Jizzax davlat pedagogika instituti mustaqil ish

---

JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 
 
 
 
 
 
MUSTAQIL ISH 
 
LOGOPEDIYA. 
 
Mavzu: Dislaliyani o'rganish tarixi. 
 
 
 
 
Bajardi: Defektologiya yo’nalishi talabasi 
Uralova Luiza Shuxratovna. 

---

Mavzu: Dislaliyani o'rganish tarixi. 
 
 
 
Reja 
 
1-Dislaliya 
haqidagi ilk fikrlar
. 
2-Dislaliyani o'rganish tarixi. 
3-Dislaliyani o'rgangan olimlar. 
Uralova Luiza Shuxratovna

---

Noto‘g‘ri talaffuz nutq kam chiligi haqidagi birinchi m a’lumotlarqadimgi grek 
olimlari Plutarx, Gippokrat, Kladiya, G alen va boshqalamingishlarida bayon qilindi. 
Y uqoridagi m ualliflar n o to ‘g ‘ri talaffuznidavolashni talab qiiuvchi kasallik deb 
qaraydilar. Ularning fikricha,tovushlarni noto‘g ‘ri talaffuz qilish til, lab, qattiq va yum 
shoq tanglayningzararlanishi bilan bog‘liq deb ko‘rsatadilar0 ‘rta 
asrga kelib
, dislaliya 
haqida 
yangi 
fikrlar 
paydo 
bo‘lmay, 
qadimgidavr 
ilmiy 
g 
‘oyalari 
takrorlanadi.Tarixning keyingi davrlarida (ya’ni, 1 6 -1 8 - asrlarda) italyan professori 
Merkurialis (1588), nem is fiziologi Alberxt Fon G allem ing ishlari paydobo‘ldi. Ular 
ham tili chuchuklikni (dislaliyani) periferik nutq apparatituzilishidagi kam chiliklar 
natijasi deb qaraydilar. M erkurialis bukam chilikni davolash usulining eng m osi deb 
xirurgik terapiya debhisoblaydi. Galler esa talaffuzdagi kamchiliklarni mashqlar orqali 
davolashfikrini ilgari suradi. Keyinchalik bu fikr fransuz aktyori J. Talma (1764— 
1836) ishlarida ham o ‘z aksini topadi.Shunday q ilib , X IX asrgacha tili ch u ch u k 
lik n in g m oh iyatinartikulatsion organlar ishidagi mexanik buzilishlarga bog'lab 
o‘rganganlar. 
Chunonchi, bu davrlarda tili chuchuklik "duduqlanish" deb nomlanuvchinutq 
buzilishining 
umumiy 
guruhidan 
ajratilmagan 
edi. 
Nutqdagi talaffuz kamchiliklarini ilmiy tasnif birinchi urinishlar XIXasrning 
boshlarida 
boshlandi. 
Tili chuchuklik mustaqil nutq kamchiligi qilib ajratilgandan so‘ng,uning tabiatini o 
‘rganish 
rivojlanib 
bordi. 
1878-yilda K oen m exanik dislaliya bilan bir qatorda funksionaldislaliyani ajratib 
ko‘rsatdi. U ning fikricha, funksional dislaliyaning kelibchiqishining asosiy sababi, bu 
— 
taqlid 
va 
noto‘g 
‘ri 
nutqiy 
tarbiyadir. 
Shunday qilib, organik va funksional tili chuchuklikni bir-biridanchegaralashga 
urinishlar
yuzaga
keldi. 
Shu yillarda bulbar va psedobulbar falajlanish natijasida kelibchiqadigan nutq 
buzilishlari haqidagi ishlar paydo b o ‘ldi. Ular markaziynerv tizim ining m a’lum 
darajada zararlanishi oqibatida ham tovushlartalaffuzida kamchiliklar b o‘lishini 
ko‘rsatdilar. Bu ishlar nutq nuqsonlarinitushunish doirasini kengaytirdi va shu bilan 
nutqning tovush tom onikamchiliklari haqidagi bilimlarni rivojlantirishga yordam 
berdi.1879-yilda A. Kussmaulning "Rasstroystva rechi" kitobi bosilib chiqdi.U nda 
birinchi marta nutqning fonetik buzilishlari haqidagi fikrlar bayonetildi. A. Kussmaul 
tili chuchuklikni organik va funksional formalargaajratdi. Organik buzilishlarga A. 
Kussmaul periferik nutq apparatiningrivojlanishdagi kamchiliklarni kiritadi (m exanik 
dislaliya). 
Funksional dislaliyaga noto‘g ‘ri nutqiy tarbiya va nutq apparatidamashqlarni, ya’ni 
harakatning yetishmasligi oqibatida kelib chiqadigannutq kamchiliklarini kiritadi. 
A. Kussmaul tom onidan birinchi marta ayrim tovushlar talaffuzidagikamchiliklarni 
ifodalovchi terminlar kiritildi: rotatsizm-pararotatsizm,lambdatsizm-paralambdatsizm, 
sigmatizm— 
parasigmatizm 
va 
hokazo. 
Uralova Luiza Shuxratovna

---

Uralova Luiza Shuxratovna
Shunday qilib, A. Kussmaulning xizmatlari shundaki, u dislaliyanidizartriyadan ajratdi 
va dislaliyaning funksional va mexanik shakllariniko‘rsatib berdi. 
A. Kussmaul tom onidan berilgan yuqoridagi fikrlar hozirgi kungaqadar o'z kuchini 
yo'qotgani yo'q. Bu kamchiliklarni davolashda A.Kussmaul xirurgiya va didaktik 
usullarni 
tavsiya 
etadi. 
K eyinchalik nutqning tovush tom on id agi kam chiliklar ustidaRossiyada A. Andres, 
Fransiyada 
Leguve 
Sherven, 
Germaniyada 
G.Gutsmanlar 
ishladilar.Tovush 
buzilishilarining xarakteri haqidagi fikrlarning rivojlanishida.rus 
va chet el 
lingvistlarining
, psixolog va fiziologlarning hissasi kattabo'ldi: V. A. Bogoroditsskiy 
(1909), L. V. Herbn (1912), D. P. Yenko(1913), Boduen (1971), A. A. Shaxmatov 
(1915), L. V. Varshavskiy, I.M. Litvak (1935), N . I. Jinkin (1958) va hokazo. 
Tili chuchuklikni ng tabiatini o'rganish, uning xarakteri va mexanizmijihatdan alohida 
turlarini ajratish, bu kamchilikni bartaraf etishningdifferensial usullarini ishlab 
chiqilishiga 
olib 
keldi. 
XIX asr boshlarida tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni artikulatsionmashqlar 
yordamida bartaraf etish rivojlandi (J. Telm a 1817-y. Pualson 
1892-y.). 
"Dislaliya" terminini Yevropada birinchi bo'lib Vilnyus universitetiningshifokori 
proffesor 1. Frank ilmiy muomalaga kiritgan. 1827-yilda chiqqanmonografiyada, u bu 
term inni um um lashtirilgan m a’noda talaffuzbuzilishlarining hamma turlarini turli 
etiologiyalarini 
nomlashda 
qo'lladi. 
I. Franklin farqli ravishda birmuncha tor m a’noda, bir qancha kechroq,XIX asming 
30-yillarida shveysariya shifokori R. Shultess ham o'z ishlariga"dislaliya” terminini 
kiritgan. U dislaliyaga faqat talaffuz buzilishlarini(artikulatsion organlarining 
anatomik nuqsonlari sababli) kiritdi. A. Kussmaul tasnifida ham Shultessni shunday 
qarashlari ta’kidlangan, shundaydislaliya tushunchasi bilan biz Gutsman ishlarida ham 
tanishamiz.Polyak tadqiqotchisi V. Oltushevskiy dislaliyaga talaffuz buzilishini 
nutq apparatini anatomik nuqsonlari bilan bog'lanmagan hollarini kiritadi. 
U dislaliyaning ikkita form asini ko'rsatgan: funksional va eshitishqobiliyatini 
pasayishi bilan bog'liqlikni. Artikulatsion apparatida patologiko'zgarishlar sababli 
talaffuz nuqsonlari bo'lishini u "dislossiya" terminibilan belgiladi va bu nuqsonni qaysi 
artikulatsiya bo'lim i buzilganb oigan ligiga qarab to'rtta turini ajratdi: labning, 
tilning, 
tishning
,tanglayning. 
Sobiq S ho‘rolar davri logopediyasida XX asm ing boshlarida dislaliyatushunchasi A. 
Kussmaul va Gutsm anning ishlaridan farq qilmasdi. Lekin30—50-yillarda bu 
tushuncha amaliy o ‘zgarishlariga duch keldi. M .Ye.Xvatsev dislaliyani tutilib 
gapirishning bir form asi deb ko‘rdi (shuumumlashtirilgan terminga talaffuzning 
hamma 
tur 
buzilishlari 
kiritilgan). 
U bunga periferik nutq organining buzilishi kiritgan: suyak-kemirchakmuskullar 
qismlar yoki "ularning periferik innervatsiyasi", hamda periferikqulog‘i og‘irligi 

---

Uralova Luiza Shuxratovna
sababli tovush talaffuzining buzilishi. U 10% dan kambolm agan dislaliya hollari shu 
nuqson 
bilan 
bog'liq
deb 
hisoblangan. 
M .Ye. Xvatsev dislaliyani uchta formasini ko'rsatadi: nutq organ-larini 
q o‘pol anatom ik nuqsonlari bo'lgan mexanik (tanglay yoriqlari, tilosti yuganchasining 
kaltaligi); 
periferik 
quloq
og'irligi,
jag' 
va
tishlar 
anatom iyasi, shuningdek, til va tanglay, lab anomaliyasi bilan bog'liqbo'lgan organik, 
yumshoq tanglay muskullarining bo'shlig'i, til uchiegiluvchanligining yetishmasligi, 
nafas chiqarayotgan havo oqim iningsustligi sababli kelib chiqadigan funksional 
formasi 
va
boshqalar. 
50-yillarning boshlarida A.M . Smirnova katta 
klinik material asosida 
M.Ye. Xvatsev taklif qilgan tasnifdan sezilarli darajada farq qiladigantalaffuz 
nuqsonlari 
tasnifini
nashr 
qiladi. 
Shu vaqtning o'zida O.V. Pravdina dislaliyaga boshqacha talqin beradi: 
ayrim hollarda faqat eshitish nuqsonlari bilan bog'liq bo'lgan buzilishlarbo'ladi deydi. 
Bunda M.Ye. Xvatsevdan farqli ravishda u dislaliyani faqat 
ikkita formaga ajratdi: funksional va mexanik, keyingisiga (mexanika) 
rinolaliya 
ham 
kiritilgan 
edi. 
K eyinchalik, 60-yillarda S.S. Lyapidevskiy va B.M . Grinshpun 
ishlarida talaffuz nuqsonlarini dizartriya va dislaliyaga b o 'lish n i, 
umumlashtirilgan "tutilib gapirish" terminidan umuman voz kechishni 
taklif qilganlar. Shu yilning o'zida S.S. Lyapidevskiy va B.M . Grinshpun 
ishlarida rinolaliya 
mexanik dislaliyadan ajratilib
, alohida nutq kamchiligi 
deb qaralgan. Bu aniqlik dislaliya tushunchasini toraytirdi va uni yanada 
aniqroq qildi. Keyinchalik dislaliyani funksional va 
mexanik dislaliyaga 
bo'linishi ko'pchilik mualliflar ishlarida ham ajratildi. Faqat ayrim ishlarda 
organik dislaliya eslatib turildi, lekin hamma mualliflar ishlarida bu termin 
mazmuni bir xil emas edi: Ye.F. Rau va V.A. Sinyak o'z ishlarida "organik 
dislaliya" term inini mexanik dislaliya term iniga almashtirilgan. L.V. 
M elexova ishlarida esa "organik dislaliya" tushunchasi 
bilan dizartriya va 
dislaliya orasidagi o'tish hollarida talaffuz buzilishi deb belgilangan. 
Keyingi vaqtlarda bunday buzilishlar siyqalangan dizartriya deb aniqlandi. 
Hozirgi davrda "dislaliya" termini xalqaro xarakterga ega b o id i (uning 
m azm uni hamda u aniqlagan buzilish turlari doim o m os kelmasa ham ). 
Bu 
kelishm 
ovchilik 
buzilishlarni 
aniqlashda 
tadqiqotchilarning 
qanday 
ta’riflashni asos qilib olishiga bog'liq: anatom o-fiziologik, psixologik yoki 
lingvistik. Klinik mezonlarni odat bo'yicha ta’riflashda dislaliya turlarini 
turli talaffuz buzilishlari ko'pincha qator qo‘yilgan deb ko'riladi. Psixologik 
va lingvistik mezonlar asosiga qo‘yilgan disialiya tushunchasiga, 
goh uning 
turli forma va turlari, goh fonetik va fonetik o-fon em atik talaffuz 

---

Uralova Luiza Shuxratovna
buzilishlari 
kiritiladi 
(masalan, 
R.Ye. 
Levina 
ishlarida). 
davr ilmiy qarashlarning tanqidiy analizi disialiya haqida 
logopediyaga kiritilgan tasawurlam i qayta qurib chiqishni talab qiladi. 
Kishilar o'rtasidagi muomalaning asosiy vositasi nutq hisoblanadi. 
Inson nutq yordamida o ‘z fikrini, his-tuyg‘ularini izhor qiladi, hamda 
boshqalarning hissiyotlarini bilib oladi. D em ak, nutq faoliyati aloqa 
o 
‘rnatish 
vositasidir. 
Inson nutqi tovushlari muayyan ahamiyatga egadir. 4—5 yoshli bolalarning 
ko‘pchiligida tovushlar talaffuzi til normadagiga yaqinlashgan bo‘ladi. Ayrim 
bolalar tovushlarni buzib talaffuz etadilar. Ular bir 
tovushni ikkinchi tovushdan 
farq qila olmaydilar, ayrim tovushlarni talaffuzda qo'llay olmaydilar, yoki 
nutqda boshqa tovushlarga almashtiradilar. Bu holatlar disialiya termini 
bilan ataluvchi nutq buzilishining yuzaga kelishiga sabab boiadi. 
Disialiya termini grekcha so ‘zdan olingan b o‘lib, dis — buzilish, lalia 
— 
nutq 
degan
m 
a’noni 
anglatadi. 
Disialiya nutq buzilishlari orasida eng k o‘p tarqalgan kamchilikdir. 
Y e.F . Rau m a’lum otiga ko‘ra, tovushlar talaffuzidagi kam chiliklar 
maktabgacha yoshdagi bolalarda 15 — 20% ni, kichik maktab yoshdagi 
bolalarda 
5 
—
7% 
ni 
tashkil 
etar
ekan. 
M .N. Aleksandrova m a’lumotiga ko‘ra Rossiyada 5—6 
yoshli bolalarda 
sirg'aluvchi tovushlar (s, z, s) 23%, shovqinli tovushlar (sh, j) 24%, 
afrikat tovush (ch) 13%, "r" tovushi 26%, "1" tovushi 10%, jaranglilar 
4,5%, "y" tovushi 1,5%, til orqa tovushlar 1% ko'rsatkichlarda noto‘g ‘ri 
talaffuz 
etilishi
ko'rsatiladi. 
М. M. Aleksayeva m a’lumoti bo‘yicha 5 yoshli bolalarda sirg'aluvchi 
tovushlar (s, z, s) 17,3%, shovqinli tovushlar (sh, j) 60,4%, "r" tovushi 
46,7%, 
"Г
tovushi 
esa 
7,2% 
tashkil 
etar
ekan. 
R. Bekker m a’lumotiga ko‘ra, Germaniyada disialiya hodisasi 5 — 6 
yoshli bolalarning 34% uchrar ekan. K. Onezora disialiya um um ta’lim 
maktabi o ‘quvchilarining 18,5% ida kuzatilar ekan. M iloslavZim eenning 
Pragadagi bolalar bog‘chasida olib borgan tekshirishlariga ko‘ra, disialiya 
quyidagi raqamlarni tashkil etgan: 3—4 yoshli bolalarda 69%, 4 5 
yoshlilarda 58%, 5—6 yoshli bolalarda 46%, 6—7 yoshlilarda esa 37%. 
0 ‘zbekistonda M. Ayupova m a’lumotiga ko‘ra 5 yoshli bolalarda 
tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar 41,5% , 6 yoshli bolalarda esa 22,9% 
ni 
tashkil 
etadi. 
M. Ayupova m a’lum oti b o ‘yicha 5 yoshli bolalarda sirg‘aluvchi (s, 
z) 32,1%, shovqinlilar (sh, j) 38,4%, "r" tovushi talaffuzida 60,7% , til 
orqa tovushlari 25%, chuqur til orqa tovushlari (q, g ‘) 7,1%, "Г tovushi 
5,4% tashkil etgan. 

---

.