Joba: Kirisiw ekonomikalıq ósiw túsinigi. Ekonomikalıq ósiw ólshemleri, potencial hám haqıyqıy dáramat dinamikası Neoklassik ósiw teoriyası Neoklassik modeli tiykarları 8 Juwmaq 11 Paydalanilǵan ádebiyatlar 12 Kirisiw

Neoklassik modeli tiykarları.
Ekonomikalıq ósiwdiń dáslepki neoklassik modelleri 1950-1960 jıllarda, yaǵnıy dinamikalıq teń salmaqlılıq mashqalasına itibar passivlesken hám birinshi planǵa tek ǵana paydalanilmaǵan quwatlar esabına, bálki usınıń menen birge jańa texnikanı engiziw, ónimdarliqti asırıw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi jaqsılaw esabına potensial múmkin bolǵan ósiw pátlerine erisiw mashqalası shıqqan dáwirde payda boldı. Usınıń sebebinen ekonomikalıq ósiw mashqalasınıń tek ǵana teoriyalıq tiykarları, bálki onı analiz qılıwdıń usılları da ózgerdi. Bul dáwirde rawajlanǵan mámleketler ekonomikasında iri firmalardıń roli keskin ósti. Bul firmalar óz investitsiyaların strategiyalıq joybarlaw ushın, ekonomikalıq ósiwdiń neokeynssha modellerine tayanǵan halda, mikrodárejede ósiwdiń dinamikalıq modellerin dúze baslaydı. Aytıp ótken modellerdi dúziwde firmalar sızıqlı programmalastırıw usıllarınan hám V. Leontevtiń islep shıǵarıw funksiyasınan paydalanadı.⁷
Iri firmalardıń ǵárezsiz ekonomikalıq siyasat júrgiziwge hám ekonomikalıq ósiwge erisiwge umtılıwları neoklassik jónelis wákillerin ekonomikalıq ósiwdiń neokeynssha modellerine alternativ bolǵan ósiw modellerin jaratılıwina aktiv kirisiwge iytermeledi. Bul jónelis wákilleri (amerikalıq ekonomist R. Solou hám ingliz ekonomistsi J. Mid hám de taǵı basqalar), bazar báseki sharayatında iri firmalarǵa óz resurslarınan potensial ósiwge erisiw maqseti tolıqlaw paydalanıw imkaniyatın beriw ushın, ekonomikaǵa mámleket aralasıwın qatań sheklew kerek degen pikirdi alǵa jıljıtadı. Olar jaratqan modellerdiń metodologik tiykarları bolıp, sonıń menen birge, miynet, kapital hám jerdi social ónimdi jaratıwdıń ǵárezsiz faktorları dep qarawshı islep shiǵariw faktorlarınıń klassik teoriyası xızmet etti.
Neoklassik modellerdiń náwbettegi metodologik tiykari bolıp shekli (shegaralanǵan) ónimdarliq teoriyası esaplanadı. Bul teoriyaǵa kóre islep shıǵarıw faktorları iyeleri alatuǵın dáramat, bul faktorlardıń shekli ónimleri (faktorlardıń qosımsha birligi esabına jaratılǵan qosımsha ónim) menen belgilenedi. Noklassik mektep wákilleri ekonomikalıq ósiwdiń neokeynssha teoriyalarin úsh tárep boyınsha sın pikir bıdırdı:
- birinshiden, olar itibardı tek ekonomikalıq ósiwdiń bir faktorına -kapital toplawǵa (investitsiyalardiń qosımsha ósiwine) qaratadı. Basqa faktorlar (ásirese texnologiyalıq rawajlanıw menen baylanıslı bolǵan jaǵdaylar, yaǵnıy jumısshı kúshiniń maǵlıwmat dárejesi hám qánigeliginiń ósiwi, islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń jaqsılanıwı hám de taǵı basqalar) olar itibarınan shette qaldı. Neoklassiklar bos turǵan islep shıǵarıw quwatlarınan paydalanıw ushın jańa jumısshı kúshin tartıw esabına da óndiristiń qosımsha artıwın támiyinlew múmkin dep esapladılar;
- ekinshiden, neokeynsshilar óndiristiń kapital talapshanlıǵı koeffitsenti - s (s= I/ΔY) ni ózgermeytuǵın dep qaradilar. Neoklassik modeller bolsa eki islep shıǵarıw faktorın (kapital hám miynetti) esapqa alǵan halda hám olardıń óz-ara bir-birin almastırıwın (substitut ekenligin) názerde tutıp bul koeffitsent ózgeriwi múmkinligin názerde tutadılar. Bunnan bolsa, óndiristiń berilgen texnikalıq qurallanıwı dárejesinde, belgilengen islep shıǵarıw kólemine resurslarınıń túrli kombinatsiyaların qollap erisiw múmkin degen juwmaq shıǵadı;
- úshinshiden, neokeynsshilar bazar mexanizminiń teń salmaqlılıqtı avtomatikalıq qayta tiklew qábiletin jeterlishe bahalamadilar. Neokeynsshilardan ayrıqsha túrde, neoklassiklar tek ǵana básekige tiykarlanǵan bazar sisteması ǵana ekonomikalıq ósiwdiń balanslasqanliǵin támiyinlewi múmkin dep esaplaydılar. Olar ekonomikalıq ósiwdiń balanslasqanliǵin támiyinlew báseki mexaniziminen tısqarı turaqlı pul sistemasına da baylanıslı, báseki mexanizmi hám turaqlı pul sisteması bazar teń salmaqlılıǵın avtomatikalıq tikleydi dep esaplaydılar. Usınıń sebepinen olar, mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwına turaqlılıqtı buzıwshi faktor retinde qaray, inflatsion mámleket qárejetlerine qarsı shıqtılar. Neoklassik modeller barlıq ekonomikalıq processlerdiń anıq jaǵdayın qamtıp alıw ózgesheligine iye esaplanadı. Birinshi neoklassik model R. Solou tárepinen 1956 – jılda «Ekonomikalıq ósiw teoriyasına úles» shıǵarmasında súwretlep berildi hám keyininen 1957-jılda “Texnologiyalıq rawajlanıw hám agregativ islep shıǵarıw funksiyasi” atlı shıǵarmasında rawajlandırıldı. R. Solou modeli proporcional ekonomikalıq ósiwdiń zárúr shárti jalpı talap hám jalpı usınıstıń teńligi esaplanadı Modelde jalpı usınıs Kobb-Duglastiń islep shıǵarıw funksiya menen kórsetilgen. Bul funksiya bir tárepden islep shıǵarıw kólemi hám ekinshi tárepten paydalanılıp atırǵan faktorlar hám de olardıń óz-ara kombinatsiyaları ortasındaǵı funksional baylanıslılıqtı sáwlelendiredi, yaǵnıy: Y= f (L, K, N), modelde joqarı texnikalıq rawajlanıw basqıshında jerdiń kishi áhmiyetke iye ekenligi sebepli islep shıǵarıw tek miynet resursları hám kapitalǵa baylanıslı dep alınǵan. Y= f (L, K), funksiyanıń keńeytirilgen kórinisi tómendegishe: Y= (ΔY/ Δ L) L + (ΔY/ ΔK) K, bul jerde: ΔY/ Δ L- miynettiń shekli ónimi (MPL); ΔY/ ΔK- kapitaldıń shekli ónimi (MPK). Solou modeline kóre jalpı islep shıǵarıw kólemi miynet ónimdarliǵin -bir jumısshıǵa tuwrı keletuǵın ónim islep shıǵarıw kólemin (y=Y/L) ósiriw esabına támiyinleniwi múmkin. Usı waqıtta miynet ónimdarliǵi kapital menen qurallanǵanliq dárejesiniń (k= K/L) funksiyası, yaǵnıy y = f (k) Bul jerde f (k) =F (k, l) Kapital (fond) penen qurallanǵanliq dárejesiniń ósiwi bolsa jiynaw normasına baylanıslı. Modelde jalpı talap investitsion hám tutınıw qárejetleri menen belgilenedi dep alınadı. y = c + i Mámleket qárejetleri hám sap eksport kórsetkishleri de tutınıw hám investitsiyalar quramına kiritip jiberiledi.

Dáramat, qáliplesken jiynaw normasına kóre, tutınıw hám toplawǵa bóliniwin esapqa alıp tutınıw funksiyasın tómendegi kóriniste jazıwımız múmkin: c= (1-s) y Bul jerde s-jiynaw norması. Bunnan y= c + i= (1-s) y+ i, óz gezeginde i= sy kelip shıǵadı. Basqasha aytqanda teń salmaqlılıq jaǵdayında investitsiyalar fondlarǵa teń hám dáramatqa proporsional bolıp tabıladı. Talap hám usınıstıń teńligi shártin tómendegishe jazıw múmkin: f (k) =c+i f (k) = i/s Islep shıǵarıw funksiyası tovarlar bazarında usınıstı, kapital jiynaw bolsa islep shıǵarılǵan ónimge talaptı belgileydi. Islep shıǵarıw kólemi dinamikası kapital (kapital menen qurallanǵanliq) kólemine baylanıslı. Kapital kólemi bolsa onıń shıǵıp ketiwi hám investitsiyalar tásirinde ózgeredi. Investitsiyalar kapital rezervin asıradı, shıǵıp ketiw (amortizatsiya) bolsa onı azaytadı. Investitsiyalar fond penen qurallanǵanliq hám jiynaw normasına baylanıslı. Bul ekonomikada talap hám usınıs teńligi shártinen kelip shiǵadi: i= sf (k). Jiynaw norması (s) k nıń hár qanday muǵdarında ónimniń investitsiya hám tutınıwǵa bóliniwin belgileydi: y = f (k), i= sf (k), c= (1-s) f (k).

Juwmaq
Hár qanday mámleket ekonomikalıq ósiwge umtıladı, óytkeni ekonomikalıq ósiw, birinshideń milliy ónimniń kólemi hám dáramattıń kóbeyiwine, ekinshideń resurslardan nátiyjeli paydalanıw, úshinshideń jańadan-jańa zárúrlikler hám imkaniyatlardıń payda bolıwına, tórtinshideń xalıq aralıq bazarda mámlekettiń abırayın kóteriwge alıp keledi.
Ekonomikalıq ósiw usıllarınan durıs hám orınlı paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Atap aytqanda, mámlekettiń áskeriy potentsialın anıqlaw hám rawajlandırıw máselesi kórilgende ekonomikalıq ósiwdiń birinshi usılınań, mámleket xalqınıń turmıs jaǵdayı salıstırılǵanda ekinshi usıldan paydalanıw maqsetke muwapıq. Mısalı, Hindstanda jetistirilgen sap milliy ónim Shveytsariyada jetistirilgen sap milliy ónimnen 70 protsentke kóp, biraqta Hindstan xalqınıń jasaw dárejesi Shveytsariya xalqınıń jasaw dárejesinen 60 ese tómen.
Ekonomikalıq ósiwge tásir etiwshi faktorlar. Ekonomikalıq ósiw eń aldı menen paydalanıp atırǵan resurslardıń sanı hám sapasına, sonday-aq paydalanıp atırǵan texnologiyaǵa baylanıslı. Egerde kórilip atırǵan faktorlar hám ekonomikalıq ósiwdiń quram bólekleri jámlestirilgen bolsa, ekonomikalıq ósiwdi ekstensiv hám intensiv ósiwge bóliw múmkin. Paydalanıp atırǵan resurslardıń muǵdarı ózgermey qalǵan jaǵdayda islep shıǵarıw tolıq intensiv faktorlar esabına ámelge asırılǵan esaplanıladı. Ulıwma alǵanda ekonomikalıq ósiw bir neshe faktorlar tiykarında ámelge asırıladı:

• 
  tábiyiy resurslardıń sanı hám sapası;
  
• 
  miynet resurslarınıń sanı hám sapası;
  
• 
  tiykarǵı kapitaldıń kólemi;
  
• 
  texnologiya hám basqalar.
  

Usı faktorlardıń barlıǵı islep shıǵarıwǵa tikkeley tásir kórsetedi. Bul bolsa, ekonomikalıq ósiwdiń perspektivaların belgilewde islep shıǵarıw funktsiyalarınan keń paydalanıw imkaniyatın beredi. Ekonomikalıq ósiwge mámlekettiń salıq sisteması da sezilerli dárejede tásir etedi. Salıqqa tartıw stavkaların kemeytiw hám amortizatsiyaǵa ajıratpalardıń ósimge qaray ózgeriwi investitsiyalar kólemin kóbeytedi hám sol arqalı ekonomikalıq ósimdi xoshametleydi. Sotsiallıq hám ekologiyalıq mashqalalar kúsheygen sońǵı jıllarda derlik barlıq mámleketlerde ekonomikalıq ósiwge eń aldı meneń xalıqtıń abadanshshıǵın támiyinlewdiń shárti sıpatında qaralmaqta.