Joba balanıń mektepke tayınlıǵınıń psixologiyalıq qásiyetleri

4.Mektepke psixologiyalıq tayarlıqtıń strukturalıq bólimleri
Balalardıń mektepke psixologiyalıq tayınlıǵınıń strukturalıq bólimleri:

• 
  intellektuallıq tayınlıq ;
  
• 
  jeke;
  
• 
  social -psixologiyalıq ;
  
• 
  sezimiy-qálegen.
  

* Mektepke intellektuallıq tayarlıq. Mektepke intellektuallıq tayarlıq pikirlew processleriniń rawajlanıwı menen baylanıslı. Sırtqı indikativ háreketler járdeminde ob'ektler hám hádiyseler ortasında baylanıslar hám munasábetlerdi ornatıwdı talap etetuǵın mashqalalardi sheshiwden baslap, balalar suwretlerden paydalanǵan halda elementar intellektual háreketler járdeminde olardı ongda sheshiwge ótediler. Basqasha etip aytqanda, vizual-nátiyjeli pikirlew forması tiykarında vizual-metaforaiy pikirlew forması qáliplese baslaydı. Usınıń menen birge, balalar birinshi ámeliy ob'ektiv iskerligi tájiriybesine tiykarlanǵan hám sózde bekkemlengen birinshi ulıwmalasqanlarǵa ılayıq boladılar. Bul jas daǵı balaǵa ob'ektler, hádiyseler, háreketler ortasındaǵı munasábetler hám munasábetlerdi ajıratıw hám olardan paydalanıwdı talap etetuǵın barǵan sayın quramalı hám túrme-túr wazıypalardı sheshiw kerek. Oyında, sızıwda, qurılısda, oqıw hám miynet wazıypaların orınlawda ol úyrenilgen háreketlerden ańsatǵana paydalanmaydı, lekin olardı turaqlı túrde ózgertiredi hám jańa nátiyjelerge erisedi. Rawajlanıp atırǵan pikirlew balalarǵa óz háreketleriniń nátiyjelerin aldınan támiyinlew, olardı joybarlaw múmkinshiligin beredi. Bala kognitiv wazıypalardı óz aldına qoyıwdı baslaydı, baqlanǵan hádiyseler ushın túsindirisler izlaydi. Ol ózin qızıqtırǵan sorawlardı anıqlaw, hádiyselerdi baqlaw, oy-pikir júrgiziw hám juwmaqlar shıǵarıw ushın ayriqsha tájiriybelerge shaqırıq etedi. Intellektuallıq tarawdıń qásiyetlerin úyreniw yadtı úyreniwden baslanıwı múmkin - intellektual process menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Yadlaw dárejesin anıqlaw ushın mánisiz sózler kompleksi beriledi: jıl, pıl, semser, sabın, duz, shawqım, qol, Pol, báhár, ul. Bala bul qatardı tıńlab, eslab qalǵan sózlerin tákirarlaydı. Qayta tákirarlawdan paydalanıw múmkin-tap sol sózlerdi qosımsha oqıǵannan keyin-hám keshiktirilgan tákirarlaw, mısalı, tıńlawdan bir saat ótkennen L. A. Wegner 6 -7 jasqa tán bolǵan mexanik yaddıń bunday kórsetkishlerin keltiredi: birinshi ret bala 10 nan keminde 5 sózdi sezedi; 3-4 oqılıwından keyin ol 9 -10 sózdi tákirarlaydı ; bir saattan keyin ol ilgeri tákirarlanǵan 2 den kóp bolmaǵan sózlerdi unutadi; materialdı izbe-iz yadlaw processinde " áwmetsizliklar" payda bolmaydı, eger oqıwlardan birinen keyin bala aldınǵısına qaraǵanda kemrek sózlerdi eslasa (bul ádetde artıqsha jumıs belgisi bolıp tabıladı). Ulıwmalastırıw hám abstraktlastırıw, juwmaqlar izbe-izligi hám pikirlewdiń basqa tárepleri temanı klassifikaciyalaw texnikası járdeminde uyreniledi. Bala jansız zatlar hám tiri janzatlar suwretlengen kartalar gruppaların dúzedi. Hár qıylı ob'ektlerdi klassifikaciyalaw arqalı ol funktsional qásiyetlerine kóre gruppalardı ajıratıp kórsetiwi hám olarǵa ulıwma atlar beriwi múmkin. Mısalı : mebel, kiyim-keshek. Itimal, sırtqı tiykarda (" kóbirek" yamasa " olar qızıl"), jaǵday belgileri boyınsha (shkaf hám kiyim bir gruppaǵa birlestirilgen, sebebi " kiyim shkafda ildirilgen"). Sonday etip, balanıń intellektuallıq tayınlıǵı analitik psixologiyalıq processlerdiń etukligi, intellektual iskerlik kónlikpelerin ózlestiriw menen xarakterlenedi.
* Mektepke jeke tayarlıq. Bala tabıslı oqıwı ushın, birinshi náwbette, ol jańa mektep turmısına, " saldamlı" sabaqlarǵa, " juwapkerli" tapsırmalarǵa umtılıwı kerek. Bunday qálewdiń payda bolıwına jaqın úlkenlerdiń táliymatqa bolǵan munasábeti, mektepge shekem tárbiyashiniń oyınınan kóre áhmiyetlilew bolǵan zárúrli mazmunli iskerlik retinde tásir etedi. Basqa balalardıń munasábeti, jaslardıń názerinde jańa jas dárejesine kóteriliw hám aqsaqallar menen teńlesiw qábileti de tásir etedi. Balanıń jańa social poziciyaǵa ıyelew qálewi onıń ishki pozitsiyasini qáliplestiriwge alıp keledi. L. I. Bojovich ishki poziciyanı ulıwma balanıń ózligin xarakteristikalaytuǵın Oraylıq jeke pozitsiya retinde xarakteristikalaydı. Studenttiń ishki pozitsiyasini balanıń mektep menen baylanıslı mútajlikleri hám umtılıwları sisteması retinde anıqlaw múmkin, yaǵnıy. mektepke bolǵan munasábet, oǵan baylanıslılıq bala tárepinen óz mútajligi retinde basdan keshirilganda (" men mektepke barıwdı qáleyman"). Balanıń mektepke, óz tálim shólkemine bolǵan bunday unamlı baǵdarı onıń mektep hám tálim haqıyqatına tabıslı kiriwi ushın eń zárúrli shárt esaplanadı, yaǵnıy. olardıń tiyisli mektep talapların qabıllawları hám oqıw procesine tolıq kirgiziwleri. Ulıwma alǵanda, oqıw procesine bolǵan munasábetten tısqarı, mektepke kirgen bala ushın oqıtıwshına, qatarlaslarına hám ózine bolǵan munasábet zárúrli bolıp tabıladı. Mektepge shekem jastıń aqırına kelip, balanıń úlkenler menen baylanısiniń bunday forması, mısalı, jaǵday hám jeke ushırasıw sırtda rawajlanıwı kerek. voyaga etken kisi shubhasız húkimetke, eliklew ushın suwretke aylanadı. Tuwrıdan-tuwrı sezimiy baylanıslar shıǵarıp taslanǵanında, siz biygana temalar haqqında gápira almaǵanıńızda, óz tájiriybeńiz menen bólesa almaǵanıńızda, sabaq sharayatında ushırasıw ańsatlashadi, lekin siz tek berilgen sorawlarǵa juwap beriwińiz hám qolıńızdı kóterganingizdan keyin sabaq temasında ózińiz sorawlar beriwińiz múmkin. Klass-sabaq oqıtıw sisteması tekǵana balanıń oqıtıwshı menen bólek munasábetin, bálki basqa balalar menen ayriqsha munasábetlerdi de óz ishine aladı. Qatarlaslar menen baylanıstiń jańa forması mektep táliminiń basında rawajlanadı. Balanıń mektepke jeke tayınlıǵı ádetde gruppa sabaqlarında hám psixolog menen sáwbet waqtında onıń minez-qulqı menen bahalanadı.
* Sezimiy-qálegen tayınlıq. Mektepke tayarlıqtıń zárúrli tárepi balanıń shaxsın óz-ózin ańǵarıw tarawına tiyisli. Óz sezim-sezimlerine aktiv nátiyjeli munasábet ámeldegi, balanıń barlıq óz-ózin ańǵarıwı ózgeredi, sonday-aq. óz-ózin húrmet qılıw. L. S. vygotskiy ǵayratlı minez-qulıqtı social dep esaplaǵan hám balanıń erk-ıqrarın rawajlandırıw dáregi balanıń sırtqı dúnya menen munasábetlerinde kórgen. Usınıń menen birge, onıń úlkenler menen awızsha baylanısine shıdamlılıqdiń social shártlanishida etakchi rol berildi. Shıdamlılıqdiń Oraylıq máselelerinen biri bul insannıń ómiriniń túrli dáwirlerinde ılayıq bolǵan anıq qálegen háreketler hám háreketlerdiń motivatsion shártliligi máselesi bolıp tabıladı. Mektepge shekem jas daǵı balanı qálegen tártipke salıwdıń intellektuallıq hám etikalıq tiykarları haqqında soraw tuwıladı. Mektepge shekem balalıq dáwirinde shaxstıń shıdamlılıqlik salasınıń tábiyaatı quramalılasadı jáne onıń minez-qulıqtıń ulıwma dúzilisindegi úlesi ózgeredi, bul qıyınshılıqlardı engish qálewiniń kusheytiwinde kórinetuǵın boladı. Bul jasda shıdamlılıqdiń rawajlanıwı minez-qulıq motivlarınıń ózgeriwi, olarǵa baǵınıw menen bekkem baylanıslı. Sonday etip, metodologiya balanı talaplardıń quramalı sistemasına jóneltiriw dárejesin anıqlaydı. Bunnan kelip shıǵadıki, maqsetke muwapıq iskerlik ushın óz basımshalıqtı rawajlandırıw, model boyınsha islew kóp tárepten balanıń mektepke tayınlıǵın belgileydi.
* Social -psixologiyalıq.
Balanıń úlkenler hám qatarlasları menen, ózine bolǵan munasábeti salasın qáliplestiriw mektepke psixologiyalıq tayınlıǵı ushın úlken áhmiyetke iye.
E. E. Kravtsovanɪń dóretpelerinde mektepke tayın bolmaǵan balalar dus keletuǵın qıyınshılıqlar aytıp ótken. Balanıń jeke jáne social tarawına tayınlıǵınıń eń keń tarqalǵan kórsetkishi bul onıń mektep táliymatına munasábeti. Balanıń mektep haqqında biliwi, mektepte, oqıtıwshında, oqılıwında hám taǵı basqalarda unamlı munasábet qálipleskenmi yamasa joqpa júdá zárúrli bolıp tabıladı. balanıń qıyınshılıqlarınıń sebepleri kóbinese úlkenler menen ushırasıw salasında (oqıtıwshı sorawlarınıń konventsiyasini túsinbew) yamasa qatarlaslar menen óz-ara munasábetler salasında ( joranı tıńlay almaslɪq) yamasa óz-ózin ańǵarıw salasında jatadı (olardıń múmkinshiliklerin hádden tıs bahalaw ).
Mektepge shekem jastıń aqırına kelip úlkenler menen baylanıs salasında sezilerli ózgerisler júz berip atır. Eger siz olardı bir sóz menen belgilewge háreket qılsańız, bul óz basımshalıq boladı. Úlkenler menen ushırasıw hám óz-ara baylanısda bolıw, bala tekǵana ol menen tuwrıdan-tuwrı munasábetlerge, bálki málim, sanalı túrde qabıl etilgen wazıypalar, normalar, qaǵıydalarǵa da itibar beriwdi baslaydı. Baylanıs málim bir kontekstke iye boladı, jaǵdaydan sırtda boladı. Bul ózgerislerdi balalar hám úlkenler ortasındaǵı hár qıylı jaǵdaylarda - sabaqta da, kúndelik turmısda da, úlkenler qatnasıwındaǵı oyınlarda da tabıw múmkin.
Basqa, birdey dárejede zárúrli tárep qatarlaslar menen ushırasıw hám ushırasıw menen baylanıslı. Balanıń bir-biri menen mazmunli baylanıslardı ornatıw hám birgeliktegi iskerlik sharayatında óz-ara baylanısda bolıw qábiletin anıqlaw ushın psixologiyada hár qıylı usıl hám usıllar qollanıladı.
JUWMAQ
Jaqında ádebiyatda mektepke tayın bolmaǵan hám 1-klassta mektepke iykemlesiwde qıyınshılıqlarǵa dus kelgen balalardı ajıratıw máselesine úlken itibar qaratildi.jáne bul mashqala ele da aktual bolıp tabıladı. Mektepke kirgen bala fiziologikalıq jáne social tárepten etuk bolıwı kerek, balanı mektepte oqıtıwdıń tabısı onıń psixologiyalıq jetikliginede baylanıslı. Oqıwǵa psixologiyalıq tayınlıq kóp qırlı túsinik bolıp tabıladı. Bul individual bilim hám kónlikpelerdi emes, bálki barlıq tiykarǵı elementler ámeldegi bolıwı kerek bolǵan málim bir jıynaqtı támiyinleydi. Bul " mektepke tayarlıq" kompleksine qanday strukturalıq bólimler kiredi? Mektep kámalıdiń tiykarǵı strukturalıq bólimleri: intellektuallıq, jeke, qálegen, etikalıq tayınlıq. Mektepke tayarlıqtıń sanap ótilgen barlıq strukturalıq bólimleri balanıń rawajlanıwda zárúrli bolıp tabıladı. Eger qandayda bir komponenttiń etarli dárejede rawajlanbaǵanlıǵı bolsa, balaǵa psixologiyalıq járdem kerek boladı. Sol maqsette islep shıǵılǵan programmadan balalar bog'chasida paydalanıw múmkin. Mektepke tayarlıqtıń strukturalıq bólimlerinen birewiniń qáliplespegenligi rawajlanıwdıń qolay variantı emes hám mektepke iykemlesiwde qıyınshılıqlarǵa alıp keledi: oqıw jáne social-psixologiyalıq tarawda. Balanı tabıslı mektepke tayarlaw ushın hár qıylı jantasıwlar ámeldegi: mektepke iykemlesiw basqıshındaǵi arnawlı sabaqlar, mektepke tayarlıq diagnostikası hám mektepke tayarlıq.