Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

4-Lekciya

4.1. Inflyaciyanıń mazmunı hám túrleri

Inflyaciya bul jalpı tovar hám xızmetlerdiń bahasınıń  kóteriliwi hám ol menen baylanıslı pul birliginiń satıp alıw quwatınıń túsip ketiwinen ibarat. Inflyaciya makroekonomikalıq turaqsızlıqtı sáwlelendirip barlıq mámleketler ushın onı tártipke salıw úlken (yirik) ekonomikalıq mashqala bolıp tabıladı. Ásirese óndiris sistemasınıń bir ekonomikalıq sistemadan yekinshi bir ekonomikalıq sistemaǵa ótip atırǵan mámleketlerde bul bir qansha qáwipli. Sebebi bul dáwir bahalardı yerkinlestiriwshi hám usıǵan muwapıq olardıń ulıwma dárejesiniń keskin artıp ketiwi menen baylanıslı. Sonıda atap ótiwimiz kerek, inflyaciya dáwirinde barlıq tovarlardıń bahalarıda kóterile bermeydi. Inflyaciyanıń tez pát penen ósip barıw dáwirinde de bazı bir tovarlardıń bahaları turaqlı bolıp qaladı, al bazı bir tovarlardıń bahaları túsip ketiwi de múmkin. Demek, keń mániste inflyaciya-bul barlıq tovar hám xızmetlerdiń  bahalarınıń artıp barıwın, sonıń menen birge geypara tovarlardıń bahalarınıń tómenlewi, geyparalarınıń ásten ósip barıwın hám basqa birleriniń keskin ósip barıwın bildiredi.

Biraq sonnı umıtpawımız kerek, bahalardıń ósiwi barlıq waqıtta inflyaciyaǵa jatpaydı. Inflyaciya dep aytalmaymız yeger 1) bahalar máwsimli ósip ketse (mısalı, jazda awıl xojalıq ónimleri arzan, al qısta qımbat boladı); 2) jańa modaǵa sáyekes tovarlardıń bahaları kóterilse; 2) sapası jaǵınan jaqsı hám texnologiyası jaǵınan qıyın islep shıǵılatuǵın   tovarlarǵa bahalar kóterilse; 4) tovarlardıń strukturası ózgeriwine baylanıslı bahalardıń ósiwi (mısalı, 30 jıl burın personal kompyuterler, úy kinoteatrları, swyıq kpistallı televizorlar, úsh háreketti atqaratuǵın printerler hám t.b. tovarlar ulıwma bolmaǵan); 5) bayramlardan aldın tovarlar hám xızmetlerge bahalardıń kóteriliwi.

Bahalardıń inflyaciyalıq ósiwiniń belgileri: uzaq dawam yetiw aralıǵı, úzliksizligi, massalıq bolıwı.  yeger pul massası pul aylanısı tezligin yesapqa alǵanda tovar aylanısınıń talabınan  joqarı bolsa inflyaciya payda boladı.

XX ásirdiń basına deyin inflyaciya waqıtınsha, ayırım waqıtları bolar yedi, yeger mámleketler urıslardıń waqıtında, yamasa tabiyii apatshılıq bolǵan waqıtları ózleriniń qárejetlerin kóbeytirse. Sonıń menen birge 1960-jıllardan baslap inflyaciya kóplegen ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketlerdiń tiykarǵı mashqalalarınıń biri hám turaqlı ekonomikalıq qubılıs bolıp qaldı.          

Inflyaciya ekonomikalıq rawajlanıwdıń haqıyqıy jaǵdayın buzıp kórsetedi, basqarıw proceslerin júdá qıyınlastıradı.

Inflyaciya baha indeksi-deflyator hám tutınıw bahalarınıń indeksi járdeminde anıqlanadı. Baha indeksi bolsa haqıyqıy bahanıń bazis jıldaǵı bahaǵa qatnası menen anıqlanadı.