Diktant tu’rleri ha’m metodikasi

TEKSERIW DIKTANTI
Tekseriw diktantı oqıw bag’darlamasının’ belgili bir bo’limi u’yrenilip, ha’r qıylı bilimlendiriwshilik shınıg’ıwlar menen bekkemlengennen son’, olar oqıwshılar ta’repinen qay da’rejede o’zlestirilgenligin sınaw maqsetinde o’tkeriledi.
Tekseriw diktantı ushın sintaksislik du’zilisi jag’ınan usı klass oqıwshılarına sa’ykes keletug’ın, u’yrenilgen imla qag’ıydaları tiykarında jazılatug’ın so’zler ha’m irkilis belgileri ko’birek qollanılg’an tekst tan’lanadı. Tekste u’yrenilmegen qag’ıyda tiykarında jazılatug’ın ha’m jazılıwı qıyın so’zler bolmawı kerek.
Tekseriw diktantı ushın tekstlerden g’ana emes, al u’yrenilgen qag’ıydalardı o’z ishine alg’an terme ga’plerden de paydalanıw mu’mkin. Biraq ha’r eki jag’dayda da so’zler sanı MBS talaplarına sa’ykes bolıwına itibar beriw lazım.
Tekseriw diktantı ushın tan’lang’an tekstte so’zler sanı MBSna ko’re to’mendegishe bolıwı lazım: 1-klasska sawat u’yretiw da’wirinen son’ 8-10 so’z, oqıw jılı aqırında 15-20 so’z; 2-klass oqıw jılının’ birinshi yarımında 10-12 so’z, oqıw jılı aqırında 30-40 so’z; 3-klass oqıw jılının’ birinshi yarımında 14-16 so’z, oqıw jılı aqırında 50-60 so’z; 4-klass oqıw jılının’ birinshi yarımı aqırında 30-40 so’z, oqıw jılı aqırında 75-80 so’z.
Ko’rinip turg’anınday, oqıw jılı aqırında o’tkeriletug’ın diktanttag’ı so’zler sanı keyingi oqıw jılı basında o’tkeriletug’ın diktanttag’ı so’zler sanına ten’ boladı ha’m a’ste-aqırın artıp baradı.
Oqıtıwshı u’yrenilgen ha’m shınıg’ıwlar menen bekkemlengen temag’a sa’ykes tekstti diktant o’tkeriwden bir neshe ku’n aldın tan’laydı. Tekstte usı klass oqıwshıları ushın jazılıwı qıyın so’z bolsa (jaqsısı, tekstte u’yrenilmegen so’zler bolmag’anı maqul), usı so’zlerdin’ ma’nisi, aytılıwı ha’m jazılıwı diktantı jazg’ang’a shekem bolatug’ın ana tili sabaqlarında tu’sindirilip, shınıg’ıwlar menen bekkemleniwi lazım. Sonın’ ushın jazılıwı qıyın so’zdi qatnastırıp ga’p du’ziw, so’zdin’ aytılıwı ha’m jazılıwın tu’sindiriw, jazılıwı qıyın so’z qatnasqan ga’pti analiz etiw, usı so’zdi buwıng’a bo’liw qag’ıydalarına ko’re bo’leklerge bo’lip jazıw sıyaqlı shınıg’ıw tu’rlerinen paydalanıw mu’mkin.
Oqıwshılar tekseriw diktantın jazıwları haqqında eki-u’sh ku’n aldın, o’tilgenlerdi ta’kirarlap, bekkemlew sabag’ında eskertiledi yamasa irkilis belgilerine tiyisli qaysı qag’ıydalardı ta’kirarlaw kerekligi aytıp o’tiledi.
O’tkeriletug’ın tekseriw diktantı tekstin tan’lawg’a ayrıqsha a’hmiyet beriw talap etiledi. Joqarıda aytıp o’tilgenindey, tekstte usı klass oqıwshıları jazıwda qıynalatug’ın yamasa u’yrenilmegen qag’ıydalar tiykarında jazılatug’ın jazılıwı qıyın so’zler bolmawı, eger usınday so’zler ushırasa, onı oqıtıwshı doskag’a jazıp beriwi lazım. Bunday so’zler eki-u’shten aspawı kerek.
Tekseriw diktantı to’mendegi ta’rtipte o’tkeriledi: oqıwshılardın’ sabaqqa tayarlıg’ı ko’zden keshirilgennen son’, oqıtıwshı oqıwshılardın’ dıqqat-itibarın o’zine qaratqan halda, diktant tekstin asıqpastan, bir ma’rtebe tu’sinikli etip oqıp beredi. Teksttegi ga’plerdin’ oqılıwına qarap tu’sinikli etip oqılıwı irkilis belgilerin durıs qoyıwg’a, teksttin’ mazmunı ha’m ta’rbiyalıq a’hmiyetin balalar sanasına sin’diriwge ja’rdem beredi. Bunın’ ushın ornı kelgende, tu’rli is-ha’reketlerden paydalanıp, ba’lent yamasa pa’s dawısta oqıp beriw de mu’mkin.
Oqıtıwshı teksttegi ma’nisi yamasa jazılıwı qıyın so’zlerdi doskag’a jazıp, aytılıwı ha’m jazılıwın qısqasha tu’sindiredi. Keyin oqıtıwshı doskag’a, oqıwshılar bolsa da’pterlerine sa’ne, jumıs tu’ri (tekseriw diktantı) ha’m temanı ta’rtip penen ha’r bir obzatstan baslap jazadı. Sonnan son’ tekst aytıp jazdırıladı. Oqıtıwshı a’piwayı qısqartılg’an ga’plerdi tolıq, a’piwayı qısqartılmag’an so’zlerdi so’z birikpesine ha’m qospa ha’m de a’piwayı ga’plerdi ma’nili bo’limlerge bo’lip aytıp turadı. Sonı aytıp o’tiw kerek, so’zdi buwınlap yamasa so’zbe-so’z aytıwg’a bolmaydı. Ha’r bir ga’p yamasa so’z birikpesi ko’bi menen u’sh ma’rte ta’kirarlanıwı lazım. Aytıw tezligi usı klass oqıwshılarının’ ga’plerdi jazıp u’lgeriwlerin esapqa alg’an halda belgileniwi kerek.
Tekseriw diktantı jazıp bolıng’annan son’, oqıwshılar dıqqatın qaratıp, oqıtıwshı tekstti a’ste tezlik penen ja’ne bir ma’rtebe oqıp beredi. Oqıwshılar o’z jazıwların erkin tu’rde tekseriwleri ushın tekst oqıp bolıng’annan son’ biraz mu’ddet (eki-u’sh minut) beriledi. Bul waqıt ishinde oqıwshılar o’z jumısların tekseredi, qa’telerin tapsa, du’zetedi. Oqıtıwshı bolsa oqıwshılardın’ ha’r birin dıqqat penen baqlap, olardın’ itibarının’ bo’linbewine a’hmiyet beredi.
Oqıwshılar doslarının’ jumısın ko’riwge, ol yamasa bul so’zdi qalay jazg’anın biliwge qızıg’adı, bazıda dostının’ jumısın ko’rip, o’zinin’ durıs jazg’an so’zin o’zgertiwge urınıw jag’dayları da ushıraydı. Bunday waqıtlarda oqıtıwshı balalarg’a erkin islew, pikirlew lazımlıg’ın esletedi.
Oqıwshılar jazıw ha’m irkilis belgilerine tiyisli qag’ıydalardı qay da’rejede o’zlestirgenliklerin, olardan a’meliy paydalana alıwların, ko’nlikpelerin sınaw menen birge, grammatikalıq temalardı sanalı o’zlestirgenliklerin tekseriw maqsetinde baslawısh klasslarda grammatikalıq tapsırmalı tekseriw diktantı da o’tkeriledi.
Grammatikalıq tapsırma sabaqtan aldın doskag’a jazılıp, perde menen jabıp qoyıladı (ko’shpeli doska yamasa u’lken qag’azg’a jazıp paydalansa da boladı). Oqıwshılar tekseriw diktantının’ tekstin jazıp bolg’annan son’, u’yrenilgen temalar boyınsha berilgen grammatikalıq tapsırmalardı orınlaydı. Grammatikalıq tapsırmalar to’mendegi mazmunda bolıwı mu’mkin: belgili bir ga’pte qatnasqan so’zlerdegi u’nli yamasa u’nsiz ha’riplerdin’ astın sızıw; berilgen so’zlerdi buwıng’a bo’liw qag’ıydasına ko’re bo’leklerge ajıratıp, sızıqsha menen jazıw; aytılıwında ha’m jazılıwında parq qılg’an u’nsizlerdi anıqlap, astın sızıw; ga’plerdin’ (olar anıq ko’rsetiledi) baslawısh ha’m bayanlawıshın anıqlap, baslawıshtın’ astın bir, bayanlawıshtın’ astın eki sızıw; belgili bir ga’ptegi so’zlerdin’ tu’bir ha’m qosımtaların anıqlap, sızıqlar menen belgilep ko’rsetiw; kelbetliklerdi anıqlap, astın tolqınlı sızıq penen sızıw; teksttegi bolımsız feyillerdin’ astın eki sızıw; teksttegi belgili bir so’zge (so’z anıq ko’rsetiledi) tu’birles so’zler tan’law; eki yamasa u’sh ga’ptegi (ga’pler anıq aytıladı) baslawısh, bayanlawısh ha’m ekinshi da’rejeli ag’zalardı anıqlap, baslawıshtın’ astın bir, bayanlawıshtın’ astın eki, ekinshi da’rejeli ag’zalardın’ astın tolqınlı sızıq penen sızıw; seplikler menen seplengen atlıqlardı anıqlap, seplik atın jazıw.
Sonday-aq, oqıwshılardın’ ulıwma bilim da’rejesin, esitiw, ko’riw qa’biletlerin, a’tirapta bolıp atırg’an o’zgerisler, jaslıqtan o’zleri orınlawı tiyis bolg’an barlıq jumıslardın’ mazmunın tu’sinip, turmısqa engiziwin esapqa alıp, ekonomikalıq, huqıqıy, a’sirese, ekologiyag’a tiyisli temalarda da tekstler beriledi. Bul tekstlerdi esitip jazıw arqalı olarda juwapkershilikti seziw ha’m tu’siniw uqıbı payda boladı. Muzıka arqalı ta’sir etiw ushın diktant jazıw waqtında a’ste muzıka esittiriw, diktant jazıw aralıg’ında fizikalıq ha’reketlerdi orınlap, dem alıw minutın o’tkeriw, su’wretlew o’neri, ko’rkem miynet, matematika pa’nleri menen de baylanıs oqıwshılardın’ sawatlılıg’ın, estetikalıq talg’amın o’siriwge ja’rdem beredi.