Йўлга табиий омилларининг таъсири. Релеф турлари. Йўл пойинининг намланиш манбалари. Йўл пойини сув режими

Йўл шароитига табиий‑иқлим омилларининг таъсирини назарий асослаш.

Автотранспорт воситалари одатда йўлга табиий ва иқлим шароитларига (сув, ҳарорат, шамол, қуёш нурлари) боғлиқ бўлган омиллар билан таъсир қилади.

Табиий-иқлим омилларининг хилма-хиллиги орасида йўлларнинг ҳолатига ва транспорт воситаларининг ҳаракатланиш шароитларига тупроқ-геологик ва гидрологик шароитлар, минтақанинг релефи ва ландшафти, шунингдек об-ҳаво ва иқлим шароити катта таъсир кўрсатади.
Ер ости-геологик ва гидрологик омиллардан пастки қатлам ва пастки қатламларнинг тури ва хусусиятлари, музлаш чуқурлиги, ер ости сувлари пайдо бўлишининг чуқурлиги ва табиати ва ер усти сувлари оқиши учун шароитлар ажратиб олинади.
Об-ҳаво ва иқлим омилларига қуйидагилар киради: атмосфера босими, қуёш нурланиши, ҳарорат ва намлик, ёғингарчилик (ёмғир, қор ёғиши, шамол, қор бўрони, муз, туман) ва шу омиллар комбинатсияси. Об-ҳаво ва иқлим омилларининг таъсири пастки қатламнинг сув-иссиқлик режимини (WТР) ҳосил қилади, бу мато ва кийим қатламлари, намлик ва ҳароратнинг мунтазам мавсумий ўзгариши деб тушунилади.
ЙЎл таркибида мураккаб жараёнлар (юлка + пастки қават) содир бўлади: иситиш, совутиш, музлатиш, эритиш, буғланиш, конденсатсия, сублиматсия, облиматсия. Натижада, йўл таркибида иссиқлик ва намликнинг диффузия жараёнлари мунтазам равишда рўй беради, бу иссиқлик ва масса алмашинуви ёки иссиқлик намлиги алмашинуви (ТВО) деб номланади, бу эса намлик ва ҳароратнинг ўзгаришини келтириб чиқаради.
Тезюрар қувур линияси хусусиятларининг ўзгариши йўл ётқизгичи ва йўлларининг мустаҳкамлиги, чидамлилигига сезиларли таъсир қилади ва йўлларнинг транспорт ва эксплуататсион хусусиятларининг пасайишига олиб келади.
ЙЎлга атроф-муҳит таъсирининг даражаси охир-оқибат йўл структурасининг намлиги манбаларининг тури ва кучи ва ҳарорат таъсирининг интенсивлиги билан белгиланади.
ЙЎл қопламаси ва замин қопламаси шундай яратилиши керакки, ҳатто баҳорда ҳам, я'ни. лойиҳалаш йилида йўлларга хизмат кўрсатиш учун энг ноқулай даврда транспорт шароитлари учун зарур бўлган структуравий куч та'минланди (Кпр1.0) ва шу билан бирга зарур совуққа чидамлилиги (қишнинг энг катта кўтарилиши - йўл қопламаси) сирт шишиши - тахминан 40 мм).
ЙЎл таркибидаги намликнинг асосий манбалари: ёмғир юлка, елкалардаги ёриқлар орқали (айниқса, йўл билан туташган жойларда) оқади; тўсиқ қўйилган сирт оқими туфайли йўл ётқизиш юзасида, ён заҳираларда ва зовурларда турғунлашиб кетадиган ва молекуляр ва капилляр ҳаракатланиш жараёнида йўлнинг тупроғини намлайдиган сув; капиллярлар орқали кўтарилган эр ости сувлари, айниқса, структура музлаб қолганда ва эр ости сувлари йўл юзасига яқинлашганда; буг 'суви илиқроқдан совуқ қатламларга қараб ҳаракатланади. Қишда, структура музлаганида, сув пастдан юқорига қараб ҳаракатланиши ва музлашнинг олд қисмида тўпланиб, тупроқ намлигини ошириши мумкин.
Автомобиллар ва йўллар вазифасига кўра «автомобил–йўл» тизимини ташкил қилади. Ушбу тизимнинг асосий ишлаб чиқариш жараёни – йўлдаги автомобиллар ҳаракати ва берадиган маҳсулоти – юк ва йўловчиларни ташиш ҳисобланади.
Тизимнинг ишлаши – автомобиллар ҳаракатининг қулай, хавфсиз ва тежамкор бўлишига боғлиқдир. Тизимнинг иш самарадорлигини ошириш учун автомобилларнинг қулай ҳаракат шароитини таъминлаш талаб этилади.
Ҳаракат шароитини ташкил қилувчи омиллар ўзаро боғлиқ бўлган мураккаб тизимни ҳосил қилади. Тизимнинг ўзаро таъсир умумий тавсифи учун транспорт оқими ҳаракат тарзи қабул қилинган. Доимий ҳаракат тарзида хавфсиз ва қулай ҳаракат шароити Т_ҳар=ф (Ҳ, А, Й, ТО, М) =cонст бўлганда кузатилади .
«Ҳайдовчи–автомобил–йўл–транспорт оқими–атроф–муҳит» комплекси ўзаро таъсир жараёнида «атроф–муҳит» бош омил ҳисобланиб , об–ҳаво ва иқлим шароитлари билан ифодаланади.
Об–ҳаво – маълум бир ҳудуд устидаги атмосфера қуйи қисмининг муайян бир қисқа вақтдаги табиий ҳолати ҳисобланиб, даврий (кеча билан кундуз), фаслий ҳамда нодаврий (сиклон ва антитсиклон ўтиши, турли ҳаво массаларининг келиши) ўзгаришларга эга бўлади .
Иқлим – эр юзаси бирор ҳудуди об–ҳавосининг кўп йиллик тарзи бўлиб, қуёш радиатсияси, эр юзасининг ҳолати ва атмосферадаги ҳаво ҳаракатларининг ҳосиласидир. Иқлим об–ҳаводан фарқ қилиб барқарор бўлади . Ҳаво–иқлим шароити қуйидаги атмосфера ҳодисалари мажмуи билан ифодаланади: ҳаво ҳарорати (Т, С ), ҳаво нисбий намлиги (Вл, %), ёғингарчиликлар (қор И*, ёмғир И, қор бўрон М, аралаш И^**), метеорологик кўриниш (қуёшли кунлар О_б, булутли кунлар П_а ва туман Т_м), шамол (Вв, м/с) ва чанг–тўзон (Пл, м/с), яхмалак (Гол.).
Ушбу бўлим материаллари т.ф.н. дотс.Ўроқов А.Х. Ўзбекистон Республикаси ҳудудини автомобиллар ҳаракат шароити бўйича туманлаштириш. – Т.: ТАЙИ, 2012. – 129 бет. монографиясидан олинди
Транспорт оқими – транспорт воситаларининг йўлдаги ҳаракати бўлиб, ҳайдовчилар (Ҳ) ва автомобиллар (А) йиғиндисидан ташкил топади :
ТО = (Ҳ+А) (7.1)
Бунда Ҳ–ҳайдовчи;
А–автомобил;
н–транспорт оқимидаги автомобиллар сони.
Транспорт оқими ҳолати қуйидаги кўрсаткичлар орқали ифодаланади: ҳаракат жадаллиги (Н, авт/сут), ҳаракат тезлиги (В, км/соат), ҳаракат таркиби (С, % ), оқим зичлиги (қ, авт/км ).
Транспорт оқими ҳолатининг сонли жиҳатини ҳаракат жадаллиги, сифат жиҳатини ҳаракат тезлиги, ҳаракат таркиби ва оқим зичлиги ифодалайди.
Ҳаракат жадаллиги – вақт (соат, кеча–кундуз, ҳафта, ой, йил давомида) ва масофа (йўл узунлиги бўйича) оралиғида ўзгаради. Ҳаракат жадаллигининг ўртача қиймати қуйидаги формуладан аниқланади :
(7.2)
Бунда: –транспортлар сони, (авт);
–кузатув вақти, (соат).
Ҳаракат таркиби – транспорт оқими таркибидаги энгил ва юк автомобилларнинг, автопоездларнинг, автобусларнинг, тракторларнинг ва бошқа транспорт воситаларининг фоиз улушидир.
Оқим зичлиги – йўлнинг бирлик бўлагидаги транспорт воситалари сонини ва ушбу йўл бўлагининг нисбий бандлигини ифодалайди [65]:
; (7.3)
Бунда – ҳаракат жадаллиги, авт/соат;
– ҳаракат тезлиги, км/соат.
Йўл шароити – йўлнинг геометрик ўлчамлари, транспорт–фойдаланиш сифатлари, муҳандислик ва сунъий иншоотлар йиғиндисидан ҳамда йўл ён манзарасидан иборат бўлиб, «доимий» ва «ўзгарувчан» кўрсаткичлардан ташкил топади.
Йўллардан фойдаланишда ўзгармайдиган кўрсаткичларга «доимий кўрсаткичлар» дейилади: йўл қатнов қисми кенглиги (В_қ.қ, м), йўл чети кенглиги (В_й.ч, м), ҳаракат тасмаси сони (н, дона), йўл қаршилиги коеффитсиенти (), бир сатҳдаги кесишишлар сони (н_ч, дона), йўл мутлақ баландлиги (Н, м), йўл ён манзараси.
Йўллардан фойдаланишда транспорт оқими ва ҳаво–иқлим шароити таъсиридан ўзгарадиган кўрсаткичларга «ўзгарувчан кўрсаткичлар» дейилади: йўл қатнов қисми ва йўл чети ҳолати, режада ва бўйлама кесимда кўриниш (Л_кур, м), йўл равонлиги (С, см/км), тишлашиш коеффитсиенти ().

Йўл ён манзараси йўл жойлашган ҳудуднинг ландшафт ва эстетик шароитларини, йўл мутлақ баландлиги йўл жойлашган ҳудуднинг релеф шароитини ифодалайди. Йўл қатнов қисми ва четининг устки юзаси ҳолати: қуруқ, ҳўл, нам, лой, сирпанчиқ, яхмалак, қор ва бошқа кўринишларда бўлади.

Ҳаракат шароитини баҳолашнинг мураккаблиги ва унда кўп сонли кўрсаткичларни таҳлил қилиш зарурияти масалага тизимли ёндашишни талаб қилади. Тизимли ёндашиш икки йўналишда олиб борилади – тизимли таҳлил ва синтез.
Тизимли таҳлилда автомобил, транспорт оқими ҳолати, йўл шароити, ҳаво–иқлим шароитини ташкил қилувчи омилларнинг ҳаракат шароитига алоҳида ва биргаликдаги таъсири таҳлил қилинади.
Синтезда кўрсаткичлар аломатлари бўйича умумлаштирилиб, уларнинг ҳаракат шароитига таъсири баҳоланади. Автомобиллар ҳаракат шароитини тадқиқ қилишда «автомобил–йўл» тизимидан келиб чиқиб, масалага тизимли ёндашилди. Автомобиллар ҳаракат шароитини баҳолашга тизимли ёндашиб, қуйидаги “автомобил–йўл шароити–транспорт оқими ҳолати–ҳаво–иқлим шароити” тизимини юзага келтирдик (1-расм):

1-расм. Ҳаракат шароитининг тузилиш чизмаси
Ҳаракат шароитининг яхлит тузилиш чизмаси ўзаро таъсир қонуниятларига асосланади ва «автомобил–йўл» тизими ишчи муҳитини ифодалайди (1-расм).
– ҳаракатнинг қулайлик даражаси, ҳаракатнинг хавфсизлик даражаси, ҳаракатнинг тежамкорлик даражаси.

Ҳаракатнинг қулайлик даражаси транспорт оқимининг ҳаракат тезлиги орқали (В_оқ), ҳаракатнинг хавфсизлик даражаси хавфсизлик коеффитсиенти орқали (К_хав) ва ҳаракатнинг тежамкорлик даражаси автомобилнинг ёқилғи сарфи (Қ_л) орқали баҳоланади.

Қуйидаги 2-расмда автомобиллар ҳаракат шароитига таъсир қилувчи омиллар ва ҳаракат шароитини баҳолаш мезонлари келтирилган. Автомобиллар ҳаракат шароитини ягона умумий кўрсаткич бўлган транспорт оқимининг максимал ҳаракат тезлиги орқали баҳолаш ҳамма баҳолаш мезонлари талабларига мувофиқ келади. Чунки, хавфсизлик коеффитсиенти ва автомобилнинг ёқилғи сарфи ҳаракат тезлигига бевосита боғлиқдир.

Ҳаракат шароити ва уни баҳолаш мезонлари тузилиши чизмаси