Jismoniy mashqlar biomexanikasi fanining maqsadi hamda vazifalari

Jismoniy mashqlar biomexanikasi fanining maqsadi hamda vazifalari.


Reja


1.Biomexanika faning maqsadi


2.Biomexanika fanining vazifalari


3. Sport biomexanikasining metodi

Biomexanika - tirik organizm tukimalari, a’zolari va tizimlarining mexanik xususiyatlari va xayot faoliyati jarayonlari bilan birga utuvchi mexanik xodisalar tugrisidagi fan.
Biomexanika - bu biologiyaning bulimi bulib, tirik tukimalar, a’zolar va bir butun organizmning mexanik xususiyatlarini xamda ularda sodir bulayotgan mexanik xodisalarni (xarakat, nafas olish paytida va x.k.) urganadi. Bu fan, nazariy va amaliy mexanikaning usullaridan foydalangan xolda gavda tarkibiy elementlarining deformatsiyasini, tirik organizmdagi suyukliklar va gazlarning okimini, gavda kismlarining fazodagi xarakatlarÿni, umuman xarakatlarning mustaxkamligi va boshkarilishini xamÿa ushbu usulÿkullanishi mumkin bulgan boshka masalalarni tadkik kiladi.ÿBunday tadkikotlar asosida ÿ’zolar va organizm tizimlarining biomexanik tavsiflarini tuzish mumkin buladi, ularni bilish, boshkarish jarayonÿarini urganish uchun muxim axamiyat kasb etadi.
Sport biomexanikasi - ukuv fani sifatida jismoniy mashklar jarayonida odamning xarakatlarini urganadi. U, sportchi xarakatlarni bajarishini uzaro boglik, faol xarakatlar tizimi sifatida kurib chikadi (bilish ob’ekti). Bunda, xarakatlarning mexanik va biologik sabablarini xamda ularga boglik ravishda, turli sharoitlardagi xarakatlarni tadkik kiladi (urganish soxasi).
Odamning mexanik xarakatlari mazmunini va rolini tushunish uchun xarakat tugrisidagi umumiy va xususan, organizmlarning xarakati tugrisi-dagi asosiy tushunchalarni kurib chikish lozim.
Harakat - materiyaning yashash shakli sifatida, dunyo kabi turli-tumandir.Materiyaning rivojlanishida jonsiz materiyadan jonliga, jonli materiyadan ongli, fikr yurituvchiga karab, uning tashkiliyligini yuksak darajalari shakllangan. Ularning xar biri uchun yashash va rivojlanishning murakkab xususiyatlari va konuniyatlari xarakterlidir. Materiya xarakat-larining oddiy shakllari mexanik, fizik va kimyoviy bulsa, murakkab, yuksak shakllari biologik va ijtimoiydir (jamoatchilik munosabatlari, tafakkur).
Xarakatlarning xar bir murakkab shakli, xar doim xam ancha oddiy shakllarini uz ichiga kamrab oladi. Mexanik xarakat eng oddiy shakl bulib, u xamma joyda mavjud. Lekin, xarakat shakli kanchalik yukori bulsa, mexanik shaklining axamiyati shunchalik past buladi. Demak, xarakat xar bir boskichda mos ravishdagi ancha yukori shakli bilan sifat jixatdan tavsiflanadi. SHunday kilib, yuksak shakllarning xar biri shaxsiy sifat xususiyatiga ega va tuban shakllarga yakinlashmaydi. SHu bilan birga, yuksak shakllar tuban shakllar bilan uzviy boglangan.
Biomexanika tomonidan urganiladigan odamning xarakatlarni bajarishi, uz ichiga mexanik xarakatlarni oladi. Aynan mexanik xarakatlar, odamning xarakatlarni bajarishidagi bevosita maksadni uzida mujassam kiladi (uzining yurishi, snaryadni xarakatlantirish, rakibini, xamkorini xarakatlantirish va x.k.). Lekin, mexanik xarakatlanish, xarakatlarning bajarilishida ancha yuksak shakldagi xarakatlarni belgilovchi darajadagi ishtiroki bilan amalga oshiriladi. SHuning uchun, biologik mexanika jonsiz jismlar mexanikasiga nisbatan kengrok va ancha murakkab xamda sifat jixatidan fark kiladi.
Tirik tizimlardagi mexanik harakatlar kuyidagi sifatlarda namoyon buladi: 1) barcha biotizimni uni kurshab turganlarga nisbatan (atrof-muxit, tayanch, fizikaviy jismlar) xarakatlanishida; 2) biotizimning uzini deformatsiyasi (tizim konfiguratsiyasining uzgarishi) - uning bir kism-larini ikkinchilariga nisbatan xarakatlanishi.
Nьyutonning asosiy mexanika konunlari, deformatsiyaga uchramaydigan abstrakt absolyut kattik jismlarning xarakatlanishini yoritadi. Bunday jismlar tabiatda mavjud emas. ^attik deb nomlanadigan bunday jismlarda deformatsiya shunchalik kichkina buladiki, ular kupincha xisobga olinmaydi. Tirik tizimlarda esa, ular kismlarining nisbiy joylashishi sezilarli darajada uzgaradi. Ushbu uzgarishlar, aynan odam xarakatlari xisoblanadi. Tirik kismlarning uzi (masalan, umurtka pogonasi, kukrak kafasi) xam ayrim vaktlarda sezilarli deformatsiyalanadi. SHuning uchun, tirik tizim-ning xarakatlanishini urganishda, ish kuchi gavdaning umuman xarakatlani-shi va deformatsiyalarga xam sarflanishi nazarda tutiladi. Bunda doimo, energiyaning yukotilishi va uni tarkalishi mavjud. Tabiatda toza xoldagi mexanik xarakatlar mavjud emas, u doimo mexanik energiyani boshka turdagi energiyaga (masalan, issiklik energiyasiga) aylanishi va uni yukotilishi bilan birga sodir buladi.
Sport biomexanikasida urganiladigan odamning mexanik xarakatlari tashki mexanik kuchlar (ogirlik, ishkalanish va kupchilik boshkalar) va mushakning tortish kuchi ta’siri ostida amalga oshadi. Mushakning tortish kuchi markaziy asab tizimi tomonidan boshkariladi va shundan kelib chikkan xolda fiziologik jarayonlar bilan belgilanadi. SHuning uchun, jonli xarakatlar tabiatini tulik tushunish uchun nafakat xarakatlar mexanikasining uzinigina urganish, balki ularning biologik tomonlarini xam kurib chikish zarur. Aynan ularning biologik tomonlari mexanik kuchlarning tashkillashish sabablarini belgilaydi. SHuni bilish zarurki, tirik dunyo uchun mexanikaning aloxida konunlari mavjud emas. Tirik tizimlar abstrakt, absolyut kattik jismlardan kanchalik fark kilsa, tirik organizmlarning xarakatlari absolyut kattik jismlarning xarakatlariga nisbatan shunchalik murakkabdir. SHundan kelib chikkan xolda, jonli ob’ektlarga nisbatan mexanikaning umumiy konunlarini tatbik etishda nafakat ularning mexanik xususiyatlarini, balki biologik xususiyatlarini (masalan, odam xarakatlarini sharoitlarga moslashishining sabablarini, xarakatlarni takomillashtirish yullarini, charchashning ta’sir kursatishini) xam xisobga olish kerak.
Odamning harakatlar faoliyati xarakatlarni bajarish kurinishida amalga oshiriladi.ssarakatlarni bajarish, kupchilik uzaro boglik xarakatlardan (xarakatlar tizimidan) tashkil topadi.
Odamning xarakatlar faoliyati - eng murakkab xodisalardan biri xisoblanadi. Ularning murakkabligi xarakat a’zolarining funksiyalari oddiy bulmaganligidagina emas, balki unda eng yuksak tashkillashgan materiya - miyaning maxsuloti bulmish ongning ishtirok etishida xamdir. SHuning uchun, odamning xarakatlar faoliyati xayvonlarnikidan juda katta fark kiladi. Bu erda, birinchi navbatda, odam tomonidan amalga oshirila-digan xarakatlarning maksadga yunaltirilgan ongli faolligi, ularning mazmunini tushunishi, uz xarakatlarini nazorat kilish va reja asosida takomillashtirish imkoniyati mavjudligi tugrisida gap yuritilmokda. Odam va xayvonlarning xarakatlari urtasidagi uxshashlik fakat biologik darajada mavjud. Jismoniy tarbiy jarayonida, odam xarakatlar faoliyati yordamida uzining shaxsiy tabiatini faol kayta uzgartiradi va jismonan takomillashadi. Inson ilmiy-texnik tarakkiyot imkoniyatlaridan foyda-langan xolda, kolaversa xarakatlar faoliyati (xarakatlarni amalda bajarish, xat-yozuv, nutk va x.k.) vositasida dunyoni kayta uzgartiradi. Odamning xarakatlar faoliyati uning amaliy xarakatlaridan iborat.
Sarakat faoliyati, mushaklarning ishlashi okibatida chakiriladigan va boshkariladigan ixtiyoriy faol xarakatlar yordamida amalga oshiriladi. Inson uz idroki buyicha, ixtiyoriy ravishda xarakat kilishni boshlaydi, ularni uzgartiradi va maksadiga erishgandan keyin tuxtatadi. N.A.Bershteynning fikricha, inson normada shunchaki xarakatlarni emas, balki amaliy xarakatlarni bajaradi. Insonning amaliy xarakatlari doimo maksadga va ma’lum bir mazmunga ega. Nьyuton shunday savolni kuygan: “jismlar xarakati kay tarzda idrokka amal kiladi?”, ya’ni kuyilgan maksadga erishadi. Lekin, xozirgi vaktdagina, insonning maksadga yunaltirilgan (ixtiyoriy) xarakatlari mexanikasi, xarakatlar maksadidan kelib chikkan xolda ishlab chikilmokda.
Gavda aloxida kismlarining xarakatlari boshkariladigan xarakatlar tizimiga, bir butun aktlarga birlashtirilgan (masalan, gimnastik mashklar, changida xarakatlanish usullari, basketbol uyini usullari).ssarakatlar tizimi tarkibiga gavda aloxida kismlarining (buginlarda) va ayrim xollarda butun gavdaning xolatini faol ushlab turish xam kiradi.ssar bir xarakat, bir butun xarakatlar tarkibida uzining rolini bajaradi va maksadga, u yoki bu xolatda mos keladi. Agar sportchi, uzining xar bir xarakatida maksadni kura bilsa va uni amalga oshirsa, uning amaliy xarakatlari xam, maksadga yaxshirok erishishiga olib keladi.
Biomexanikada xarakatlarning sabablari mexanika va biologiya nuktai nazaridan kurib chikilishiga karamasdan, ularning konuniyatlariga uzaro bogliklikda karash lozim, ya’ni bunda, xarakatlarni maksadga yunaltirilgan xolda boshkarilishida inson ongining rolini xisobga olish kerak. Aynan mexanik va biologik konuniyatlarning uzaro boglikligi biomexanikaning uziga xos tomonlarini ochish imkoniyatini beradi. Ushbu uziga xos tomonlaridan foydalangan xolda xarakatlarni ongli boshkarish, ularni turli sharoitlarda bajarishda samarasini yukori bulishini ta’minlaydi.
Har kanday ilm soxasining vazifalari uning mazmunini - nazariyasi va usullarini belgilaydi. Nazariya va usullar ushbu vazifalarni echish uchun ishlab chikariladi. Umumiy vazifa, ta’limot soxalarining barchasini butunligicha kamrab oladi, xususiy vazifalar esa, urganilayotgan xodisa-larning anik masalalarini urganishda muximdir.
Sport biomexanikasida inson xarakatlarini urganishning umumiy vazifasi - kuyilgan vazifaga ancha mukammal erishish uchun kuchni ishlatish samaradorligini baxolashdan iborat. Sport biomexanikasida xarakatlarni urganish, oxir okibat, xarakat amallarini mukammal usullarini topish va ularni yaxshirok bajarishni urgatishga yunaltirilgan. SHuning uchun xam, u, yorkin namoyon bulgan pedagogik yunalishga ega.ssarakat amallarining ancha mukammal usullarini ishlab chikishni boshlashdan avval, ularning mavjudlarini baxolash zarur. Bundan, urganilayotgan xarakat amallarini bajarish usullarining samaradorligini aniklash vazifasi kelib chikadi. Ularning samaradorligi nimalarga boglikligini, ularni kanday sharoitlarda va kanday yaxshirok bajarish kerakligini bilish zarur. Buning uchun, ularning mukammallik darajasini, kuyilgan maksadlarga xarakatlarning mos kelishi sifatida baxolash kerak. Biomexanika “xarakatlar va kuchlanishlardan olingan mexanik energiya, kanday kilib amalda kullanish xolatiga utishi mumkin” ekanligini tadkik kiladi. Sportda, ushbu asosiy vazifani eng tulik echimini topishga, ilmiy asoslangan mashk jarayonlarini tashkil kilish uchun zarur bulgan material imkoniyat beradi.
Sport biomexanikasining xususiy vazifalari kuyidagi asosiy vazifalarni urganishdan iborat: 1) sportchi gavdasining tuzilishi, xusu-siyatlari va xarakat funksiyalari; 2) ratsional sport texnikasi; 3) sportchi-ni texnik jixatdan takomillashuvi.ssarakatlarning xususiyatlari xarakatlanuvchi ob’ektga, ya’ni inson gavdasiga boglik bulganligi tufayli, sport biomexanikasida (biomexanika nuktai nazaridan) tayanch-xarakat apparatining tuzilishi, yoshga oid va jinsiy xususiyatlarini xisobga olgan xolda tayanch- xarakat apparatining mexanik xususiyatlari va funksiyalari (xarakatlarning sifat kursatkichlari bilan birga), mashk kilganlik natijasidagi tayyorgarlik darajasini ta’siri va xokazolar urganiladi. Demak, birinchi gurux vazifalar - sportchilarning uzlarini urganish, ularning xususiyatlari va imkoniyat-larini urganishdan iborat.
Musobakalarda samarali ishtirok etish uchun, sportchi uziga tugri kelgan ratsional texnikaga ega bulishi kerak. Sportchi xarakat amallarining mukammalligi, ularning kanday xarakatlardan va kanday tuzilgan ekanligiga boglik. SHuning uchun sport biomexanikasida xarakatlarning turli guruxlari xususiyatlarini va ularni takomillashtirish imkoniyatlari sinchiklab urganiladi. Mavjud sport texnikasi urganiladi xamda yanada ratsional yangi texnikalar ishlab chikiladi. Mashk jarayonida sport texnikasining uzgarishi tugrisidagi ma’lumotlar, sportchini texnik jixatdan mukammal darajaga etkazish usullarining asosini ishlab chikish imkoniyatini beradi. Ratsional texnikaning xususiyatlaridan kelib chikkan xolda, uni tuzishning ratsional yullari, sport maxoratini kuchaytirishning vositalari va usullari aniklanadi.
SHunday kilib, sportchilarni texnik jixatdan tayyorlashning biomexanik asoslari kuyidagilarni nazarda tutadi: mashk kuluvchilarning xususiyatlari va tayyorgarlik darajasini aniklash; ratsional sport texnikasini rejalashtirish; maxsus jismoniy va texnik tayyorgarlik uchun yordamchi mashklarni tanlash va trenajyorlar yaratish; mashklarni bajarishda kullanilayotgan usullarni baxolash va ularning samaradorligi ustidan nazorat urnatish.
Sport biomexanikasi - fan va ukuv predmeti sifatida tuplangan bilimlar bilan tavsiflanadi, ular asosiy fikrlarning ma’lum bir tizimiga - biomexanikaning nazariyasiga shakllanadi. SHu bilan birga, bilimlarni olish yullari - biomexanikaning usullari ishlab chikiladi. Nazariya va usullar mos ravishdagi tushunchalar va konunlarda ifodalanadi, aynan shular biomexanikaning mazmunini ochib beradi.
Sarakat amallarini zamonaviy tushunishning asosida tizimli-strukturaviy yondoshuv yotadi. Ushbu yondoshuv inson gavdasini xarakatlanuv-chi tizim sifatida, xarakatlar jarayonini esa, rivojlanuvchi xarakatlar tizimi sifatida karash imkoniyatini beradi.
Sarakatlarning tarkibiy-tuzilmaviyligi nazariyasida kuyidagi asosiy tamoyillar yotadi: 1) xarakatlar tizimining tuzilishini tarkibiy-tuzilmaviy tamoyili, aynan ushbu tarkibiy-tuzilmaviy alokalar xarakat-larning bir butunligini va mukammalligini belgilaydi; 2) xarakat amal-larining bir butunlik tamoyili - xarakat amallaridagi barcha xarakatlar bir butunlikni, maksadga erishishga yunaltirilgan xarakatlarning bir butun tizimini xosil kiladi.ssarakatlarning xar birini uzgarishi, u yoki bu darajada butun tizimga ta’sir kursatadi; 3) xarakatlar tizimining ongli maksadga yunaltirilganlik tamoyili - inson ongli ravishda uz oldiga maksad kuyadi, maksadiga erishish uchun unga muvofik xarakatlarni kullaydi va ularni boshkaradi.
Biomexanika nazariyasining asoslariga, xarakatlarning mexanik belgilanganligi va reflektor tabiatga ega ekanligining dastlabki shartlari kiradi. Barcha xarakatlar mexanika konunlariga tulik mos kelgan xolda, kelib chikishi turlicha bulgan mexanik kuchlarning ta’siri ostida amalga oshiriladi. Barcha xarakatlar uchun, umuman, nervizm tamoyili asosida xarakat amallarini boshkarishning reflektor tabiati xarakterli-dir. Nazariyaning umumiy koidalaridan kelib chikkan xolda, ularga asoslanib, ayrim xarakatlar guruxlarining konuniyatlari (zarb berish nazariyasi, surish, uloktirish va b.) tadkik kilinadi.

Sport biomexanikasining metodi - bu, tadkikot kilishning asosiy usuli, xodisalarning konuniyatlarini urganish yuli. Sport biomexani-kasining nazariyasi uning metodini asoslab beradi. Metodi esa yangi ma’lumotlar olish, yangi konuniyatlarni ochish imkoniyatini belgilaydi.

Sport biomexanikasining metodi uz asosida, eng umumiy kurinishda, mikdoriy xarakteristikalarni, xususan xarakatlarni modellashtirishni kullagan xolda xarakatlarning tizimli taxliliga va tizimli sinteziga ega.
Sarakatlarni urganishda, metodning uziga xosligi - xarakatlarning tizimli taxlilini va ularning sintezini anik usullarini belgilashdan iborat.ssarakatlar tizimining elementlari tarkibini aniklash - xarakat-lar amallarining bir butunligini bilish boskichi xisoblanadi. Biomexa-nika eksperimental fan sifatida xarakatlarni tajribalarda urganishga asoslangan. Uskunalar yordamida xarakatlarning mikdor xususiyatlari (tavsiflari) yozib olinadi. Masalan, tezlik, tezlanish traektoriyalari, bular xarakatlarni farklash, ularni uzaro takkoslash imkoniyatini beradi. Ushbu xususiyatlarni kurib chikishda, xarakatlar tizimini ma’lum bir koidalar asosida, uning tarkibiy kismlariga xayolan bulib chikilaÿi. Ushbu yul bilan uning tarkibi aniklanadi.ssarakatlarning tiÿimli taxliliÿaynan shundan iborat.
Harakatlar tizimi, bir butun sifatidÿ, uning tarkibiy kismlariniÿoddiygina yigindisi emas. Tizimning kismlari kup sonli uzaro alokalar bilan birlashgan bulib, bu alokalar, ulargÿ yangi va ularning kismlariga xos bulmagan sifatlarini (tizimli xususiyatlari) beradi. Jismlarning tizimdagi uzaro alokalari usullari, ularning uzaro xarakatlari konuniyatlari ushbu tizimning tarkibiy tuzilmasini kursatadi. Mikdoriy jixatlarini urganish orkali elementlar bir-birlariga kanday ta’sir kursatishi aniklanadi, tizimning bir butunligi sabablari ochiladi.ssarakat amallarining tizimli sintezi aynan shunda namoyon buladi.