Joba: Jan’a da’wir ha’mde psixologiya

Tema: Jan’a da’wir psixologiyasina uliwma xarakteristika

Joba:

1.Jan’a da’wir ha’mde psixologiya
2. Psixologiya pa’ninin’ o’zgeshelikleri
3. Psixologiya pa’ninin’ predmeti

Kirisiw
Psixologiya salasında jetilisken sabaqlıqlar jazıla baslaǵan dáwir sal kem 160 jıl boldı. Sol dáwir ishinde júdá kóplab ilimiy izertlew nátiyjelerin óz ishine alǵan monografiyalar, sabaqlıqlar, qóllanbalar jazıldı. Lekin, bunıń menen pán óziniń jámiyet aldındaǵı wazıypaların tolıqqonli atqara aldı, degen juwmaq shıǵarıp bo'lmadi. Sebebi, psixologiya salasında iskerlik kórsetken barlıq ilimpazlar kóbirek dıqqatların abstrakt shaxs hám individual psixologiyaga qaratdılar. negizinde, insan, onıń bárkámallıǵı, jámiyet rawajlanıwına tikkeley tásiri máselesi ótip baratırǵan asrimizning aqırına kelip, oǵada aktual hám zárúrli máseleler qatarından jay aldı.

XX asirde erisilgen jetiskenliklerinen eń áhmiyetlisi sol boldıqı, insan óz aqli-aqılı, oylawı hám dóretiwshilik potencialı menen quramalı texnika, elektronika hám basqa soǵan uqsas global texnologiyalardı jańalıq ashtı. Lekin usınıń menen birge áne sonday quramalı texnologiyalardı jaratqan insan jáne onıń turmısı menen baylanıslı máseleler kamaymadi. waqtı kelip, sonday faktga tuwrı kelamizki, quramalı elektron texnikanı jaratqan oǵada sanalı insan ózi hám óz átirapındagilarning psixik keshinmalarini tuwrı bahalay almasligi sebepli, ózin nashar hám kúshsiz seziwi múmkinligin turmıs tastıyıqladı.
XXI ásir bosaǵasında júdá kóplab mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı dúnya kartasında múnásip orın alǵan ǵárezsiz Ózbekstanda da barlıq tarawlarda túpkilikli reformalar baslandı. Bul reformalardıń barlıǵı insan faktorın hár qashanǵınan da joqarı dárejege kóterip, onıń kúshi, aqılı, potencialı, psixik hám de ruwxıy bárkámallıǵın tikkeley rawajlanıw, rawajlanıw hám sivilizasiya menen ajıralmas baylanıstırdı. Bunnan insan jáne onıń jetiliskenligi, óz ústinde islewi, óz jetiliskenligi jóninde qayǵılanıwı mashqalası hár qashanǵınan da aktual máselege aylandı. Fanda jańa jónelisler, jańasha jantasıwlar payda boldı. Mısalı, sinergetik jantasıw barlıq pánlerde bolǵanı sıyaqlı psixologiya, onıń tarmaqları hám de ol menen turdosh bolǵan pánler mısalında ayqın kórinetuǵın bóle basladı. Eskertip ótemiz, “sinergetlar” sózi grekshe “synergetes - xızmetkerler, serikler” sózlerinen alınǵan bolıp, sinergiya - synergia sherikliktegi, awızbirshiliktegi háreket mánisin ańlatadı. Yaǵnıy, insan jáne onıń psixologiyasini úyreniw hám oǵan tásir kórsetiwde gumanitar pánlerdiń sherikliktegi rawajlanıwı yamasa basqasha etip aytqanda, bul pánler maqsetleriniń ortaq uyqaslashuvi shaxs iqtidori hám qábiletlerin rawajlandırıwdıń isenimli quralı retinde qaraladı.
Jańa dáwir pánlerin rawajlandırıwǵa akmeologik jantasıw da barki, oǵan kóre, hár bir pánniń insan ushın áhmiyeti hám ornı sol pánlerdiń shaxs kámalıge qosajak úlestiń úlesin belgilew hám bahalawdı talap etedi. (Akmeologiya grekshe “akme - shıń, joqarı tekshe, gurkiratuvchi kúsh” mánislerin ańlatadı jáne onıń predmeti degende insannıń óz-ózin rawajlandırıw hám o'zligini ańǵarıwın joqarı dárejelerine jetiwge úyretiwshi pánler kompleksi túsiniledi).
Insan psixologiyasini biliw, óz rawajlanıwın hám iqtidorini shólkemlestiriwdi biliw, hár qanday jas dáwirde de optimal túrde jumısqa jaramlılıqtı, túrli ózgerislerge psixologiyalıq tárepten tayınlıqtı támiyinlew, jańasha pikirlew hám oylaw qılıw, júz berip atırǵan processlerdi obiektiv hám tuwrı aqıl qılıw qábiletin rawajlandırıw mashqalasın ilgeri surdi.
Sonday etip, jańa dáwir hár bir insannan óz ishki múmkinshiliklerin adekvat biliw, sol bilimler rezervi menen jaqınları hám kásiplesleri psixik dúnyasın biliwdi talap qılıp atır. Ullı Sokrat óz dáwirinde “Óz-ózińni bil!” degen urandı ortaǵa taslaǵan edi. Jańa dáwir bul bilimler janına “Óz janıngdagilarni hám olardıń qılıp atırǵan jumısların da bil”, degen urandı hár qashanǵınan da aktual etip qoydı. Áyne sol mashqalanı sheshiwde házirgi zaman psixologiya ilmi hám ámeliyatınıń roli benihoya úlken bolıp tabıladı.
Dástúrge aylanıp qalǵan hádiyselerden biri mınada, psixologiya hám ol úyrenetuǵın hádiyselerdi tek ǵana bul pán menen tikkeley shuǵıllanatuǵın gey birewler úyrenip kelisken, zero, psixologiyalıq hádiyseler menen hár qanday insan da tanıs bolıwı hám ol insannıń ómiriniń tiykarın qurawı kerek. Jańa dáwir jáne onıń ózgerislerge bay turmısı endi hár bir kisiniń psixik hádiyseler nizamlıqların biliw hám soǵan uyqas tárzde aqılǵa say hám omilkorona jumıs júrgiziw zárúrshiligin talap qılıp atır.

Jáhán jámiyetshiliginiń ǵárezsiz Ózbekstandı tán alıwı, mámleketimizdiń keń sırtqı siyasiy hám sırtqı ekonomikalıq iskerligi ózbek xalqiniń ruwxıy qádiriyatları hám múmkinshilikleri tikleniwine, ózin basqa xalıqlar shańaraǵı daǵı tolıq haqılı millet retinde ańlap jetiwine keń múmkinshilik jarattı. Barǵan sayın keńeyip baratırǵan xalıq aralıq baylanıslar jáhán mádeniyatın jáne de tereńrek biliw, ulıwma insanıylıq qádiriyatlardan payda kóriwshi bolıw ushın qolay jay jaratmoqdaki, bul óz gezeginde ózbek xalqiniń túrli iskerlik tarawları daǵı uqıpı rawajlanıwına, onıń isbilermenlik hám kiriwimlilik, bir neshe shet tillerdi hám kompyuter texnologiyaların tez úyreniw sıyaqlı iqtidorini ámelge asıwına, shet el mámleketlerge barıw, olar menen baylanıslar ornatıw, dúnya standartları boyınsha joqarı oqıw orınlarında oqıw imkaniyatın berdi. Áne sonday keń kólemli baylanıslarǵa qaramay, xalqımızda, ásirese, jaslarda milliy qádiriyatlarǵa húrmet, watanparavarlik, saqawat dástúrleri jáne de rawajlanıp, iqtidorlari joqarılarǵa kóterilip atır. Bul insanǵa munasábetti, onı tárbiyalaw jumısınıń aktuallıǵın jáne de ayqınlaw oyda sawlelendiriwge alıp keldi.

Globalizasiya sharayatında psixologiya úyrenetuǵın mashqalalardıń aktuallıǵı, áwele, hár bir shaxstıń quramalı insaniy munasábetler, informaciya kommunikasiyaları sharayatında jasap atırǵanlıǵı, insan xulqini basqarıw ayırım mámleketler ushın sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń jetekshi faktorı retinde tán alınıwı menen anıqlama bernedi. Waqıtında Indiyanıń belgili siyasiy ǵayratkeri Maxatma Gandi sonday jazǵan eken: “Men úyimning dárwaza hám qapıların bekkem jasırıp o'tira almayman. Sebebi oǵan taza hawa kirip turıwı kerek. hám sol esesinde qapı hám áyneklerimdan kirip atırǵan hawa dawıl bolıp, shańaraqımdı ag'dar-tontar etip, ózimdi yiqitib taslawın da qálemeyman”. Bul sózlerdi búgingi globalizasiya sharayatında insannıń jámiyette tutqan ornı hám zárúr mártebeni iyelewine, informasion topılıslar hám hár qıylı maǵlıwmatlardıń túrli jollar menen mámleketimizge, ulıwma, basqa mámleketlerge de kirip kelip, ol yamasa bul regionda ásirler dawamında qáliplesken qádiriyatlar, úrp-ádetler, ıqtıqat formalarına hám tárbiya usıllarına unamsız yamasa unamlı tásiri processleri mánisinde qóllaw shaxs ruwxıylıqına baylanıslı siru-ájayıplardı biliwdi, shaxsqa óz-ózin qorǵaw hilish, óz ústinde islew múmkinshiliklerin biliwdi aktual etip qóyadı. Zero, dúnyaǵa júz ashqan, jasları dúnya tillerin biymálel iyelep, “internetomaniya” keseline shalınıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde turǵan Ózbekstanǵa da jaqsı, da jaman tásirinler, topılıslar bar ekenligi sharayatında shaxstıń ózinen-ózi psixologiyalıq tárepten unamsız tásirotlardan qorǵaw ete alıw múmkinshiliklerin keńeytiw eń aktual máselelerden biri bolıp tabıladı. Yaǵnıy, siyasat tarawıma, ekonomikama, ideologiya yamasa ruwxıylıqpa, tárbiya yamasa huqıq máselelerime, barlıǵında insan faktorı jáne onıń mápi talap hám mútajliklerin úyreniw, odaǵı turmıs iskerlik tarawılarına iykemlesiw hám tereń pikirlew qábiletlerin ósiriw pán aldında turǵan eń zárúrli wazıypa bolıp tabıladı. Jaslardı milliy ideya ruwxında tárbiyalaw insan aqli hám oyı ushın gúrestiń eń nátiyjeli usıllarınan biri bolıp tabıladı. Zero, mámleketimiz basshısı Islam Karimov aytıp ótkenleri sıyaqlı, “Milliy ideya hám ǵárezsizlik ideologiyası haqqında gáp barar eken, biz asa keń qamtılǵan, quramalı, ser-qır, insaniyat tariyxında anıq hám jetilisken ańlatpası, túwel úlgisi ele-elege shekem jaratılmaǵan túsiniklerdi ózimiz oyda sawlelendiriwimiz kerek, dep oylayman. Bul túsinikler watan gúlleniwi, jurt paraxatshiliqti, xalıq párawanlıǵı sıyaqlı joqarı ideyalardıń mánisi-mazmunın tereń ańlap jetiwge xızmet etedi. Bul ideologiya xalqni xalıq, milletti millet etetuǵın, onıń sha'nu húrmeti, or-ar-namısı, isenim-ıqtıqatın ańlatatuǵın, jámiyetimizdiń ayriqsha rawajlanıw jolı, turmıs tárizi, túpkilikli máplerine tayanǵan halda turaqlı rawajlanıp, rawajlanıwlasıp baratuǵın ideyalar sistemasıdir”.
Shaxs sana-sezimine jáne xulqiga shegaranı buzıp kiriwlerdiń artıp baratırǵanlıǵı, xulqni basqarıw barlıq tarawlarda ústivor bolǵan bir dáwirde insannıń ruwxıylıqın, ol jaǵdayda júz bolatuǵın quramalı processlerdi, xolatlarni úyreniwdiń, jaslarda ideologiyalıq immmunitetning qáliplesiwiniń áhmiyeti de asıp baraveradi. Sol kózqarastan alıp qaralganda, adamdı úyreniw qanshellilik áyyemgi hám dástúriy wazıypa bolıwınan qaramastan, búgingi globalizasiya hám bazar munasábetlerine ótiw dáwirinde psixologiya páni ushın aktual bolmaǵan tema yamasa processtiń ózi joq bolıp tabıladı.

“Psixologiya” sózi eki grek sózlerinen - “psyche” - jan, ruxlanıw hám “logos” - táliymat, ılım sózlerinen ibarat bolıp, dástúriy mániste insan psixik dúnyasına baylanıslı barlıq hádiyseler hám processler onıń predmetin quraydı. Basqasha etip aytqanda, psixologiyaning predmetin hár birewimizdiń sırtqı álemdi hám óz-ózimizdi biliwimizning tiykarında jatqan processler, hádiyseler, jaǵdaylar hám qáliplesken páziyletler quraydı. Psixologiya boyınsha ádebiyatlarda onıń predmetin qısqasha etip, psixika bolıp tabıladı, dep anıqlama beriwedi. Psixika - bul insan ruwxıylıqınıń sonday jaǵdayıki, ol sırtqı álemdi (ishki psixik álemdi de) sanalı (geyde ongsiz da ) tárzde sáwlelendiriwimizni, yaǵnıy biliwimiz, sezim etiwimiz, oyda sawlelendiriw etip, ańǵarıwımizni támiyinleydi. Dástúriy tariyplerde psixologiya pán retinde áne sol “psixikaning faktlarini, nizamlıqların hám mexanizmlerin úyrenedi”,- dep da aytılǵan. Lekin bul qısqa tariyplerden psixikaga baylanıslı processler sananıń sáwlelendiriw formaları eken, degen júzeki juwmaqqa keliw nadurıs boladı. Sebebi insan psixikasi jáne onıń psixik álemine baylanıslı hádiyseler hám processler oǵada quramalı hám túrme-túrki, biz geyde óz-ózimizdi de tushunmay qalamız. Sol sebepli de adamlardıń bilgirligi tekǵana sırtqı dunyada júz berip atırǵan obiektiv hádiyseler mánisine baylanıslı bilimler kompleksine ıyelew menen, bálki turmısda múnásip orın iyelew, óz ishki múmkinshilikleri hám potencialınan nátiyjeli paydalanǵan halda iskerligin aqılǵa say shólkemlestiriwdiń barlıq sırlarınan boxabar bolıw, ózine hám ózgelerge tásir kórsetiwdiń usılların biliw hám olardan óz ornında ónimli paydalanıwdı názerde tutadı. Psixologiyalıq bilimpazlıqtıń quramalılıǵı naǵız ózindaki, átirapımızdaǵı zatlar hám hádiyselerdiń mánisin tikkeley sezim etip biliwimiz múmkin, lekin psixik turmısqa baylanıslı bolǵan processlerdi, ózimizde, miyamiz, ongimizda júz berip atırǵan zatlardıń mánisin tikkeley bolmaǵan bilamiz. Mısalı, joralarımızdan biri bizge yoqadi, mudami bizde jaqsı, unamlı tásirler qaldıra aladı, lekin onıń ol yamasa bul minez-qulqların tikkeley kórip, bahalab, analiz qilolsak-de, oǵan salıstırǵanda sezim qılıp atırǵan mehrimizni, uzaq kóriwmay qalǵanımızda onı sawınayotganligimiz menen baylanıslı hisni tikkeley kórip, aqıl qılıw múmkinshiligine iye emespez. Naǵız ózinga uqsas jaǵdaylar psixologiya úyrenetuǵın hádiyseler hám jaǵdaylardıń ayriqsha tábiyaatı hám quramalılıgınan bildirgi beredi hám olardı basqa túrli hádiyselerden parıq etedi.

Sonday etip, psixologiya páni úyrenetuǵın processler hám hádiyseler quramalı hám túrme-túr. Olardı úyreniwdiń eki tárepi bar: bir tárepden, olardı úyreniw qıyın, ekinshi tárepden ańsat da. Aqırǵı tárepi jóninde sonı aytıw múmkin, bul hádiyseler tikkeley biziń ózimizde berilgen, olardı uzaqtan qıdırıw, abstrakt analogiyalar qılıw shárt emes, basqa tárepden, olar óz-ara bir-birleri menen baylanıslı hám ulıwma nizamlıqlar hám principlerge boysunadı. 1-suwretde psixik processlerdiń kórinetuǵın bolıw formaları, olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqlar sáwlelendirilgen.
Sonday eken, qısqa etip, psixologiyaning predmeti konkret shaxs, onıń jámiyettegi turpayı hám túrli ishki keshinmalari, ámelleri hám xızmetleriniń ayriqsha tárzde sanasın tárepinen sáwlelendiriliwi bolıp tabıladı, dep tariyplew múmkin.
Psixologiya pániniń búgingi kúndegi wazıypaları, tábiyiy, onıń predmetine azmaz ózgerisler kiritedi. Zero, insan sana-sezimine jáne kewili ushın gúres mashqalası dúnya kóleminde aktual turǵan másele retinde qaralıwın inabatqa alsaq, jámiyetimizdiń hár bir aǵzası, ǵárezsiz jurt puqaraları sanasınań milliy-materiallıq ortalıq tásirinde, milliy hám de ulıwma insanıylıq qádiriyatlar tiykarında qáliplesiwi, olar kewilinde sap isenim hám saw dúńyaǵa kózqaraslar, ǵárezsiz pikirlewdiń qáliplesiwi mexanizmlerin úyreniw de pánniń zárúrli predmeti esaplanadı. Ásirese, búgini jaslarda anıq maqset hám maslakning bolıwı, milliy maqtanısh hám namıs sezimleriniń tuwrı tárbiyalanganligi pútin xalıq hám millet mápleri menen uyqas bolıp tabıladı. Psixologiya pán retinde áyne hár bir shaxsda ózine, jerleslerine, túrli iskerlik túrleri hám de dúnyaǵa salıstırǵanda tuwrı munasábetlerdi qáliplesiwi jolların da úyreniwi kerek.
Keri jaǵdayda jaslar sanasındaǵı ózgerislerdi anıq boljaw qilolmaslik, olardı tuwrı tárbiyalaw quralların tańlawda aljasıqlardı keltirip shıǵaradı. El basshısımız I. Karimovning buǵan baylanıslıǵı pikirleri júdá orınlı : “Men góne bir haqıyqattı taǵı esletpekshimen: tábiyaatda boslıq bolmaǵanı sıyaqlı, insannıń ongu oylawında da boslıq payda bolıwına hesh jol qoyıp bolmaydı.

Hár bir sanalı adamdıń voqyelikka óz munasábeti, maqset hám umtılıwları bolıwı tábiyiy”.

Sonday eken, búgingi psixologiya páni jáne onıń tarmaqlarınıń predmetin belgilewde jaslar sanasında tuwrı dúńyaǵa kózqarastı milliy ǵárezsizlik ideyaları jáne onıń tiykarǵı túsinikleri hám principlerı tiykarında qáliplestiriw máseleleri kózqarasınan jantasıw úlken ámeliy áhmiyetke iye boladı.

1. 4. Psixologiyaning tarmaqları

Psixologiyaning bólek tarmaqların differensiasiya qılıw bárinen burın óndiristegi insan iskerligi keshetuǵın tarawlar hám olardıń wazıypalarınan kelip shıǵadı. Házirgi dáwir kelip psixologiyani insan shaxsı haqqındaǵı eń zárúrli pánlerden biri retindegi áhmiyetin hámme tán alıp atır. Insan shaxsınıń bolsa tikkeley kirip barmaǵan salasın tabıw qıyın.

Psixologiya ekonomika, tálim-tárbiya, sanaat óndirisi, awıl ho'jaligi, kibernetika, informaciyalar texnologiyaları sıyaqlı qatar xalıq xojalıǵı tarawları menen baylanıslı pán tarmaǵı esaplanadı. Sebebi hámme tarawda insan shaxsı iskerlik kórseter eken, hár bir tarawda jumıstı nátiyjeli shólkemlestiriw, insan turpayın túrli jaǵdaylarda basqarıw ushın insan psixologiyasini, shaxslararo munasábetler psixologiyasini, adamlardıń túrli jaǵdaylar daǵı minez-qulıq normalarini biliw, texnikanıń insan qábiletlerine uyqas tárzde jaratıw hám ekinshi tárepden, oylaw hám háreketlerdi texnologiyalıq normalarga kóre tárbiyalaw hám maslastırıw zárúrli bolıp tabıladı. Sol sebepli házirgi dáwir qánigeleri psixologiyalıq bilimlerden boxabar bolıwları kerek bolıp tabıladı.
Tómende, yaǵnıy 2-suwretde psixologiyaning basqa pánler menen óz-ara baylanısı zamanagóy izbe-izligi tártip menen kórsetilgen. Pán retinde psixologiya áwele, “social gumanitar”, keyininen “tábiyiy, anıq hám texnika” hám eń aqırında “ekonomika” blokınan orın alǵan bir qatar pánler menen tıǵız baylanıslı bolıp, bul shın mániste onıń jámiyette ámeliy áhmiyeti artıp baratırǵanlıgınan bildirgi beredi.
Psixologiyaning 300 dan artıq tarmaqları pán retinde rawajlanıp atırǵanlıǵı házirgi kúnde onıń pánler sistemasında jáne de bekkemlanayotganligidan dárek beredi.
Sonday eken, psixolog diplomına iye bolǵan qánige óz iqtidori hám qızıǵıwshılıqları, joqarı mektepte alǵan tálimine kóre ol yamasa bul túrdegi psixolog qánigelikin iyelewi múmkin. Tómende Amerika Qospa Shtatları (AQSH) hám Rossiya Federasiyasi (RF) de tayarlanatuǵın qánigelikler dizimin keltiremiz, vaholangki, olar xalıq ho'jaligining túrli tarmaqlarında miynet etiwleri hám óz bilimlerin engiziwleri múmkin.
1-kesteden kórinip turıptı, olda, Amerikada da, Rossiyada da derlik birdey psixologiyaning tarmaqları ámeldegi hám olar sol jámiettiiń máselelerindegi ulıwmalıqtan kelip shıǵadı.

Biraq ayırım tarmaqlar daǵı psixolog qánigediń atqaratuǵın jumısları hám mavqyeida ayırmashılıqlar hám ayırmashılıqlar bar. Ózbekstanda da ǵárezsizlik jıllarında insan faktorına berilip atırǵan itibar sebepli psixologiya páni óz jetiskenliklerin xalıq ho'jaligining derlik barlıq tarmaqlarına engiziw múmkinshiligi tuwıldı. Sol sebepli de búgingi kúnde mektep psixologı, salamatlıq psixologı tayarlaw, reklama hám marketing tarawı, basqarıw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw boyınsha pánniń ámeliyatqa aralasıwı procesi tezlashdi. Joqarı o'kuv orınlarında tayarlanıp atırǵan psixolog kadrlardıń tiykarǵı sapa belgisi de olardıń ámeliyatda óz bilimlerin nátiyjeni ámelde qollanıw eta alıw ilmiy tájriybesi menen anıqlanıp atır. Sonday eken, XXI ásir psixologiyasi óziniń nátiyjeni ámelde qollanıwiy xarakteri menen ajralıp turadı jáne onıń tarmaqları rawajlanıwı hám natiyjeliligi ilimiy hám teoriyalıq bilimlerdiń nechog'li xalıq ho'jaligining túrli tarmaqlarına engiziliwi menen anıqlama bernedi.

Tómende biziń sharayatımızda rawaj tapıp atırǵan hám ámeliy tús kásip jetip atırǵan psixologiya tarmaqlarınıń qısqasha xarakteristikaların keltirdik:
umumiy psixologiya - psixologiyaning barlıq máseleleriniń ayriqsha táreplerin úyrenetuǵın arnawlı tarawı ;
pedagogik psixologiya - kisige tálim hám tárbiya beriwdi psixologiyalıq nizamlıqların úyreniwdi óz predmeti dep biladi;
yosh dáwirleri psixologiyasi - túrli jas daǵı adamlardıń tuwılǵannan tap omiriniń aqırıǵa shekem psixik rawajlanıw procesin, shaxstıń qáliplesiwi hám óz-ara munasábetleri nizamlıqların úyrenedi;
social psixologiya - adamlardıń jámiyettegi birgeliktegi jumıs xızmetleri nátiyjesinde olarda payda bolatuǵın qıyallar, pikirler, ıqtıqatlar, sezimiy keshinmalar hám minez-qulıqların úyrenedi;
mehnat psixologiyasi - kisi miynet iskerligi psixologiyalıq qásiyetlerin, miynetti ilimiy tiykarda shólkemlestiriwdiń psixologiyalıq táreplerin úyrenedi;
injenerlik psixologiyasi - avtomatlastırılgan basqarıw sistemaları operatordıń iskerligin, adam -texnika ortasında funksiyalardı bólistiriw hám muwapıqlashtirishning qásiyetlerin úyrenedi;
yuridik psixologiya - huqıq sistemasınıń ámel etiwi menen baylanıslı máselelerdiń psixologiyalıq tiykarların úyrenedi;
harbiy psixologiya - kisiniń áskeriy háreketler sharayatında kórinetuǵın bolatuǵın turpayın, basshılar menen atqarıw etiwshıler ortasındaǵı munasábetlerdiń psixologiyalıq táreplerin úyrenedi;
savdo psixologiyasi - jámiyette kommerciyanıń psixologiyalıq sharayatları, mútajliktiń individual, jasqa tiyisli, jinsga tiyisli qásiyetlerin, qarıydarǵa xizmet kórsetiwdiń psixologiyalıq faktorların anıqlaydı, tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeniler psixologiyasi sıyaqlı máselelerin kóredi;
tibbiyot psixologiyasi - shıpaker iskerligi psixologiyasini, nawqas turpayınıń psixologiyalıq táreplerin úyrenedi;
ekonomikalıq psixologiya - túrli jaǵdaylarda islep shıǵarıw munasábetlerine kirisiw arqalı xojalıq júrgiziwdi maqset etken shaxslar, pútin gruppa, jámáátlerdiń ekonomikalıq oylawı hám de ekonomikalıq turpayına baylanıslı ulıwma nizamlıqlar hám minez-qulıq mexanizmlerin, islep shıǵarıw munasábetleriniń hár bir xojalıq subyekti sanasında sawleleniwin úyrenedi.
Sonıń menen birge psixologiyada etnopsixologiya, shańaraqlıq turmıs psixologiyasi, basqarıw psixologiyasi, shaxs psixologiyasi, baslıq psixologiyasi, psixodiagnostika hám basqa kóplegen tarawları ámeldegi bolıp, olar tikkeley óndiris shıǵarıwdan túsip atırǵan talap hám usınısqa uyqas tárzde rawajlanıp atır.

1. 5. Psixologiya pániniń metodları

Anıq izertlew predmetine iye bolǵan hár qanday pán sol predmetiniń mánisin jaqtılandıriw hám materiallar toplaw ushın arnawlı usıllar hám qurallardan paydalanadı hám olar pánniń metodları dep júritiledi. Pánniń potencialı hám abıraysı da birinshi náwbette sol metodlar járdeminde tóplanǵan maǵlıwmatlardıń isenimliligi hám validliligiga baylanıslı boladı. Bul pikirler tikkeley psixologiyaga da baylanıslı bolıp, metodlar máselesi bul fanda kútá úlken áhmiyetke iyelik etiw másele retinde qaraladı. Sebebi joqarıda aytıp ótkenimizdek, psixik hádiyselerdi tikkeley qol menen ustap, kóz menen ilg'ab, qulaq menen seziw qıyın. Lekin júdá kóplab pánler menen aktiv sheriklik soǵan alıp kelgenki, psixologiyaning hár bir

3-súwret. Psixologiya pániniń tiykarǵı metodları
tarmaǵı óz wazıypaların sheshiw hám maǵlıwmatlarǵa ıyelew ushın kóplegen metodlardı sınaqlardan ótkerip, eń isenimli hám jetiliskenlerin saqlap qalǵan.
Matematikalıq statistika hám itimallar teoriyasınıń psixologiya salasında qollanılıwı hám ol jaǵdayda erisilgen tabıslar áwele hár bir metoddıń isenimlilik dárejesin anıqlaw, qolaversa, tóplanǵan maǵlıwmatlardıń qaysı dárejede tıyanaqlı hám valid ekenligin tastıyıqlawǵa járdem beredi.
3-suwretde tiykarǵı psixologiyalıq metodlar hám olardı qóllaw formaları keltirilgen. Bul metodlar járdeminde izertlewshi yamasa háwesker shaxs ol yamasa bul psixik process, xolat yamasa shaxs qásiyetleri tuwrısında baslanǵısh maǵlıwmatlar toplaydı, tóplanǵan maǵlıwmat taǵı analiz etiledi hám arnawlı tárzde isletiliwi múmkin.

Baqlaw metodı

Bul usıl eń tábiyiy hám turmıslıq metodlar turine kiredi. Sebebi biz turmısda úyrengen kóp ádetlerimiz, háreketlerimizning tiykarında óziniń bilim-bilmay baqlaǵan, yadmızda sol tárzde alıp qalǵan maǵlıwmatlarımız jatadı. Ilimiy kózqarastan bolsa gúzetiwdiń túrleri hám basqıshları parıq etedi.

Sırtqı gúzetiw mánisan kuzatiluvchi turpayın tikkeley sırtdan turıp, baqlaw arqalı maǵlıwmatlar toplaw usılı bolıp tabıladı. Usıldıń ayriqshalıǵı sonda, izertlewshi kuzatiluvchining iskerligine qospaǵan hám oǵan irkinish etpegen tárzde, onıń sırtqı turpayı, sóylewi, ózgelerge munasábetin “zimnan gúzetip”, belgilengenler etip baradı. Baqlawdıń eki tiykarǵı túri bolıp, sırtqı -obiektiv baqlaw hám ishki - óz-ózin baqlaw parıq etedi. Óz-ózin baqlaw birovlarni sırtdan baqlawdan ayrıqsha, adamdıń ózinde kesheip atırǵan qandayda bir ózgeris yamasa hádiyseni shaxsan úyreniwi maqsetinde maǵlıwmatlar toplaw hám atap kórsetiw usılı bolıp tabıladı.
Erkin gúzetiw kóbinese qandayda bir social hádiyse yamasa processni úyreniw maqset etip qoyılǵanda qollanıladı. Mısalı, bayram aldıda xalıqtıń keyipin biliw maqsetinde gúzetiw tashkil etilse, aldınan arnawlı joba yamasa programma bolmaydı, gúzetiw obiekti de qatań bolıwı shárt emes. Yamasa sabaq processinde balalardıń ol yamasa bul tema maydanınan ulıwma munasábetlerin biliw ushın da geyde erkin baqlaw dúziliwi múmkin. Standartlastırılgan gúzetiw bolsa, bunıń hákisi bolıp, neni, qashan, kim hám kimni baqlaw qatań belgilep alınadı hám arnawlı baǵdarlama sheńberinden chiqmasdan, gúzetiw alıp barıladı.
Social hám de pedagogikalıq psixologiyada toparıy processlerdiń shaxs turpayına tásirin úyreniw maqsetinde tikkeley ishkerinen gúzetiw tashkil etiledi, bunda gúzetshi shaxs sol gruppa yamasa shańaraq turmısına tábiy qosıladı hám zimnan baqlaw jumısların júrgizedi. Bul bir qarawda kontrrazvedkachilarning iskerligin da yadǵa saladı. Sol jol menen alınǵan maǵlıwmatlar bir tárepden tábiyiyligi hám tolıqlıǵı menen qımbatlı bolsa, ekinshi tárepden, eger gúzetshinde konformizm qásiyetleri kúshli bolsa, ózi de gruppa turmısına júdá aralasıp ketib, odaǵı ayırım hádiyselerdi subyektiv túrde belgilengenler etetuǵın bolıp qalıwı da múmkin. Toparıy fenomenlarni sırtdan baqlaw bunıń hákisi - yaǵnıy gúzetshi gruppaǵa yamasa kuzatilayotgan processga salıstırǵanda shette boladı hám tek tikkeley kózi menen kórgen hám esitkenleri tiykarında juwmaqlar shıǵaradı.
Ulıwma, baqlaw metodınıń socialliq ómir, professional kórsetkishlerdi dizimnen ótkeriwde sózsiz abzallıqları bar, lekin usınıń menen birge gúzetshiniń professional uqıpı, bayqaǵıshlıǵı, taqat-qánaatına baylanıslı bolǵan tárepler, taǵı tóplanǵan maǵlıwmatlardı subyektiv túrde analiz qılıw qáwipi bolǵanı ushın da azmaz qolaysızlıqları da bar, sol sebepli de ol basqa metodlar menen birgelikte isletiledi. Ulıwma baqlaw jardeminde maǵlıwmatlar toplawǵa qarar etken gey birew mudamı da anıq gúzetiw obiektin ajıratıp alıwı, odan nelerdi kutayotganligini oyda sawlelendiriwi, gúzetiw dápterin tutıp, kuzatilayotgan adam yamasa gruppanıń iskerligin málim múddet dawamında basqıshpa-basqısh izbe-iz tárzde belgilengenler etip barıwı, izertlewleri aqırında bolsa barlıq tuplangan maǵlıwmatlardı psixologiyalıq jiatdan analiz ete alıwı kerek.

Soraw metodı

Adamlardı soraw alıw, ol yamasa bul bilmagan yamasa qızıqtırǵan zatlardı sorap úyreniw insanǵa tán páziylet. Kóshe-kuyda ketip atırǵanımızda da waqtın yamasa kósheler atınıń sorawshılar boladı. Úlken ilajlar Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde, ǵárezsizlik, “Sortro'z” bayramları Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde adamlar keyiplerin biliw ushın da ápiwayı ádetiy sorawlar ótkeriliwi súwret bolǵan. Lekin bul turmıslıq usıl psixologiyada da pikir-oyni úyreniw arqalı qımbatlı ilimiy maǵlıwmatlar toplaw quralı retinde qadrlanadı. Sol sebepli soraw metodları psixologiyaning barlıq tarmaqlarında baslanǵısh maǵlıwmatlar toplawdıń dástúriy usıllarınan esaplanadı. Ol jaǵdayda tekseriliwshi tekseriwshi tárepinen qoyılǵan qatar sorawlarǵa qısqa juwap qaytarıwı kerek boladı.