Diktant tu’rleri ha’m metodikasi

KIRISIW
Bilimlendiriwdin’ to’mengi basqıshında balalardı oqıw, jazıwg’a u’yretiw, so’ylewin o’siriwge, oylaw xızmetlerin ken’eytiriwge ayrıqsha itibar beriw za’ru’r.
Balalardın’ esitiw, ko’riw qa’biletlerin rawajlandırıwda olardı diktant jazıwg’a u’yretiw paydalı esaplanadı. Jumıs da’slep doskadan yamasa kitaptan ko’shirip jazıwg’a u’yretiwden baslanadı. Son’ buwın, so’z ha’m ga’plerdi esitip jazıw, durıs jazg’anın oqıp tekseriw wazıypası beriledi.
Birinshi klass oqıwshıları bir neshe ha’riplerdi u’yrenip alg’anınan son’, da’slep olar eki yamasa u’sh dawıstan ibarat so’zlerdi esitip jazıwg’a u’yretiledi.
Imlanı u’yretiwde diktant jazdırıp turıw – oqıwshılardın’ sawatlılıg’ın arttırıwg’a ja’rdem beredi.
Jazıw shınıg’ıwları balalardın’ ruwxıy halatları menen baylanıslı bolıp, bul quramalı isti tez a’melge asırıw qıyın boladı.
Dawıslardı jazba ha’ripke aylandırıp jazıw protsessinde balalarda qıynalg’anlıq belgileri seziledi. Ma’selen, olar baspa ha’riplerde oqıg’anların eslep, olardı jazba qılıp jazıw mashaqatın bastan keshiredi.
Oqıwshıda diktant jazıwda payda bolg’an ta’jiriybe keyin ala bayan, jazba jumıs jazıwg’a tiykar tayarlaydı.
Diktant ushın tan’lanatug’ın so’z, ga’p ha’m tekstler a’piwayı, tu’sinikli bolıwı menen birge bilimlendiriw a’hmiyetine iye bolıp, balanın’ qızıg’ıwshılıqların arttırıwg’a xızmet qılıwı lazım.
Diktant jazıwda bala sulıw jazıw qag’ıydalarına da tolıq a’mel qılıwı kerek.
DIKTANT TU’RLERI HA’M METODIKASI
Diktant jazıwg’a tayarlıq ko’riw oqıwshılarda ma’lim bir psixologiyalıq jag’daydı ju’zege keltiredi. Olar o’zlerinde bul iske kirisiw ruwxın payda etip, da’pter betin ashadı. Doskadan sa’ne ha’m tekst temasın ko’shirip jazadı. Son’ dıqqat-itibar menen tekstti tın’laydı. Oqıtıwshı ortasha ba’lentliktegi dawıs penen teksttegi so’zlerdi dana-dana etimp oqıydı. Balalar menen tekstti analiz qıladı. Son’ oqıwshılarg’a:
- Endi ko’zlerin’izdi jumın’ ha’m ishin’izde: «Men diktantı durıs ha’m sulıw jazaman, jaqsı baha alaman» dep aytın’, dep ruwxlandıradı ha’m diktant jazıwg’a tayarlaydı.
Oqıtıwshı da’slep ga’pti tolıq oqıydı, son’ so’zbe-so’z aytıp, oqıwshılardın’ u’lgeriwlerin baqlag’an halda diktant jazdırıwdı dawam ettiredi.
Diktant ushın tan’lang’an tekstlerde ko’p buwınlı yamasa aytıw qıyın bolg’an so’zler bolsa, doskag’a jazıp qoyılsa da boladı.
Balalar ha’r saparı diktant jazıwg’a kirisiwde ko’terin’ki ruwxta bolıwların ta’miynlew ushın olardag’ı ruwxıy halattı ha’miyshe esapqa alıp is ju’rgiziw lazım.
Diktantı jazıp bolg’annan son’, jazılg’an tekstti erkin oqıp shıg’ıp, qa’telerin du’zetiwge ruxsat beriw, jumıstı en’ aldın tapsırg’an oqıwshılardı maqtap qoyıw, o’rnek qılıp ko’rsetiw ha’m basqalardı da usıg’an shaqırıw balalardın’ jazba is jazıwg’a qızıg’ıwshılıg’ın arttıradı.
Qollanbanı tayarlawda sınaw na’tiyjeleri ha’m de ta’jiriybeli oqıtıwshılardın’ pikirleri esapqa alındı.
Toplam eki bo’limnen ibarat bolıp, onın’ birinshi bo’liminde diktant tu’rleri ha’m olardı o’tkeriw metodikası haqqında qısqasha mag’lıwmatlar beriledi. Ekinshi bo’liminde bolsa baslang’ısh ta’lim MBS ha’m I-IV klass ana tili bag’darlaması bo’lim ha’m temalarına muwapıq tu’rli ko’lemdegi tekstler kirgizilgen. Usınıs etilip atırg’an tekstler ko’lemi ha’m quramalılıg’ı jag’ınan ha’r qıylı bolıp, oqıwshılardın’ imkaniyatları, berilgen waqıtta jazıp u’lgeriwlerine qarap tan’landı. Ayırım tekstler aqırında grammatikalıq tapsırmalar da berildi. Olardan oqıwshılarda imla ha’m de irkilis belgilerine tiyisli ta’jiriybeler payda etiw menen bir qatarda, grammatikalıq tu’siniklerdi sınaw ushın a’meliy shınıg’ıwlar o’tkeriwde paydalanıladı. Barlıq tekstler balalardı erkin islew ha’m pikirlewge u’yretiw ushın mo’lsherlep tan’landı. Derekler to’mendegi ta’rtipte berildi:
1. So’zlik; 2. Grammatikalıq analiz ushın ga’pler; 3. So’zlik diktantı ushın so’zler; 4. Saylandı diktant ushın ga’p ha’m tekstler; 5. Ko’rsetiw diktantı ushın ga’p ha’m tekstler; 6. Yadtan jazıw ushın ha’r qıylı derekler; 7. Aytıw diktantı ushın tekstler; 8. Tu’sindirmeli diktant ushın tekstler; 9. Do’retiwshilik diktant ushın ga’p tekstler; 10. Erkin diktant ushın tekstler; 11. Tekseriw ushın tekstler.
Sabaq saatı kemirek ajıratılatug’ın temalar ushın bolsa diktantlardın’ ayırım tu’rleri g’ana usınıs etilgen. Sawat u’yretiw da’wiri ushın «A’lipbe» ta’rtibindegi ha’riplerge tiyisli so’z ha’m ga’pler berilgen.
Sonı ayrıqsha aytıp o’tiw kerek, oqıwshı diktant jazıwda so’zdin’ ha’riplik ko’rinisin ko’rmey, esitiw arqalı dawıslar birlesiwin ko’z aldına keltiredi, dawıslardı ha’ripler menen almastırıp jazadı. Bunda ruwxıy ha’m fizikalıq protsesstin’ birgelikte keshiwi so’zler tu’rinin’ balanın’ yadında bekkemlenip barıwına imkan beredi. Sonın’ ushın da diktant imlanı u’yretiwde, o’z ta’biyatına ko’re, tolıq bilimlendiriwshi jazba jumıs esaplanadı.
Diktantlar maqsetine ko’re eki tu’rli boladı:
Bilimlendiriwshi diktant. Diktanttın’ bul tu’ri u’yretilgen temalardı bekkemlew maqsetinde jazıw sabag’ının’ belgili bir bo’liminde shınıg’ıw sıpatında o’tkerilip, og’an o’z aldına saat ajıratılmaydı.
Baslawısh klasslarda bilimlendiriwshi diktanttın’ to’mendegi tu’rlerinen paydalanıw mu’mkin:
1. So’zlik diktantı;
2. Saylandı diktant;
3. Ko’rsetiw diktantı;
4. YADTAN JAZIW DIKTANTI;
5. Aytıw diktantı;
6. Tu’sindirmeli diktant;
7. Do’retiwshilik diktant;
8. Erkin diktant.
Tekseriw diktantı. Diktanttın’ bul tu’rinde oqıwshılar so’zlerdi qanshelli o’zlestirgenliklerin sınaw, tekseriw maqsetinde o’tkeriledi.
To’mende ha’r bir tu’rdegi diktantı o’tkeriw metodikası berilgen.