Diktant tu’rleri ha’m metodikasi

DIKTANTTI TEKSERIW HA’M ANALIZ ETIW
Oqıwshılarg’a diktant jazdırılg’annan keyin onı tekseriw, bahalaw ha’m na’wbettegi jazıw sabag’ında onı analiz etiw u’lken ta’lim-ta’rbiyalıq a’hmiyetke iye. Sebebi, oqıwshılar diktanttı jazg’anlarınan keyin jol qoyg’an kemshiliklerin ha’m alg’an bahaların biliwge qızıg’adı. Tekserilgen diktanttı belgilengen waqıtta analiz etiw menen oqıwshılardın’ a’ne usı tilekleri qandırıladı. Bunnan tısqarı, diktantta jol qoyg’an qa’teleri ta’kirarlanıwının’ aldı alınadı.
Ayırım oqıtıwshılar ku’n ara diktant jazdırsa da, onın’ na’tiyjesi menen oqıwshılardı xabardar qılmaw jag’dayları ushıraydı. Bunda oqıwshılar sawatlılıg’ı tekserip ko’riledi de, kemshiliklerdin’ aldı alınbaydı. Na’tiyjede oqıwshı qaysıdur so’z yamasa ga’pti bir neshe ma’rte qa’te jazıp qoyadı. Bunın’ aldın alıw ushın barlıq tu’rdegi jazba jumıslar normasına a’mel qılıw ha’m waqtında tekserip, analiz qılıw maqsetke muwapıq.
Oqıwshılardın’ barlıq tu’rdegi jazba jumısların tekseriwde jazıw ha’m irkilis belgilerindegi qa’teler menen bir qatarda sulıw jazıw uqıbına da itibar beriledi.
1-2-klasslarda oqıwshı qa’te jazg’an so’zdi sızıp, u’stine durısı jazıp ko’rsetiledi. Irkilis belgileri de usı ta’rtipte durıslanadı.
3-4-klasslarda oqıwshı qa’te jazg’an so’zdin’ astına sızıp qoyılıwı jeterli. Irkilis belgileri qoyılmag’an bolsa, qoyıladı, qa’teleri bolsa, du’zetiledi.
Oqıwshılar jazba jumısın bahalawda to’mendegi normalardan paydalanıw mu’mkin:
- eger oqıwshı qa’tesiz, sulıw jazıp, tapsırmanı sanalı orınlag’an bolsa, onın’ jumısın u’lgi sıpatında maqtap, ko’rgizbege qoyıladı;
- eger oqıwshı jazba jumıs ha’m qosımsha tapsırmalardın’ to’rtten u’sh bo’legin durıs ha’m sanalı orınlasa, «4» bahası qoyıladı. Onın’ qa’teleri a’ste tu’sindiriledi ha’m onda keyingi sapar, a’lbette, joqarı da’rejede orınlawg’a isenim payda etiledi;
- eger oqıwshı jazıwı ha’m orınlawı kerek bolg’an jumıstın’ yarımınan ko’biregin durıs ha’m sanalı orınlasa, bunday oqıwshı menen qosımsha jumıs alıp barıladı.
1-klass oqıwshılarının’ jumısları «qanaatlandırarlı» yamasa «qanaatlandırarsız» dep awızeki bahalanadı.
2-4-klass oqıwshılarının’ jumısları to’mendegishe bahalanadı:
- eger oqıwshı tekseriw diktantın durıs ha’m sulıw jazg’an, biraq ayırım ha’riplerdi du’zetken bolsa, keyingi sapar qa’tege jol qoymawı aytıp o’tiledi;
- eger oqıwshı diktantta eki jazıw ha’m bir irkilis belgilerine tiyisli qa’tege jol qoyg’an bolsa, sonday-aq, ayırım ha’rip tu’rlerin nadurıs jazıp, du’zetken bolsa, bunday oqıwshılar menen jeke tu’rde jumıs alıp barıladı;
- eger oqıwshı u’sh jazıw ha’m eki-u’sh irkilis belgilerine tiyisli yamasa to’rt jazıw ha’m eki irkilis belgilerine tiyisli ha’m onnan ko’p qa’tege jol qoyg’an bolsa, jazıw sapası talapqa juwap bermese ha’m du’zetiwleri bolsa, bunday oqıwshılarg’a a’meliy ja’rdem beriledi.
Diktanta to’mendegi qa’teler esapqa alınbaydı:
a) oqıwshılarg’a u’yretilmegen qag’ıydalar boyınsha qılıng’an qa’teler;
b) ga’p aqırına tochka qoyılmag’an, biraq keyingi ga’p bas ha’rip penen jazılsa;
d) ga’p ma’nisin buzbag’an halda qandayda bir so’z basqa so’z benen almastırıp jazılsa.
Oqıwshılardın’ jumısın tekseriw ha’m bahalaw abaylılıq penen a’melge asırılıwı kerek. Bunın’ ushın qa’telerdin’ sebepleri anıqlanıp, ko’pshilik oqıwshılar ta’repinen jol qoyılg’an qa’teler u’stinde islenedi. Ma’selen, oqıwshılar to’mendegi sebeplerge ko’re qa’te jazıwları mu’mkin:
- ga’p yamasa ondag’ı qandayda bir so’z ma’nisin tu’sinbegenlerinde. Sonın’ ushın jazdırılatug’ın tekstte oqıwshılarg’a biytanıs so’zler bolsa, doskag’a jazıp ko’rsetiw ha’m ma’nisin tu’sindiriw lazım;
- imla ha’m grammatika qag’ıydaların sanalı o’zlestirmegenlikleri sebepli. Bul qa’teliktin’ aldın alıw ushın a’lbette, sabaqlarda ha’r bir qag’ıydanın’ oqıwshılar ta’repinen puxta ha’m bekkem o’zlestiriliwine itibar beriw kerek. Bunın’ ushın u’yrenilgen qag’ıydag’a tiyisli shınıg’ıwlardı orınlaw, ha’r bir shınıg’ıwdı orınlawda olarg’a tiyisli qag’ıydanı esletip turıw za’ru’r;
- imla qag’ıydaların bilse de, onı umıtıp qoyıw na’tiyjesinde. Bunday qa’tege jol qoymaw ushın usı qag’ıydag’a tiyisli shınıg’ıwlardan ko’birek isletiw kerek. Ma’selen, «Qala atları bas ha’rip penen jazıladı» qag’ıydası u’yrenilgennen keyin No’kis, Qon’ırat, Xojeli sıyaqlı qala atları jazıp ko’rsetiledi. Qala atları ga’p arasında kelgende de oqıwshılar qa’tege jol qoyıwları mu’mkin.
Demek, oqıwshılardın’ bilimi puxta emesligi, itibarsızlıq penen jazıwları, imla qag’ıydaların umıtıp qoyıwları ha’m jazıp atırg’an so’zlerinin’ ma’nisine tu’sinbewi na’tiyjesinde qa’telerge jol qoyar eken. Bunday qa’telerdin’ aldın alıw ushın diktant jazdırıwdan aldın u’yrenilgen qag’ıydalarg’a sa’ykes ha’r qıylı shınıg’ıwlardı orınlaw lazım.
Oqıwshılardın’ ko’pshiligi qa’te jazg’an so’zler durıslanıp, doskag’a u’stin (tigine) ta’rizinde jazıladı. Bul so’zlerdi oqıwshılar da’pterlerine ko’shirip jazadı.
Jazdırılg’an tekst tekserilip, bahalang’annan keyin gezektegi jazıw sabag’ında yamasa sabaqtın’ bir bo’liminde oqıwshılar menen analiz etiledi. Analiz, qa’teler u’stinde islew oqıwshılardın’ sawatlılıg’ın arttırıwg’a unamlı ta’sir etedi.


B I R I N SH I K L A S S