Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Ko‘rsatma - qisqaligi bilan ajralib turadi va so’zsiz bajarishni talab qiladi. Bu o’quvchi diqqatini faqat vazifani bajarish lozimligi va bir vaqtning o‘zida uni bajarish mumkinligiga qaratadi va o‘quvchining ishonchini oshirish uchun xizmat qiladi. Ko‘rsatma orqali o‘quvchi vazifani xal etishning aniq mo‘ljalini, shuningdek, xech bir asoslashsiz xatolarni tuzatish usullarini oladi.
Komanda - jismoniy tarbiya jarayonidagi xususiy va eng ko‘p tarqalgan so‘zdan foydalanish usuliyati. U faoliyatni so‘zsiz bajarish, xarakatni tugatish yoki tempni o‘zgartirishning buyrui shaklidir. Safdagi komandalar (armiyada, darsda, trenirovka va boshqa mashulotlardagi), xakamlikdagi maxsus replika (so‘z tashlash)lar, start olish komandalari va boshqalar tarzida uchraydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda komandalar qo‘llanilmaydi. Kichik maktab yoshdagi bolalarda esa komandalar cheklangan bo‘ladi. Komandalarning samaradorligiga so‘zni zarur uru bilan talaffuz eta bilish, nutq va o‘quvchilar xarakati ritmini xis qila olish va rivojlantirish, ovozning oxangi va kuchi, uni turlicha o‘zgartira olish qobiliyati, qaddi qomati, qo‘llarining ifodali xarakatlantira olishi xamda o‘quvchilar-ning intizomiga yuqori darajadagi taosir etadigan vosita-lardandir.
Sanoq - kerak bo‘lgan xarakat tempini yo‘lga qo‘yishda foydalaniladi. U bir necha usullar orqali amalga oshiriladi; ovoz bilan xisoblash (“bir, ikki, uch, to‘rt!”), bir bo‘inli so‘zlar qo‘shib sanash (“bir-ikki-nafas oling!”) va nixoyat, turli xildagi qo‘shib sanashlar, qarsak, ritmni ovoz berish va x.k.

2. 
   Xarakatni ko‘rsatish orqali xis qildirish usuliyatlari
   

Bu guruxdagi usuliyatlar shuullanuvchilarga xarakat faoliyatini bajarilishni ko‘rish va eshitish orqali taomin- laydi. Ko‘rish, bajarilayotgan payitdagi eshitish xam shuulla-nuvchilarda xarakat faoliyati xaqida xar tomonlama keng tasavvur xosil qiladi, bu navbatdagi takrorlash uchun taxminiy asosni kengaytiradi. Ko‘rgazmali xis qildirish nisbatan chuqurroq, tezroq va puxtaroq o‘zlashtirishga imkoniyat beradi, o‘zlashtiriladigan xarakat faoliyatiga qiziqishni orttiradi. Bolalarni o‘qitishda ko‘rgazmali xis qildirishda muxim rolp o‘ynaydi, chunki ularda taqlid qilish, tirik misollarga bevo-sita ijroni ko‘rishga intilish juda kuchli rivojlangan.
Ko‘rsatib xis ettirish shundagina qo‘l keladiki, qachonki, mashqni ijrosini ko‘rish orqali qabul kilinayotgan xarakat faoliyati strukturasi tushunarli va o‘quvchi ongiga yetgan bo‘lsa, ular taolim jarayonidagi faol va samarali faoliyatga turtki bo‘ladi. Agarda, shuullanish jarayoni jonsiz, faoliyatlar nomigagina bajarilishi mumkin, bunda o‘quvchilar passiv ijrochiga aylanadi. Natijada o‘rganuvchi o‘zining xarakat faoliyatini taxlil qilishga xarakat qilmay, diqqat eotiborini xarakatning tashqi tomoniga ko‘rinishiga qaratadi xolos, bu o‘z navbatida, psixik jarayonlarning aktivligini pasaytiradi, fikirlashning bir tomonlama bo‘lishiga olib keladi.
Xarakat faoliyatining o‘qituvchi (yoki o‘quvchi) tomonidan namoyish qilnishi jismoniy tarbiya taolimida zaruriy keng tarqalgan usuliyatlardan xisoblanadi.
O‘quvchining ongi unga ko‘rgazmali singdirilganiga taqlid qilib o‘rganish taxlil qila olish qobiliyatiga boliq. Agar o‘quvchi ko‘rganini taxlil qila olsa va u taxlilga o‘rgatilgan bo‘lsa, unda taqlid qilish o‘quvchining bilimi, o‘zlashtirish qobiliyatini o‘sishi uchun samarali usullardan biriga aylanadi. O‘qituvchining so‘zisiz taqlid qilish “ko‘rginu bajar” prinsipi asosida o‘qitishi, ko‘rgan mashqini bajarilishini tushunmay, fikrlamay mantiqsiz takrorlashga aylanadi. Natijada o‘quvchi o‘qituvchisi ko‘rsatganini ko‘r-ko‘rona bajaradigan, xarakat fao-liyatlarining asosiy qonuniyatlarining anglamaydigan ijrochi-lariga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim.
Ko‘rganiga taqlid qilish asosan o‘quvchining yoshi va jis-moniy tayyorgarligi darajasiga boliq. Kichik maktab yoshidagi bolalarda taqlid qilishga intilish, sinchkovligi, qiziquvchan-ligi orqali sodir bo‘ladi (asosan, kattalarga o‘xshashga urinish), katta maktab yoshidagi bolalarda esa xarakat faoliyatiga ongli munosabat, xarakat texnikasini tushunib, osonroq va tezroq egallashga intilish asosida sodir bo‘ladi.
Ko‘rganiga taqlid qilishning samaradorligi to‘rt fakto-riga boliq:

1. 
   o‘quvchilarning taqlid qilishga tayyorligi, ularning tayyorgarligi darajasining taqlid qilinadigan oboektning o‘rganishdagi qiyinchiligiga muvofiqligi, shunga ko‘ra, jismo-niy mashq ijrosi qiyinligi shunday darajada bo‘lsinki, uni egallash uchun o‘quvchidan faqat maksimal zo‘riqish talab qilinsin;
   
2. 
   o‘quvchilarning taqlid oboekti xaqidagi tasavvurlarini to‘laligi;
   
3. 
   o‘quvchida qiziqishga sabab bo‘ladigan taqlidning taolimga xos tub motivi uchun imkon yaratish, uni moxiyati darajasini farqlay bilash;
   
4. 
   o‘quvchini taqlidga xoxishi, kuzatayotganini aktiv takrorlash (V.V. Belinovich, 1958).