Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

14.6. Trenirovka jarayonida texnik maxoratni oshirish va funksional tayyorgarlik
Texnik maxorat – sport kurash sharoitida maksimal natijaga erishishga qaratilgan sport mashqlarining eng ratsional xarakat strukturasini puxta o‘zlashtirishdan iborat.
Xarakatlarni o‘zlashtirish, mustaxkamlash va takomillash-tirishda ong juda katta axamiyatga ega, unga xattoki avtomat-lashtirilgan xarakatlar xam tobe bo‘ladi. Undan tashqari xar qanday maqsadga muvofiq xarakat markaziy nerv sistemasiga afferent nervlardan qayta aloqa shaklida keladigan maolumot-lar asosida to‘xtovsiz korreksiya qilish jarayonida shakllanadi.
Shu boisdan trener xarakat malakasining takomillashi-shini boshqarish borishdan tashqari sportchining psixikasiga taosir qila bilishi kerak.
Amalda texnik maxoratni takomillashtirishning ikki asosiy xili uchraydi: 1) texnika asosan xarakatning zamonaviy ratsional strukturasiga to‘ri keladi va shuning bilan birga sportchi jismoniy tayyorgarligining shaxsiy xususiyatlariga mos keladi; 2) sportchi xarakatining texnikasi uning funksio-nal imkoniyatiga to‘liq mos kelmaydi va zamonaviy texnika modeliga nisbatan ozmi-ko‘pmi kamchiliklari mavjud bo‘ladi.
Shuning uchun xarakat malakalarini takomillashtirish jarayoniga turlicha yondoshish zarur. Birinchi xolda u to‘ri xarakatlarning son jixatdan yanada rivojlanishiga boliq; tezlik va amplitudaning ortishi, kuch impulpslarining ko‘pa-yishi, koordinatsiyaning bosh elementlarini aniqlash va ularni yaxlit xarakat faoliyatining ritmi bilan o‘zaro munosabati va shuning asosida maolum xarakat faoliyatini shakllantirish. Ikkinchi xolda xarakat texnikasini takomillashtirish xarakat malakasini ancha o‘rgatish va xarakat strukturasining kam samarali qismlarini samaraliroi qismlarga almashtirish bilan boliq bo‘ladi.
Ish tajribasi va maxsus tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, xarakat texnikasi kamchiliklarining asosiy sabablari trener va sportchilar texnik maxorat darajasini aniqlashning oboek-tiv ko‘rsatkichlariga, uning takomillashib borishini kuzatish o‘lchovlariga ega bo‘lmasliklarida va shuningdek, ijro etish texnikasining mukammal modelining aniq emasligidadir.
Shuning uchun trener xam, sportchi xam xarakatlarni muntazam to‘rilab borish va ularning ijro etilishini kuzatib borish uchun texnik vositalar yordamida tez maolumot olish metodlariga ega bo‘lishlari shart. Texnik takomillashtirishning usullari

1. 
   Qismlarga ajratish usuliyati xarakat tuzilishini soddalashtirishdan iborat bo‘lib, anglab olish jarayonini osonlashtiradi, butun koordinatsiyada xar bir elementning tuzilishini bilib olishga yordamlashadi.
   

Bunda quyidagi vositalar tavsiya qilinadi: xarakat shak-lini o‘zlashtirish uchun immitatsiya mashqlari; o‘zlashtirilgan xarakat shakllarini bajarishga qaratilgan maxsus mashqlarni zarur bo‘lgan tezlikda, maolum zo‘r berish va meoyorda bajarish.

2. 
   Mashqni to‘liq bajarish ususli musobaqa sharoitida nerv-muskul faoliyatining shartiga va rejimiga muvofiq yaxlit xarakat malakasining shakllanishiga yordam beradi.
   

Bu usulda quyidagilar tavsiya qilinadi: yaxlit xarakatni osonlashtirilgan sharoitda bajarish, yaxlit xarakat tuzilishini soddalashtirish, umumiy bajarish tezligini kamaytirish (yarim kuch bilan va x.k.) muskul zo‘r berishini yengillashtirish, yengillashtirilgan snaryad qo‘llash, xarakat amplitudasini qis-qartirish, chamalash va cheklovchi narsalardan foydalanish, yaxlit mashq sharoitini asta-sekin murakkablashtirib (tezli-gini, qarshilik kuchini oshirib, muxitning o‘zgaruvchan sharoi-tida va x.k.) bajarish, musobaqadagidek yuqori nerv qo‘zalish sharoi-tida texnik maxoratni takomillashtirish (o‘zini jalb qila bilish, maksimal zo‘r berishni rivojlantirish va uni taqsim-lay olish va x.k.).
Texnik maxoratni takomillashtirishda ideomotor mashq qilishga axamiyat berish lozim. O‘rganishda xarakatlarni xayoliy ijro etish shu xarakat to‘risidagi tasavvur obrazini yaxshi-laydi. Ideomotorni xususiyati trenirovka qildirish bo‘lib xarakatlarni qayta o‘zgartirish, xatolarni tuzatish va malaka-larni takomillashtirishga yordam beradi.