Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

1-Lekciya

1.1.Makroekonomika hám mikroekonomika túsinigi

Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz. Bul mashqalalar aldı menen tábiyat bizge inam yetken resurslardıń sheklengenligi menen xarkterlenedi. Demek, insan qálegeninshe resurslar imkaniyatına iye yemes. Sonıń ushın biz insan xızmeti ushın materiallıq zatlar jaratıw proceslerin úyrenip shıǵıwımız kerek. Bul óz náwbetinde ekonomikanı úyreniw delinedi. Sebebi, ekonomika-grek sózinen alınǵan bolıp, «úy xojalıǵın júrgiziw sanaatı»-degen mánisti bildiredi. Bul búgingi kúnge kelip, úy xojalıǵın júrgiziw yemes, al, terretoriyalar, mámleketler hám dúnya júzi xojalıǵın júrgiziw sanaatı menen shuǵıllanadı. Onıń dálili sıpatında óndiris tarawında jaratılıp atırǵan kárxanalar, firmalar, korporaciyalar, qospa kárxanalar sıyaqlı kóplegen máselelerdi keltiriwimiz múmkin.

Ekonomika keń hám tereń mánili mashqalalardı úyrenedi. Lekin ekonomistler úyrenetuǵın mashqalalar hám sheshiletuǵın wazıypalardı qısqasha táriplep ótiwimiz múmkin: birinshiden, insan shegaralanǵan imkaniyatlar shárayatında jasaydı. Insannıń aqılı hám fizikalıq múmkinshilikleri, waqıt, qarjı hám barlıq resursları sheklengen. Waqıttıń sheklengenligi belgili bir islep shıǵarıwdı belgili waqıt dawamında ámelge asırıw talap yetiledi. Qarjılardıń sheklengenligi belgili bir maqsetlerge yerisiwde finanslıq jaqtan  jetispewshilikler, mútájlikler qıyınlastıradı.

Demek, shaxs hám jámiyet párawanlıǵı sheklengen imkaniyatlardan optimal paydalanıw menen baylanıslı yeken. Resurslardıń sheklengenligin ekonomikalıq jaqtan úyreniw principial áhmiyetke iye. Onıń mánisi sonnan ibarat, hámmeniń bir waqıttıń ózinde barlıq mútájliklerdi (zárúrliklerdi) qanaatlandırıp bolmaydı. yegerde resurslar sheklenbegen bolmaǵanında yedi, bul jaǵdayda maqsetlerge yerisiw hám ónimlerdi tutınıwshılarǵa ónimli yetip bólistiriwge zárúrlik bolmaǵan bolar yedi.

Búgingi kúnde bar bolǵan-inflyaciya, jumıssızlıq, áskeriy qárejetler, byudjet deficiti, kambaǵalshılıq hám teńsizlik, átirap ortalıqlarınıń pataslanıwı, biznesti mámleket tárepinen tártipke salıwlar usı sıyaqlı tereń áhmiyetli tárepileri jaǵınan sheklengen resurslardan ónimli paydalanıw mashqalaların bildiredi.         Bunnan sonday juwmaq shıǵarıwımız múmkin, shaxs, kárxana, territoriya, mámleket hám xalıq aralıq kólemdegi ekonomika menen shuǵıllanıw obektiv zárúrlikler yeken.

Joqarıda kórip ótilgen mashqalalardı óz waqıtında hám óz orınlarında sheshiwde kóplegen ekonomikalıq pánler qatarında mikro hám makroekonomika pánleride tikkeley  shuǵıllanadı. Máselen, belgili bir mámleket ekonomikasın rawajlandırıw ushın hár túrli qarar hám nızamlar qabıl yetiwde ekonomistler yeki túrli qarasta tallaw jasaydı.

Mikroekonomikalıq yamasa mikroekonomikalıq bul belgili bir anıq ekonomikalıq birlikti tolıq tallaw jasawdan ibarat.

Máselen, belgili bir óndiris kárxanasın úyreniw, yaǵnıy, kárxananı qurawshı ishki (insanlar, óndiris quralları, kapital hám maǵlıwmatlar menen támiyinlengenlik dárejesi) hám sırtqı (administrativlik hám oraylıq basqarıw shólkemleri, tutınıwshılar, óndiris komponentlerin jetkerip beriwshiler hám xalıqlar jasaytuǵın jerlerge uzaq-jaqınlıǵı) faktorlar, islep shıǵarılǵan ónimlerdiń qárejetleri, paydası, túsimi, tólenetuǵın salıqlar hám sonday-aq kárxana xızmeti menen baylanıslı bolǵan barlıq proceslerin tolıq úyreniwden ibarat. Basqasha aytqanımızda resurslar, tovarlar hám dáramatlardıń sheńberli aylanısı dara jaǵdayda alınǵan kárxana, tarmaq, territoriya dárejesinde úyreniwden ibarat.

Makroekonomika bolsa, keń kólemdegi ekonomika menen shuǵıllanadı. Onıń obekti bolıp, jalpı islep shıǵarıw, jumıs penen bántlik, baha hám sırtqı ekonomikalıq sawda, inflyaciya sanaladı. Resurslar, tovarlar hám dáramatlardıń sheńberli aylanısın xalıq xojalıǵı yamasa mámleket kóleminde úyreniwden ibarat. Házirgi dúnya júzi xojalıǵı rawajlanǵan, ilimiy texnika progressi dáwirinde barlıq mámleketlerdiń ekonomikası óz-ara baylanıslı. Mámleketlerdiń siyasiy, sociallıq, ekonomikalıq hám qorǵaw qábiletleri kóp tárepleme olardıń makroekonomikasına baylanıslı. Ol quramalı hám kóp qırlı máselelerdi óz ishine alǵanlıǵı sebepli házirgi ekonomistler arasında makroekonomika tartıslı pán bolıp kelmekte.

1.2. Makroekonomikanıń predmeti hám obekti

Makroekonomika mámlekettiń ekonomikası hám onıń jalpı islep shıǵarıwdıń ósiwi, tómenlewi, turǵunlıq (jetilisken) dáwirlerin ekonomikalıq jaqtan tallaw jasaydı hám onı tártipke salıwdıń ekonomikalıq mexanizmlerin jaratadı. Bunda makroekonomika teoriyasına tiykarlanadı.

Barlıq bar bolǵan resurslardan optimal paydalanıw hámde ekonomikalıq ósiw ushın zárúrli bolǵan shárt-shárayatlardı nátiyjeli támiyinlew ushın ekonomist makroekonomikalıq proceslerge tallaw jasap biliwi, ekonomikanıń ózine tán qásiyetlerin jaqsı biliwi, ekonomikalıq jaqtan durıs juwmaqlar shıǵarıp biliwi hámde bul juwmaqtıń durıs hám tiykarlanǵan yekenligin dálillep berealıwı kerek. Bunday qánigeler tayarlawda «makroekonomika» áhmiyetli orın tutadı. Makroekonomikanı úyreniw makroekonomikalıq proceslerdiń ilimiy negizlerin hámde rawajlanǵan mámleketlerdegi bul proceslerdi tártipke salıw praktika hám toplanǵan bay tájiriybelerdi ózlestiriw múmkinshiligin beredi. Respublika ekonomikası jańa qatnaslarǵa ótiw basqıshı jaǵdayında bul máseleler ásirese áhmiyetli sanaladı. Sebebi, bazar ekonomikası aldınǵı sistemadan tek principi jaǵınan yemes, xojalıqtıń modeli jaǵınanda, bálkim óziniń tártip-intizam talaplarına iye bolǵan basqa filosofiyalıq tárepleri menende ajıraladı.     Salıstırmalı ráwishte keńirek bolǵan ámeliy ekonomika sıpatında «Makroekonomika»nıń áhmiyeti sonnan ibarat, ol basqa ekonomikalıq pánlerdiń koncentraciyalanǵan jıynaǵı sıpatında xızmet yetedi hám bul pándi biliwge tayanadı. Makroekonomika korporaciyalar, úy xojalıqları hám húkimettiń óz-ara máplerine tiyisli bolǵan kóplegen máselelerin sheshiwde durıs baǵdarlar beredi. Joqarıda kórsetip ótilgen mashqalalardı úyreniw makroekonomikanıń predmeti bolıp sanaladı.

«Makroekonomika» basqa ekonomikalıq pánler, ásirese, «mikroekonomika», «ekonomikalıq matematika», «ekonomikalıq kibernetika», «tarmaqlar aralıq balans», «joybarlar tallawı», «milliy ekonomika» hám usı sıyaqlı kóplegen pánler menen tıǵız baylanıslı. Sebebi olardıń barlıǵı ushın ekonomika tek birǵana izertlew obekti bolıp xızmet yetedi.

Ekonomistler makroekonomikanı basqa ekonomikalıq pánler menen baylanısın rawajlandırıw jolların izertlewde insanlardıń nátiyjeli háreketi gipotezasınan paydalanadı.

Insanlardıń nátiyjeli háreketi-bul shegaralanǵan imkaniyatlar jaǵdayında olardıń joqarı ónimdarlıqqa yerisiwi ushın háreketler. onda individ óziniń mútájliklerin: birinshiden, miynet haqısınıń joqarı dárejede qanaatlandırılıwına, yekinshiden, kárxana-joqarı payda ushın, úshinshiden mámleket bolsa, xalıqtıń sociallıq párawanlıǵın arttırıwǵa háreket yetedi. Demek, insanlardıń nátiyjeli háreketi olardıń tábiyiy háreketi bolıp, onıń obektiv kúshleri kompleksinen ilimiy paydalanıw úlken ekonomikalıq mashqalalardan biri. Insanlardıń nátiyjeli háreketi olardıń «erkin qálewleri» nen kelip shıǵadı. 

Máselen, hár bir insan óz háreketiniń nátiyjeli bolıwın gózleydi, jaqsı, materiallıq hám ruwxıy bay jasawın qáleydi hám bul maqsetke umtıladı. Barlıq qálewlerin úyreniw, resurslar, waqıt hám insan háreketiniń sheklengenligi hár waqıttada bir neshe máselelerdiń sheshiliwin talap yetedi. Bul makro- hám mikroekonomikanıń mashqalaları. Demek, makroekonomika basqa ekonomikalıq pánler sıyaqlı mámlekettiń xalıq xojalıǵın bir pútinliginshe yamasa onıń iri tarmaqların hám sonday-aq xalıq aralıq ekonomikanı rawajlandırıw mashqalaların úyrenedi. hár qanday mámleket xalıq aralıq ekonomikalıq integraciyada belgili bir ónimdi eksport hám import yetedi. Belgili bir mámleket óziniń ishki mútájliklerin hám xalıq aralıq zárúrliklerin támiyinlew ushın xalıq xojalıǵı kóleminde ne?, qanday? hám kim ushın  islep shıǵarıw kerek? hám mámleketiń ekonomikalıq sistemasında bolıp atırǵan ózgerislerge tayarman degen mashqalalardı sheshiwi tiyis.

Bunday mashqalalardı sheshiwde ekonomistler túrli túrdegi modellerden paydalanadı. Modeller belgili bir ekonomikalıq processtiń ulıwmalasqan, ápiwaylastırılǵan kórinisin beredi.

Máselen, ózbekstannıń barlıq tábiyiy hám miynet resurslarınan paydalanıp óndiris quralları hám tutınıw ónimlerin islep shıǵarıwdı kórip shıǵamız.