Joba balanıń mektepke tayınlıǵınıń psixologiyalıq qásiyetleri

1.Balanıń mektepke tayınlıǵınıń psixologiyalıq qásiyetleri
Mektepke barıw balalardıń turmısında kútá úlken waqıya bolıp tabıladı. Mektep turmısı balalarǵa jańa bir dúnyanı ashıp beredi. Mektep dáwirinde balalardıń tiykarǵı xızmetleri ózgeredi. Endi balalardıń tiykarǵı xızmetleri, wazıypası jáne social minneti oqıw bolıp qaladı.
6-7 jaslı balalar ushın jańa iskerlik bolǵan oqıw olardan jańa sapa, ayrıqshalıqlarǵa ıyelewlerin talap etedi. Oqıw iskerligi ushın balalarda turaqlı dıqqat, ótkir zeyin, ǵárezsizlik, ıskerlik hám tártiplik páziyletleri bolıwı kerek. Baqshadan mektepke ótiwleri nátiyjesinde úlkenler menen bolǵan munasábetlerinde de anaǵurlım ózgeris júz beredi. Balalardıń mektepke ótiwleri, olardıń yaslidan Baqshaga ótiwlerine qaraǵanda quramalı basqısh bolıp tabıladı. Sonı da názerde tutıw kerek, bala mektepke ótiwi menen onıń social jaǵdayında da ózgeris júz beredi. Mısalı mektep jasına jaqınlasqan balalar Baqshada " úlken" dep esaplanar edi. Mektepke ótkennen, olar taǵı «eng kishkeneler» qatarına túsip qaladılar.
Balalardıń mektepke ótiwleri menen júzege keletuǵın áne sonday saldamlı ózgerislerdi názerde tutıp, olardı mektep degi jańa turmısra hár tárepleme tayarlaw kerek.
Balalar Baqshasinɪń tiykarǵı wazıypalarınan biri balalarǵa hár tárepleme tárbiya beriw, olardıig rawajlanıw dárejelerin mektepte o'qiy alatuǵın etiwden ibarat esaplanadi. Bul bolsa óz gezeginde mektep degi oqıtıw jumısları menen Baqshadagi tálim-tárbiya jumısları o'ptasida málim izbe-izlik bolıwın talap etedi.
Baqshada balalardıń fizikalıq tárepten ósiwlerine qanshellilik itibar berilsa, olardıń intellektual hám ahloqiy ósiwlerine de sonshalıq itibar beriledi. Olardıń mektepke shıǵıwları mudami názerde tutilib, ótkeriletuǵın túrli didaktik shınıǵıwlarda balalardıń aqılları, oyda sawlelendiriw hám yadları, qıyal hám de oylawları, shıdamlılıqleri sistemasılı tárzde taraqqiy ettirip barıladı.
Balalardı mektep degi oqıw procesine tayarlawda olardıń nytqini ósiriw júdá zárúr shártlerden biri bolıp tabıladı. Sol sebepli úlken gruppa balaların mektep degi oqıwǵa tayarlawda óz ana tillerin jaqsı o'pganishlariga, yaǵnıy sóz baylıǵın arttırıwǵa, tuwrı aytılıw hám tolıq hám de tuwrı gáp dúze alıwlarına áhmiyet beriw kerek. Balalardıń sırtqı álem haqqındaǵı qıyalların keńeytiw, bayıtıw jumısları olar sóylewin ósiriw tiykarında alıp barılıwı kerek.
Sol zat dıqqatqa iyeki, hámme Baqshalardagi mektep jasına tolǵan balalar mektep degi oqıwǵa teppe-teń tayın bo'lavermaydilar. Ayırım balalar mektepke kelgennen keyin, jańa jaǵdayǵa tez aralasıp keta almaydılar. Olarda oqıw ushın qanday da bir ózgeshelik jetiwmayotgandek kópinadi. Bul o'pinda sonday bir soraw tuwıladı. Balalardı qaysı waqıtta psixologiyalıq tárepten mektep degi oqıwǵa tayın dep esaplaw múmkin. Ayırım psixologlardıń pikrine qaraǵanda, bala mektepte oqıwı ushın átirap daǵı zat hám hádiyselerge tiyisli ádewir qıyallarǵa ıyelewi hám de málim dárejede intellektual tárepten o'cran bolıwı kerek. Biraq ol turmısda shynday waqıyalar ushraydıki, ádewir oyda sawlelendiriw baylıǵına iye bolǵan hám hátte jazıw hám de oqıwdı biletuǵın balalar da mektep degi oqıwǵa tayın bolmaydılar. Olar mektep hám oqıtıwshınıń talapların atqara almaydılar. Kerisinshe, ayırım balalar jetkilikli oyda sawlelendiriw baylıǵına iye bolmasalar da, mektepte oqıp keta aladılar. Lekin, bunnan mektep degi oqıw procesi ushın málim dárejede intellektual tárepten o'cran bolıw mektepte daslep oqıp ketiw ushın eń zárúr shártlerden biri bolıp tabıladı. Lekin bul balanıń oqıwǵa tayın ekenligin anıqlawdaǵı sheshiwshi faktor emes, sebebi bul jerde jas máselesi de bar. Basqa bir ilimpazlar, balanıń oqıwǵa tayın ekenin anıqlawdaǵı tiykarǵı zat shıdamlılıq sapalarınıń jetilgenligi bolıp tabıladı, deydiler. Bul pikir bir yoqlamalikka jol qoyıwdan basqa zat emes.
Jeti jasqa tolıw dáwiri balalıqtıń tawısıw dáwirine tuwrı keledi. Tap áne sol dáwirden baslap balalarda óz-ózin ańǵarıw quram tapa baslaydı. Sol sebepli balalardıń jeti jasqa tolǵan dáwirinen baslap sistemalı pátda oqıtıwǵa ótiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. K. D. Ushinskiyning pikrine qaraǵanda balanıń mektep degi oqıw iskerligine tayınlıǵı ayırım psixik processlerdiń rawajlanıw dárejesi menen emes bálki bala shaxsınıń ulıwma rawajlanıw dárejesi menen anıqlanadı.
Tálimge psixologiyalıq tayarlıq degende balanıń ob'ektiv hám sub'ektiv tárepten mektep talabına múnásipligi názerde tutıladı. Ol mektep tálimine aldın psixologiyalıq tárepten tayarlanadı. Sonlıqtan, onıń psixikasi bilim alıwǵa jetkilikli dárejede rawajlanadı. Sol jas daǵı bala aqılınıń ótkirligi, ayqınlıǵı, sofligi, anıqlıǵı óziniń qızıǵıwshılıǵı, dilkashligi, xayrihohligi, isenimshilligi, oylawdıń ayqınlıǵı menen basqa jas daǵı balalardan ajralıp turadı. Mektep tálimine tayarlanıp atırǵan balada dıqqat salıstırǵanda uzaq múddetli hám shártli turaqlı boladı. Bala dıqqatınıń qásiyetleri rolli hám syujetli oyınlarda súwret sızıw hám qurıw soǵıw shınıǵıwlarında ılay hám de plastilindan oyınshıqlar tayarlawda ózgeler sóylewin aqıl qılıw hám túsiniwde matematikalıq ámellerdi sheshiwde gúrriń tıńlaw hám dúziwde kórinedi. Bala óz dıqqatın arnawlı bir ob'ektke toplawǵa ıntıladı. Onıń yadı qızıqlı ajobiy g'aroyib kisin tańlanıwǵa salatuǵın maǵlıwmat hám hádiyselerdi puqta este alıp qalıw, este saqlaw, eske túsiriw múmkinshiligine iye boladı. Sol dáwirshe tikkeley úlkenler baslıqlıǵında ol yamasa bul informaciyalardı ózlestirip kelgen bolsa endi óz qaleiw-shıdamlılıǵı menen zárúr maǵlıwmatlar toplawǵa óz aldına anıq maqset hám wazıypa qoyıwǵa háreket etedi. Balanıń áne sol aktivligi yadınıń arnawlı bir dárejede rawajlanǵanlıǵın ańlatadı. Ol qosıq gúrriń hám erteklerdi este qaldırıw ushın kóp tákirarlaw yad alıwdıń eń qolay jol hám usıllarınan paydalanıw tálim processinde oǵan júdá qol keledi. Birinshi klass oqıwshısı kóbinese obrazlı yadqa súyenip biliw iskerligin tashkil etse da bul jumıs yaddıń basqa túrlerin biykar etpeydi. Kerisinshe tálim sóz-logika yadın talap etedi. Sóz-logika yadınıń bar ekenligi mánisin túsinip este alıp qalıw procesiniń natiyjeliligi artıwına keń múmkinshilik jaratadı. Tájiriybeden ekenin aytıw kerek bala mánisiz sózlerden kóre mánisdor túsiniklerdi anaǵurlım tez hám bekkem eslep qalıw ózgeshelikine iye. Onıń sóylewi mektep tálimine tayarlıq basqıshında úlkenler menen baylanıske kirisiwi adamlardıń pikirin oqıp alıw hám tuwrı aqıl qılıw dárejesinde sóylewdiń dúzilisi bolsa grammatika qaǵıydalarına uyqas, logikalıq jaqtan izbe-iz ańlatpalı muǵdar hám kólem tárepinen pikir almaslawǵa jetkilikli boladı. ol esitken hám kórgenleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı tushuna aladı. Ózindegi informaciyalardı arnawlı bir tártipte bayanlaa biladi, intellektual iskerlik operatsiyalarınan orınlı paydalanadı.
Altı jaslı balanıń psixik tayınlıǵı haqqında gápirilganda kóbinese arnawlı bir joba tiykarında tártipli kóp qırlı maqsetke jóneltirilgen, óz-ara logikalıq baylanıslı, izbe-iz baslanǵısh tálimge jay wazıypasın otawshı psixik ósiw dárejesin názerde qamtımız. Sonıń menen birge, tálim ushın psixik ósiw dárejesinden tısqarı bala turmısı hám iskerliginiń ayırmashılıqları, sharayatları, ayriqshalıǵı onıń saw-salamatlıǵı usılıy tárepten tayınlıǵı ápiwayı kónlikpelerdi ózlestirgeni sıyaqlı faktorlardı esapqa alıwǵa maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Dástúriy túrde mektepke tayınlıqtıń úsh tárepi ajratıladı : intelektual, emotsional jáne social.
Intelektual tayarlıq haqqında tómendegi belgiler boyınsha pikir jurtıshadi:
-figuraniń fonnan (kórinisten) ajralıp turıwın óz ishine alıwshı differensial aqıl qılıw (perseptiv jetilgenlik);
-itibardı bir jerge jıynaw;
-hádiyseler ortasında tiykarǵı baǵlıqlarǵa erisiw qábilette ańlatılatuǵın analitik pikirlew;
-logikalıq eslep qalıw ;
-sensomotor óz-ara uyqaslıq ;
-úlgin qaytaldan qayta tiklew qábileti;
-názik qol háreketlerin rawajlandırıw ;
Aytıw múmkin, sonday tárzde túsiniletuǵın intellektuallıq jetilgenlik jetkilikli dárejede bas miydiń dúzilisiniń funksional jetilgenliginde sawlelenedi.
Emotsional jetilgenlik tómendegilerdi názerde tutadı :
-ǵayrı qálegen tásirlanishlarning azayıwı ;
-uzaq waqıt ishinde onsha jaǵımlı bolmaǵan tapsırmanı orınlaw múmkinshiligin beredi;
Social jetilgenlik haqqında tómendegiler dárek beredi:
-balanıń qatarlasları menen baylanısde bolıwǵa mútajligi hám óz xuquqini balalar toparı nızamlarına boysındira alıw qábileti;
-mektep tálimi jaǵdayında oqıwshı wazıypasın orınlaw qábileti;
“Mektepke tayınlıq” túsinigi bir neshe mániske iye. Mektepke tayınlıq degende balada “kirisiw kónlikpeleri” kórinisinde oqıtıwǵa tiykar bar ekenligi túsiniwine arnalǵan bir qansha jumıslar ámeldegi (tiykarlanıp amerikalıq psixologlar menen berilgen A. Anastazi., 1982) aqırǵıları ózinde mektep programmasın jaqsı ózlestiriw ushın zárúr bolǵan qábilet, bilim, kónlikpe, sebeplerdi jámlegen.
Ye. E. Kravsova jumıslarında balanıń mektepke psixologiyalıq tayarlıqta bala daǵı baylanıstiń rawajlanıwına tiykarǵı itibardı qaratadı. Soǵan baylanıslı baylanıstiń 3 dárejesin kórsetedi, yaǵnıy úlkenler, qatarlasları hám óz-ózine munasábetti rawajlanıwı dárejesi tiykar etip alınǵan. Ye. E. Kravsova mektepke tayın bolmaǵan balalarda tuwılatuǵın qıyınshılıqlardı úyrenip shıqqan sonıń menen birge, balanıń mektepke salıstırǵanda munasábetinde tiykarǵı kórsetkish bolıp onıń ishki social álemi esaplanadı. Atap aytqanda balanıń mektep, oqıtıwshı, oqıw haqqındaǵı pikirleri hám qıyalıy qıyalları zárúrli áhmiyetke iye boladı.
N. G. Salmina mktabga psixologiyalıq tayarlıqtı sapa kórsetkishlerin sonıń menen birge, erkinlik oqıw iskerliginiń shárt-sharayatı retinde ajratıladı.
Ya. Yerasek mektepke jetiklik túsinigine jáne de ápiwayılaw tariyp beredi. Onıń pikrine qaraǵanda mektepke jetiklik balanıń mektep táliminde qatnasıwın bildiredi.
Irland psixologı G. P'eron mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardı mektep tálimine tayınlıǵın anıqlaw maqsetinde arnawlı metodika islep shıqqan. Metodika eki basqıshdan ibarat bolıp birinshi basqıshda balanıń jasına uyqas turmıslıq 20 ta sorawlardan hám ekinshi basqıshda altı qıylı geometriyalıq figuralar usınıs etilip bala olar ortasındaǵa óz-ara farqni hám uqsaslıǵın aytiwi kerek. Ekinshi basqısh ápiwayı kóringeni menen júdá quramalı shkala esaplanadı. Bul metodika arqalı balanı mektepke qanshellilik tayın ekenligin kórsetip beredi.
Muxina izertlewlerine kóre balanıń mektepke psixologiyalıq tayınlıǵı tekǵana onıń mektep jasına jetkenligi menen belgilenedi, bálki mektepke shıǵıwı ushın kerekli bolǵan ayrıqshalıqlar bolıwı zárúr bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge balanıń mektepge shekem jas dáwiri iskerligi dawamında tómendegi ayrıqshalıqlar óz hákisin tabıwı kerek. Balada oqıwshı bolıwǵa hám de oqıwǵa hoxish bolıwı kerek. Bunday qaleiw balada úlken mektepge shekem jas dáwirdiń aqırlarında payda bóle baslaydı.
Matyuxinaniń izertlewlerinde balanıń mektepke tayarlıqlarında onıń jeke qásiyetlerin tayınlıǵı tiykarǵı orın iyeleydi. Jeke ayrıqshalıqlar daǵı tayarlıq mektepke salıstırǵanda qızıǵıwshılıqlarınan aldın payda boladı. Bul qızıǵıwshılıqlardı payda etetuǵın zat oyın esaplanadı.
K. D. Ushinskiy balanı ertaroq oqıtıw yoxud keshlew oqıtıw da balaǵa unamsız tásir kórsetedi. “Balanıń waqıtında oqıwǵa tartinmagan psixik kúshleri kóbinese sonday ko'ngilsiz aqıbetlerge alıp keliwi múmkin keyin bul jaǵımsız waqıyalar menen gúresiwge tuwrı keledi, lekin bul gúres hámme waqıt da nátiyjeli nátiyje beravermaydi”.
V. A. Kruteskiydiń pikrine qaraǵanda, balanıń mektep tálimine tayınlıǵında onıń ob'ektiv hám sub'ektiv tárepleri názerde tutadı. Ob'ektiv tárepine balanıń yadı dıqqatınıń toplay alıwı hám basqalar. Sub'ektiv tárepine bolsa úlkenler ásirese, oqıtıwshı menen mámile etiw názerde tutıladı