Jizzax davlat pedagogika

JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI


MUSTAQIL ISH


LOGOPEDIYA.


Mavzu: Dislaliyani o'rganish tarixi.

Bajardi: Defektologiya yo’nalishi talabasi Uralova Luiza Shuxratovna.

Mavzu: Dislaliyani o'rganish tarixi.

Reja

1-Dislaliya haqidagi ilk fikrlar. 2-Dislaliyani o'rganish tarixi.

3-Dislaliyani o'rgangan olimlar.

Uralova Luiza Shuxratovna

Noto‘g‘ri talaffuz nutq kam chiligi haqidagi birinchi m a’lumotlarqadimgi grek olimlari Plutarx, Gippokrat, Kladiya, G alen va boshqalamingishlarida bayon qilindi. Y uqoridagi m ualliflar n o to ‘g ‘ri talaffuznidavolashni talab qiiuvchi kasallik deb qaraydilar. Ularning fikricha,tovushlarni noto‘g ‘ri talaffuz qilish til, lab, qattiq va yum shoq tanglayningzararlanishi bilan bog‘liq deb ko‘rsatadilar0 ‘rta asrga kelib, dislaliya haqida yangi fikrlar paydo bo‘lmay, qadimgidavr ilmiy g ‘oyalari takrorlanadi.Tarixning keyingi davrlarida (ya’ni, 1 6 -1 8 - asrlarda) italyan professori Merkurialis (1588), nem is fiziologi Alberxt Fon G allem ing ishlari paydobo‘ldi. Ular ham tili chuchuklikni (dislaliyani) periferik nutq apparatituzilishidagi kam chiliklar natijasi deb qaraydilar. M erkurialis bukam chilikni davolash usulining eng m osi deb xirurgik terapiya debhisoblaydi. Galler esa talaffuzdagi kamchiliklarni mashqlar orqali davolashfikrini ilgari suradi. Keyinchalik bu fikr fransuz aktyori J. Talma (1764— 1836) ishlarida ham o ‘z aksini topadi.Shunday q ilib , X IX asrgacha tili ch u ch u k lik n in g m oh iyatinartikulatsion organlar ishidagi mexanik buzilishlarga bog'lab o‘rganganlar.
Chunonchi, bu davrlarda tili chuchuklik "duduqlanish" deb nomlanuvchinutq buzilishining umumiy guruhidan ajratilmagan edi. Nutqdagi talaffuz kamchiliklarini ilmiy tasnif birinchi urinishlar XIXasrning boshlarida boshlandi.
Tili chuchuklik mustaqil nutq kamchiligi qilib ajratilgandan so‘ng,uning tabiatini o ‘rganish rivojlanib bordi. 1878-yilda K oen m exanik dislaliya bilan bir qatorda funksionaldislaliyani ajratib ko‘rsatdi. U ning fikricha, funksional dislaliyaning kelibchiqishining asosiy sababi, bu
— taqlid va noto‘g ‘ri nutqiy tarbiyadir. Shunday qilib, organik va funksional tili chuchuklikni bir-biridanchegaralashga urinishlar yuzaga keldi. Shu yillarda bulbar va psedobulbar falajlanish natijasida kelibchiqadigan nutq buzilishlari haqidagi ishlar paydo b o ‘ldi. Ular markaziynerv tizim ining m a’lum darajada zararlanishi oqibatida ham tovushlartalaffuzida kamchiliklar b o‘lishini ko‘rsatdilar. Bu ishlar nutq nuqsonlarinitushunish doirasini kengaytirdi va shu bilan nutqning tovush tom onikamchiliklari haqidagi bilimlarni rivojlantirishga yordam berdi.1879-yilda A. Kussmaulning "Rasstroystva rechi" kitobi bosilib chiqdi.U nda birinchi marta nutqning fonetik buzilishlari haqidagi fikrlar bayonetildi. A. Kussmaul tili chuchuklikni organik va funksional formalargaajratdi. Organik buzilishlarga A. Kussmaul periferik nutq apparatiningrivojlanishdagi kamchiliklarni kiritadi (m exanik dislaliya).
Funksional dislaliyaga noto‘g ‘ri nutqiy tarbiya va nutq apparatidamashqlarni, ya’ni harakatning yetishmasligi oqibatida kelib chiqadigannutq kamchiliklarini kiritadi.
A. Kussmaul tom onidan birinchi marta ayrim tovushlar talaffuzidagikamchiliklarni ifodalovchi terminlar kiritildi: rotatsizm-pararotatsizm,lambdatsizm-paralambdatsizm, sigmatizm— parasigmatizm va hokazo. Uralova Luiza Shuxratovna
Shunday qilib, A. Kussmaulning xizmatlari shundaki, u dislaliyanidizartriyadan ajratdi va dislaliyaning funksional va mexanik shakllariniko‘rsatib berdi.
A. Kussmaul tom onidan berilgan yuqoridagi fikrlar hozirgi kungaqadar o'z kuchini yo'qotgani yo'q. Bu kamchiliklarni davolashda A.Kussmaul xirurgiya va didaktik usullarni tavsiya etadi. K eyinchalik nutqning tovush tom on id agi kam chiliklar ustidaRossiyada A. Andres, Fransiyada Leguve Sherven, Germaniyada G.Gutsmanlar ishladilar.Tovush buzilishilarining xarakteri haqidagi fikrlarning rivojlanishida.rus va chet el lingvistlarining, psixolog va fiziologlarning hissasi kattabo'ldi: V. A. Bogoroditsskiy (1909), L. V. Herbn (1912), D. P. Yenko(1913), Boduen (1971), A. A. Shaxmatov (1915), L. V. Varshavskiy, I.M. Litvak (1935), N . I. Jinkin (1958) va hokazo. Tili chuchuklikni ng tabiatini o'rganish, uning xarakteri va mexanizmijihatdan alohida turlarini ajratish, bu kamchilikni bartaraf etishningdifferensial usullarini ishlab chiqilishiga olib keldi. XIX asr boshlarida tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni artikulatsionmashqlar yordamida bartaraf etish rivojlandi (J. Telm a 1817-y. Pualson 1892-y.).
"Dislaliya" terminini Yevropada birinchi bo'lib Vilnyus universitetiningshifokori proffesor 1. Frank ilmiy muomalaga kiritgan. 1827-yilda chiqqanmonografiyada, u bu term inni um um lashtirilgan m a’noda talaffuzbuzilishlarining hamma turlarini turli etiologiyalarini nomlashda qo'lladi.
I. Franklin farqli ravishda birmuncha tor m a’noda, bir qancha kechroq,XIX asming 30-yillarida shveysariya shifokori R. Shultess ham o'z ishlariga"dislaliya” terminini kiritgan. U dislaliyaga faqat talaffuz buzilishlarini(artikulatsion organlarining anatomik nuqsonlari sababli) kiritdi. A. Kussmaul tasnifida ham Shultessni shunday qarashlari ta’kidlangan, shundaydislaliya tushunchasi bilan biz Gutsman ishlarida ham tanishamiz.Polyak tadqiqotchisi V. Oltushevskiy dislaliyaga talaffuz buzilishini nutq apparatini anatomik nuqsonlari bilan bog'lanmagan hollarini kiritadi. U dislaliyaning ikkita form asini ko'rsatgan: funksional va eshitishqobiliyatini pasayishi bilan bog'liqlikni. Artikulatsion apparatida patologiko'zgarishlar sababli talaffuz nuqsonlari bo'lishini u "dislossiya" terminibilan belgiladi va bu nuqsonni qaysi artikulatsiya bo'lim i buzilganb oigan ligiga qarab to'rtta turini ajratdi: labning, tilning, tishning,tanglayning.
Sobiq S ho‘rolar davri logopediyasida XX asm ing boshlarida dislaliyatushunchasi A. Kussmaul va Gutsm anning ishlaridan farq qilmasdi. Lekin30—50-yillarda bu tushuncha amaliy o ‘zgarishlariga duch keldi. M .Ye.Xvatsev dislaliyani tutilib gapirishning bir form asi deb ko‘rdi (shuumumlashtirilgan terminga talaffuzning hamma tur buzilishlari kiritilgan). U bunga periferik nutq organining buzilishi kiritgan: suyak-kemirchakmuskullar qismlar yoki "ularning periferik innervatsiyasi", hamda periferikqulog‘i og‘irligi
sababli tovush talaffuzining buzilishi. U 10% dan kambolm agan dislaliya hollari shu
nuqson bilan bog'liq deb hisoblangan. M .Ye. Xvatsev dislaliyani uchta formasini ko'rsatadi: nutq organ-larini q o‘pol anatom ik nuqsonlari bo'lgan mexanik (tanglay yoriqlari, tilosti yuganchasining kaltaligi); periferik quloq og'irligi, jag' va tishlar anatom iyasi, shuningdek, til va tanglay, lab anomaliyasi bilan bog'liqbo'lgan organik, yumshoq tanglay muskullarining bo'shlig'i, til uchiegiluvchanligining yetishmasligi, nafas chiqarayotgan havo oqim iningsustligi sababli kelib chiqadigan funksional formasi va boshqalar. 50-yillarning boshlarida A.M . Smirnova katta klinik material asosida M.Ye. Xvatsev taklif qilgan tasnifdan sezilarli darajada farq qiladigantalaffuz nuqsonlari tasnifini nashr qiladi. Shu vaqtning o'zida O.V. Pravdina dislaliyaga boshqacha talqin beradi: ayrim hollarda faqat eshitish nuqsonlari bilan bog'liq bo'lgan buzilishlarbo'ladi deydi. Bunda M.Ye. Xvatsevdan farqli ravishda u dislaliyani faqat ikkita formaga ajratdi: funksional va mexanik, keyingisiga (mexanika) rinolaliya ham kiritilgan edi. K eyinchalik, 60-yillarda S.S. Lyapidevskiy va B.M . Grinshpun ishlarida talaffuz nuqsonlarini dizartriya va dislaliyaga b o 'lish n i, umumlashtirilgan "tutilib gapirish" terminidan umuman voz kechishni taklif qilganlar. Shu yilning o'zida S.S. Lyapidevskiy va B.M . Grinshpun ishlarida rinolaliya mexanik dislaliyadan ajratilib, alohida nutq kamchiligi deb qaralgan. Bu aniqlik dislaliya tushunchasini toraytirdi va uni yanada aniqroq qildi. Keyinchalik dislaliyani funksional va mexanik dislaliyaga bo'linishi ko'pchilik mualliflar ishlarida ham ajratildi. Faqat ayrim ishlarda organik dislaliya eslatib turildi, lekin hamma mualliflar ishlarida bu termin mazmuni bir xil emas edi: Ye.F. Rau va V.A. Sinyak o'z ishlarida "organik dislaliya" term inini mexanik dislaliya term iniga almashtirilgan. L.V. M elexova ishlarida esa "organik dislaliya" tushunchasi bilan dizartriya va dislaliya orasidagi o'tish hollarida talaffuz buzilishi deb belgilangan. Keyingi vaqtlarda bunday buzilishlar siyqalangan dizartriya deb aniqlandi. Hozirgi davrda "dislaliya" termini xalqaro xarakterga ega b o id i (uning m azm uni hamda u aniqlagan buzilish turlari doim o m os kelmasa ham ). Bu kelishm ovchilik buzilishlarni aniqlashda tadqiqotchilarning qanday ta’riflashni asos qilib olishiga bog'liq: anatom o-fiziologik, psixologik yoki lingvistik. Klinik mezonlarni odat bo'yicha ta’riflashda dislaliya turlarini turli talaffuz buzilishlari ko'pincha qator qo‘yilgan deb ko'riladi. Psixologik va lingvistik mezonlar asosiga qo‘yilgan disialiya tushunchasiga, goh uning turli forma va turlari, goh fonetik va fonetik o-fon em atik talaffuz
buzilishlari kiritiladi (masalan, R.Ye. Levina ishlarida). davr ilmiy qarashlarning tanqidiy analizi disialiya haqida logopediyaga kiritilgan tasawurlam i qayta qurib chiqishni talab qiladi. Kishilar o'rtasidagi muomalaning asosiy vositasi nutq hisoblanadi. Inson nutq yordamida o ‘z fikrini, his-tuyg‘ularini izhor qiladi, hamda boshqalarning hissiyotlarini bilib oladi. D em ak, nutq faoliyati aloqa o ‘rnatish vositasidir. Inson nutqi tovushlari muayyan ahamiyatga egadir. 4—5 yoshli bolalarning ko‘pchiligida tovushlar talaffuzi til normadagiga yaqinlashgan bo‘ladi. Ayrim bolalar tovushlarni buzib talaffuz etadilar. Ular bir tovushni ikkinchi tovushdan farq qila olmaydilar, ayrim tovushlarni talaffuzda qo'llay olmaydilar, yoki nutqda boshqa tovushlarga almashtiradilar. Bu holatlar disialiya termini bilan ataluvchi nutq buzilishining yuzaga kelishiga sabab boiadi. Disialiya termini grekcha so ‘zdan olingan b o‘lib, dis — buzilish, lalia
— nutq degan m a’noni anglatadi. Disialiya nutq buzilishlari orasida eng k o‘p tarqalgan kamchilikdir. Y e.F . Rau m a’lum otiga ko‘ra, tovushlar talaffuzidagi kam chiliklar maktabgacha yoshdagi bolalarda 15 — 20% ni, kichik maktab yoshdagi bolalarda 5 — 7% ni tashkil etar ekan. M .N. Aleksandrova m a’lumotiga ko‘ra Rossiyada 5—6 yoshli bolalarda sirg'aluvchi tovushlar (s, z, s) 23%, shovqinli tovushlar (sh, j) 24%, afrikat tovush (ch) 13%, "r" tovushi 26%, "1" tovushi 10%, jaranglilar 4,5%, "y" tovushi 1,5%, til orqa tovushlar 1% ko'rsatkichlarda noto‘g ‘ri talaffuz etilishi ko'rsatiladi. М. M. Aleksayeva m a’lumoti bo‘yicha 5 yoshli bolalarda sirg'aluvchi tovushlar (s, z, s) 17,3%, shovqinli tovushlar (sh, j) 60,4%, "r" tovushi 46,7%, "Г tovushi esa 7,2% tashkil etar ekan.
R. Bekker m a’lumotiga ko‘ra, Germaniyada disialiya hodisasi 5 — 6 yoshli bolalarning 34% uchrar ekan. K. Onezora disialiya um um ta’lim maktabi o ‘quvchilarining 18,5% ida kuzatilar ekan. M iloslavZim eenning Pragadagi bolalar bog‘chasida olib borgan tekshirishlariga ko‘ra, disialiya quyidagi raqamlarni tashkil etgan: 3—4 yoshli bolalarda 69%, 4 5
yoshlilarda 58%, 5—6 yoshli bolalarda 46%, 6—7 yoshlilarda esa 37%.
0 ‘zbekistonda M. Ayupova m a’lumotiga ko‘ra 5 yoshli bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar 41,5% , 6 yoshli bolalarda esa 22,9% ni tashkil etadi.
M. Ayupova m a’lum oti b o ‘yicha 5 yoshli bolalarda sirg‘aluvchi (s, z) 32,1%, shovqinlilar (sh, j) 38,4%, "r" tovushi talaffuzida 60,7% , til orqa tovushlari 25%, chuqur til orqa tovushlari (q, g ‘) 7,1%, "Г tovushi 5,4% tashkil etgan.
.