Joba: Kirisiw ekonomikalıq ósiw túsinigi. Ekonomikalıq ósiw ólshemleri, potencial hám haqıyqıy dáramat dinamikası Neoklassik ósiw teoriyası Neoklassik modeli tiykarları 8 Juwmaq 11 Paydalanilǵan ádebiyatlar 12 Kirisiw

1-súwret. Ekonomikalıq ósiw
a

A


D

) b) v)

- jámi talap – jámi usınıs (AD-AS) modeli arkalı (1 v-súwret). Ekonomikalık ósiw potencial JIÓ ósiwin sáwlelendirgenge baylanıslı, grafikte ol uzaq múddetli jámi talaptıń (LRAS) ońǵa jıljıwı hám óndiris kóleminiń Y1* den Y2* qaray ósiwi arqalı kórinedi.

Ekonomikalıq ósiwdi anıqlaw hám tiykarlap beriw proceslerinde tómendegilerge itibar beriw tiyis⁴:
1) Ekonomikalıq ósiwdi ólshew;
2) ósiw faktorları;
3) Ekonomikalıq ósiw modelleri.
Milliy ekonomika ósiwin ólshewde jámi dáramatlardıń (ónimlerdiń) hár túrli indikatorlarınan paydalanıw múmkin. Ulıwma ósiw dárejesi negizinde JIÓ muǵdarı menen belgilenedi. Bul kórsetkishler muǵdarı hám sheshiliwi tiyis bolǵan wazıypaǵa qarap JIÓ yamasa MD bolıwı múmkin. Bul kórsetkishlerdiń barlıǵı bir-birine júdá jaqın. JIÓ hám JIÓ sıyaqlı usı mámleket xalqı alıp atırǵan dáramatlar muǵdarın kórsetedi. Sol sebepli onı xalıqtıń jan basına tuwrı keletuǵın dáramatlar dinamikası hám dárejesin anıqlap beriwde paydalanıw múmkin. Ekonomikalıq ósiw teoriyası hám modellerinde ulıwma makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń ayırmashılıǵı úlken áhmiyetke iye yemes. Sebebi, olardıń ayırmashılıǵı ekonomikalıq ósiw shegarası hám faktorlardıń ósiw dárejesin analizlegende sheshiwshi process bolıp esaplanbaydı.
Ekonomikalıq ósiw teoriyasında dáramatlardı alıwda ulıwma kórsetkishler quramı ádette tutınıw hám investiciyalarǵa bólinedi.
I : Y = C + I;
Mámlekettiń qárejetleri hám taza eksport kórsetkishleride tutınıw hám investiciyalarǵa bólinedi. Absolyut muǵdardaǵı kórsetkishler dinamikası Yt (t-waqıt indeksi) hám jan basına tuwrı keletuǵın kórsetkishler birliginde ósiw processin bildiredi. Tutınıw kólemi Ct ekonomikanıń sońǵı maqsetin hám jasaw dárejesin arttırıwdı bildirse, investiciya It resurs múmkinshilikleriniń ósiw hám texnikalıq jańalıqlardıń materiallıq bolıwın bildiredi. Tutınıw hám investiciya arasında jeterli qarama-qarsılıqlar bar. Sebebi hárekettegi tutınıw muǵdarınıń ósiwi ekonomikalıq ósiw potencialınıń múmkinshiliklerin qısqartıradı.
Ósiwniń barlıq múmkinshilikleri real muǵdarda, turaqlı bahalarda qaraladı. Keri jaǵdayda, nominal kórsetkishte olardıń dinamikası ósiw dárejesin, bálkim inflyaciyanı kórsetken bolar edi.
Hár bir kórsetkish boyınsha úsh túrli muǵdardaǵı dinamikaǵa analiz jasaw múmkin:⁵
1. Absolyut kórsetkish: máselen, real islep shıǵarıw Yt;
2. Absolyut qosımsha ósiw: máselen, islep shıǵarıwdıń artıwı. Y_t = Y_t-Y_t-1;
3. Qosımsha ósiw dárejesi: máselen, islep shıǵarıwdıń qosımsha ósiwi Yt.
Ekonomikalıq ósiw tempi tómendegi formulalar járdeminde anıqlanadı:
a) bazisli ósiw tempi = Y_i / Y_o;
b) shınjırlı ósiw tempi = Y_i / (Y_i-1);
Qosımsha ósiw tempi:
a) bazisli qosımsha ósiw tempi = (Y_i - Y_o) / Y_o;
b) shınjırlı qosımsha ósiw tempi = (Y_i - Y_i-1) / Y_i-1.
Hár bir mámleket ekonomikalıq ósiwge umtıladı. Sebebi ekonomikalıq ósiw:
Birinshiden, milliy ónim kólemin hám dáramattıń kóbeyiwin;
Ekinshiden, resurslardan ónimli paydalanıwdı;
Úshinshiden jańadan jańa zárúrlik (mútájlik) hám múmkinshiliklerdiń payda bolıwına;
Tórtinshiden, xalıq aralıq bazarlarda mámleket abrayın arttırıwǵa (kóteriwge) alıp keledi.
Ekonomikalıq ósiw usıllarınan durıs hám óz ornında paydalanıw úlken áhmiyetke iye.
Máselen, mámleket áskeriy potencialın anıqlaw hám rawajlandırıw mashqalası qaralıp atırǵanda ekonomikalıq ósiwniń birinshi usılınan, mámleket xalqınıń turmısı salıstırmalı kórilip atırǵanda yekinshi usıldan paydalanıw maqsetke muwapıq.
Máselen, Hindistanda jetistirilgen JIÓ SHveycariyada jetistirilgen JIÓ nen 70% ke kóp, biraq xalıqtıń jasaw dárejesi boyınsha Hindistan xalqı SHveycariya xalqınıń jasaw dárejesinen 60 mártege tómen.