Joba: Kirisiw Tiykarǵı bolim

Tema: Transportsazliqtiń hár qiyli tarawlari avtomobil, keme, ushiwshi transport qurallari (sonday-aq samolyot, vertolyot, dron) proektlestiriw hám modellestiriw
Joba:


Kirisiw
Tiykarǵı bolim
1. Mámleket xalıq xojalıǵında transport hám sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń tutqan orni.
2. Ózbekstannıń tiykarǵı transport tarmaqları, olardıń jaylasıwı hám rawajlanıwı.
3. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń tiykarǵı formaları.
4. Ózbekstannıń sırtqı ekonomikalıq baylanısları -ǵárezsizlik jıllarında.
Juwmaqlaw
Paydalanilǵan ádebiyatlar

Kirisiw
Mámleket xalıq xojalıǵında transport hám sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń tutqan ornı. Transport xalıq xojalıǵınıń materiallıq baylıq óndiriwshi zárúrli tarmaǵı esaplanadi. Transport -xalıq xojalıq júkleri hám jolawshılardı bir orından ekinshi jayǵa jetiriwshi taraw. Ózbekstanda isleytuǵınlardıń 4, 6 procenti transport hám baylanıs tarawinde miynet etedi, investitsiyalardıń da 19, 3 procenti sol tarawǵa tuwrı keledi.

Júklerdi jetkiziw hám jolawshılardı kóshiriw mashqalası mámlekette islep shıǵarıw -ekonomikalıq sistemaları hám xalıq punktlerin jaratıwda tiykarǵı máselelerden biri bolıp esaplanadı. Bunda bunday tańlawdıń ámeldegi hám kelesindegi (strategiyalıq ) shárt-shárayatlarilarini parıqlaw kerek boladı. Birinshi jaǵdayda transport xızmetleriniń qarıydarları mámleket yamasa aymaqta ámelde bar transport túrlerinen tańlaw etedi, ekinshi jaǵdayda bolsa — olardıń múmkin bolǵan rawajlanıwı hám tovarlar hám adamlardı kóshiriwdiń jańa usılları jaratılıwın esapqa alıw menen tańlaydı. Soǵan uyqas túrde kóshiwge ketetuǵın ǵárejetlerdi esapqa alıw da parıq etedi. Ámeldegi shárt-shárayatlarda tavar háreketi yamasa jolawshılardı kóshiriw kanalların tańlawda tasıwlar hám basqa xızmetler ushın tarif tólewleri esapqa alınadı, keleshek ushın esap -kitaplarda bolsa — keltirilgen ekspluataciya -qurılıs ǵárejetleri esapqa alınadı. Bunda hár eki jaǵdayda da, tasıw bahasınan tısqarı jetkiziw uzaqlıǵı, múddetleri hám tezlikleri, transporttıń universallıǵı hám ónimliligi, júklerdiń saqlanıw dárejesi hám tasıwlardıń qawipsizligi, klientlerge transport xızmetlerin kórsetiwdiń kompleksligi hám qolaylıǵı hám basqa kórsetkishler esapqa alınadı.
Ekonomikanıń strukturalıq qayta qurılısı hám tasıwlar kólemleri hám geografiyasınıń sezilerli ózgerisleri dáwirinde bunday tańlaw sezilerli dárejede keńeyiwi múmkin. Ol mámlekettiń transport -jol kompleksiniń rawajlanıwına saldamlı tásir kórsetiwi múmkin. Mısalı, temirjol transportı menen avtomobil transportı ortasında júklerdi tek qısqa aralıqlaraga emes, bálki ortasha hám uzaq aralıqlarǵa tasıwda da báseki sezilerli dárejede ósińki. Jolawshılardı tasıwda temirjollar biln hawa transportı ortasındaǵı báseki de ósip atır. Temir jollar menen avtomobil transportı ortasında Qala átirapı hám jergilikli baylanısıwlarda da báseki kusheytip atır. Bul jańa intermodal texnologiyalardı qıdırıw, transport xızmetlerinin qarıydarlarına transport xızmetlerin kórsetiwdiń sapasın asırıw, tasıwlardı shólkemlestiriwde logistika hám marketing principlerıden paydalanıwǵa jańa dúmpish beredi. Soǵan uyqas túrde transport túrin olardıń hár birewiniń texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishleri hám básekige shıdamlıliligini esapqa alıw menen tańlaw múmkinshiligi de artadı.
Al, transport túrlerin tańlawdıń tiykarǵı principlerı qaysılar?
Birinshi hám tiykar bolıp esaplanatuǵın princip Sonnan ibarat, transport túri yamasa kóshiw usılın tańlawdı, júklerdi tasıw salasında aldın ámel etken oraylasqan bólistiriwden ayrıqsha bolıp esaplanıw, transport xızmetlerin qarıydarlarınıń ózleri ámelge asıradı. Bul Sonı ańlatadıki, transport xızmetkerleri transport bazarında transport xızmetlerin satıwdı (bólistiriwdi emes) úyreniwleri kerek boladı.
Bunnan ekinshi princip kelip shıǵadı — transport túrin tańlawdıń tiykarǵı kriteriysi qarıydarlardı transport xızmetlerine etetuǵın ǵárejetleri bolıp esaplanadı. Qosımsha (birpara jaǵdaylarda sheshiwshi) kriteriylar minimal kóshiw múddetleri, tasıwlardıń isenimliligi, qawipsizligi, ekologiyalıqlıǵı, júklerdiń saqlanıwı hám basqa kórsetkishler bolıwı múmkin.
Úshinshi princip salıstırıwlanatuǵın tasıw variantların baha kórsetkishleri hám natural kórsetkishlerde salıstırıwlaw múmkin bolıwınan ibarat. Júktiń jiberiwshiniń bazasınan qabıl etip alıwshınıń bazasıǵa shekem (“qapıdaneshikkacha”) kóshiwinde yamasa jolawshınıń “uyden-uyge shekem” barıwında pútkil jol dawamındaǵı ǵárejetlerdiń barlıq elementleri salıstırıwlanadı, bunda júkti múmkin bolǵan aralıq qayta júklewler hám jolawshılardıń basqa transportqa alısıp otırıwı da esapa alınadı. Bunda ǵárejetlerdiń quramındaǵı transport túrleri hám tasıw procesiniń operatsiyaları boyınsha ayırmashılıqlardı salıstırıwlasa bolatuǵın kóriniske keltiriw zárúr boladı. variantlar boyınsha esaplawlardı tap sol birdey punktler ortasında birdey tasıwlar kólemi ushın orınlaw zárúr boladı hám aqır-aqıbetde, tórtinshi princip — transport xızmetlerin qarıydarlarınıń, atap aytqanda, reklama arqalı, klientlerge xizmet kórsetiw boyınsha jaqsı ekspeditorlik xızmetiniń bar ekenligi hám transport kárxanasınıń jumısında marketin jandasiwlardin rawajlanıwı sebepli bul xızmetlerdiń kólemi, sapası hám bahası tuwrısında isenimli hám jetkiliklishe xabarlılıǵın támiyinlew. Transport xızmetlerin tuwrısındaǵı obiektiv maǵlıwmatlar qarıydarlarǵa ózleriniń transportqa ketetuǵın qarejetlerdi optimallastırıw boyınsha salıstırma esaplawlardı orınlaw, tasıwlardı ratsionallastiriw hám buyırtpalardı natiyjeli jaylastırıw, óziniń ónimin satıw ushın kóbirek qolay bolǵan bazarlardı anıqlaw, tovarlar hám xızmetlerdiń bahasında transport quram taptiruvchisini basqarıw imkaniyatın beredi.
Sanap ótilgen principler úlken dárejede transport túrlerin tańlaw usılın
belgilep beredi, bul usıllar óz-ara ol yamasa bul salıstırıwlanatuǵın faktorlardı (kórsetkishlerdi) esapqa alıw usılı hám tolıqlıǵı menen farqlnadi. Transport túrin tańlawǵa tásir kórsetetuǵın kóp sanlı faktorlardı bir waqıttıń ózinde esapqa alıw júdá qıyınlıǵın esapqa alıw menen, ámeliyatda aldın ulıwmalastıratuǵın baha kórsetkishleri esaplanadı, keyininen zárúrat hám múmkinshiliklerge qaray natural hám ekspluatatsion-texnikalıq kórsetkishler salıstırıwlanadı.
Transporttıń hár túrlı túrlerinen kóbirek nátiyjeli paydalanıw sferalari olardıń texnikalıq-ekonomikalıq ayriqsha qásiyetleri, tasıw bahaları hám mámleket aymaǵı boylap transport infratuzilmasining jaylasıwı menen belgilenedi. Bul orında gáp tasıwlardıń bir neshe variantlarınıń salıstırma natiyjeliligin esaplaw tiykarında báseki etiwshi transport liniyalari tárepinen ornatılatuǵın sferalar jóninde baradı. Birpara jaǵdaylarda bolsa bólek transport túrleriniń tábiyiy monopoliyası ámeldegi boladı, bunday sharayatlarda transporttıń qollanılıw tarawin anıqlaw arnawlı esaplawlardı talap etpeydi. Mısalı, ǵalabalıq qithalararo tasıwlar hám mámlekettiń atawlar menen baylanısıwın tiykarlanıp teńiz transportı ámelge asıradı. Asigis hám qımbatlı júklerdi jetkiziw, Sonıń menen birge jolawshılardı oǵada uzaq aralıqlarǵa tasıwda kóbirek hawa transportınan paydalanıladı. Gaz trubaları tarmaqları hám kóbinese neft trubaları tarmaqları tábiyiy monopolistler bolıp esaplanadı. Qurǵaqlıqta janar may hám shiyki zatlardı ǵalabalıq tasıwlardı temirjol transportı menen ámelge asırıw maqsetke muwapıq bolıp esaplanadı.
Usınıń menen birgelikte, tasıwlardı joybarlaw hám shólkemlestiriwde kóbinese júklerdi jetkiziw hám jolawshılardı tasıwdıń básekilaShuvchi variantları arasından tańlawǵa tuwrı keledi. Tolıq salıstırma esaplawlardı ótkeriw ushın mudamı da múmkinshilik bo'lavermasligi sebepli, júklerdi tasıwlar ushın transport túrlerinen paydalanıwdıń aldınan tiykarlanǵan tiplashgan sferalardan paydalanıladı. Olar júklerdiń túrleri, tasıwdıń múmkin bolǵan sferalari,baylanısıwlardıń túrleri hám tasıw shárt-shárayatları boyınsha parıq etedi. Ádetde 100-200 km ge shekem tasıw aralıqların shártli túrde qısqa, 200 den 800 km ge shekem ortasha, 800 den 1500 km ge shekem uzaq hám 1500 —2000 km den aslam aralıqlardı oǵada uzaq aralıqlar dep ataw qabıl etilgen. Júklerdi tasıwlar boyınsha aralıqlardıń bul klassifikaciyaına muwapıq transporttıń hár túrlı túrlerinen ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıq paydalanıwdıń tómendegi tiykarǵı sferalari quram tabadı.
Temirjol transportınan ortasha hám uzaq aralıqlarǵa, júklerdi korrespondentsiyalaydigan júk iyelerinde kirisiw-shıǵıw temirjolları bar bolǵanda bolsa - qısqa aralıqlarǵa tasıwlarda da kóbirek nátiyjeli paydalanıladı.
Taskomir, temir rudası, qara hám reńli metallardıń kóni, aǵash materialları, ximiyalıq hám mineral tóginler hám basqa birpara júklerdi oǵada uzaq aralıqlarǵa tasıwda temirjollar júdá qol keledi. Birpara jaǵdaylarda intermodal tasıwlarda, texnologiyalıq marshrutlar hám turaqlı júk aǵısları bar bolǵanda temirjollar júklerdi orta aralıqlarǵa jetkiziwde de, qısqa aralıqlarǵa jetkezip beriwde de báseki ete aladı.
Avtomobil transportınan paydalanıwdıń anhanaviy tarawi — qısqa aralıqlar bolıp tabıladı. Bunda eger ilgeri 50-100 km ge shekem bolǵan aralıqlar qısqa aralıqlar dep esaplanǵan bolsa, keleside avtomobilsozlikda texnikalıq rawajlanıw hám jol tarmaǵınıń keńeyiwi sebepli olar 200—300 km ge shekem asqan.
Avtomobil transportınıń paydalanıw tarawine basqa transport túrleri menen báseki úlken tásir kórsetedi. Avtotransporttıń joqarı mobilligi (saparbarligi) sebepli, júklerdi jetkiziwdiń basqa alternativ usılları bolmaǵanda odan ortasha hám uzaq aralıqlarda nátiyjeli paydalanıw múmkin. Temirjol transportı menen báseki qılıwda avtomobillerdiń qollanılıw tarawi tasıwlardıń ekonomikalıq hám waqıt faktorları menen shegaralanadı.
Avtotransporttıń ayriqsha abzallıǵı — júklerdi " qapınan -qapıkacha" sxeması boyınsha tuwrıdan-tuwrı jetkiziw bolıp tabıladı. Bul onıń básekibrdoshliligini sezilerli dárejede asıradı hám paydalanıw tarawin keńeytiredi. Avtomobil transportı sanaat oraylarınıń ishinde, kánlerdi ózlestiriwde hám awıl xojalıǵı rayonlarında, Sonıń menen birge júklerdi magistral transportg alıp keliw hám odan qarıydarlarǵa jetkiziw ushın ásirese keń qollanıladı. Júk avtomobillerinen uzaq Qalalararo hám xalıq aralıq tasıwlarda paydalanıladı. Biraq janar may bahalarınıń artpaqtası hám avtotransporttıń tómen ekologiyalıqlıǵı odan paydalanıw sferalarini qosımsha tiykarlawdı talap etedi.
Dárya transportınan kóbirek paydalaniletuǵın sferalar — ǵalabalıq júklerdi
bir dárya jolında jaylasqan punktler ortasında, basqa transport túrleri bolmaǵan rayonlarda, Sonıń menen birge basqa transport túrleri menen aralas baylanısıwlarda bir transport túri menen qayta júklewlersiz tuwrıdan-tuwrı tasıwlarǵa qaraǵanda natiyjelilew bolǵan jónelislerde orta hám uzaq aralıqlarǵa tasıw bolıp tabıladı. “Dáryadengiz” tipidagi aralas suzadigan kemelerden paydalanıw, túrli dáryalardıń háwizlerin kanallar menen tutastırıw, gidrotexnikalıq imaratlardı qurıw hám taǵı basqalar dárya transportınıń qollanılıw sferalarini sezilerli dárejede keńeytiredi.
Bazar ekonomikası sharayatlarında transport túrin tańlawdıń zárúrli ulıwma principi ol yamasa bul tasıwlar variantında transport xızmetleriniń básekige shıdamlıliligi esaplanadı. Sol sebepli tavardıń háreketleniw kanalın tańlawda tek ǵana tasıwǵa ketetuǵın ǵárejetlerdi salıstırıwlaw jetkilikli bolmaydı. Transport xızmetlerin qarıydarlarına transport xızmetlerin kórsetiwdiń sapasın, intermodal tasıwlar texnologiyalarınan paydalanilganda qarıydarlar kóretuǵın payda (ekonomikalıq hám social nátiyje) hám taǵı basqalardı esapqa alıw kerek boladı. Sonıń menen birge salıstırıwlanatuǵın transport qurallarınıń múlkshilik forması, tasıwlardı qamsızlandırıwlaw sisteması hám klientlerge bank xızmetlerin kórsetiw de zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Transport túrin tańlawǵa transport menen júk iyeleri ortasında finanslıq -sanaat toparlari hám aymaqlıq sheńberde tarmaqlararo shártnama munasábetleriniń quram tapqan sisteması da úlken tásir kórsetedi.
Júkler hám adamlar tasıw bir tárepten islep shıǵarıw procesi bolsa, ekinshi tárepden transport ónimi bolıp tabıladı. Transport jańa ónim jaratpaydı, bálki materiallıq óndiristiń basqa tarmaqları tárepinen jaratılǵan ónimlerdi bir orından ekinshi jayǵa júrgizedi, baylanis sheńberinde islep shıǵarıwdı dawam ettiredi, bul bolsa ónim qarjilari muǵdarında bahanı asıwına alıp keledi. Jalpı transport qarjilariniń qarıydar qolındaǵı ónimdi tolıq ma`nisine bolǵan qatnası transport strukturalıq bólimleriniń koeffitsenti esaplanadı.
Ekonomikanı ósiwi menen jámiettiiń transportqa bolǵan mútajligi artıp baradı. Transport geografiyalıq (aymaqlıq ) miynet bólistiriwin quram taptırıwı hám rawajlandırıwda materiallıq texnik tiykar bolıp xızmet etedi. Transport sebepli ekonomikalıq rayonlar qániygelesedi, xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqlarında, túrli tarawlarda olardıń birgelikte kompleks rawajlanıwı júz beredi.
N. N. Baranskiy bilay dep jazǵan edi: “Rayonlar ekonomikalıq mániste birden-bir bir pútkil xojalıq sistemasınıń qánigelesken, differensialasqan strukturalıq bólimleri bolıp áne sol strukturalıq bólimler ortasında azı-kóbi almastırıwlashsiz olardı oyda sawlelendiriw etip bolmaydı, yaǵnıy jetkiliklishe rawajlangan transportsız strukturalıq bólimlerdi rawajlanıwı múmkin emes”. Eger tariyxga názer taslasaq “Ullı jipek jolı” ústinde jaylasqan Orta Aziya aymaqlarında ekonomika, mádeniyat, ruwxıylıq jaqsı sawlelengen edi. Keyinirek, Evropadan Indiyaǵa teńiz jolınıń ashılıwı (Xv asirde) menen karwan jollarında karwanlar qatnamay qoydılar. Bul bolsa óz gezeginde Orta Aziya aymaqlarında ekonomikanı, ónermentchilikni, mádeniyattı rawajlanıwına unamsız tásir kórsetdi.
Milliy ekonomikanı transportsız rawajlandırıw múmkin emes. Transport sanaat menen awıl xojalıǵı ortasındaǵı islep shıǵarıw baylanısların, mámlekettiń túrli aymaqları ortasındaǵı ónim almasınıwın,onıń sırtqı sawdasın támiyinleydi. Jańa aymaqlardı ózlestiriwden aldın olarǵa transport jolları ótkeriledi. Házirgi zaman qalaları ómirin transportsız oyda sawlelendirip bolmaydı. Transporttı xalıq turmıs sharayatın jaqsılawdaǵı hám mámleket qorǵaw quwatın bekkemlashdagi áhmiyeti kútá úlken.

Transporttıń jumısı haqqında onıń júk tasıw kolemine qarab oylaw múmkin. Júk tasıw kolemi málim waqıtta málim aralıqqa tasilǵan júk muǵdarı bolıp, ol tonna kilometrde ańlatıladı. Házirgi dáwirimizde sırtqı ekonomikalıq baylanıslar ekonomikalıq hám ilimiy-tehnikaliq rawajlanıwdıń qúdiretli jedellestiriwshi faktorı bolıp qaldı. Házirgi waqıtta sırtqı ekonomikalıq baylanıslar ekonomikalıq hám ilimiy-texnikaliq rawajlanıwınıń qúdiretli jedellestiriwshi bolıp qaldı. Házirgi kúnde pán hám texnika rawajlanıwı revolyuciyasınıń eń jańa jetiskenliklerin iyelew xalıq aralıq miynet bólistiriwinde tereń hám hár tárepleme qatnasıw menen tikkeley baylanıslı.
Texnika rawajlanıwı ásirinde ilimiy islerdi, tovarlar hám xızmetlerdi intensiv tárzde almastırmastán turıp jasaw, óz qarjlarınan qolaysiz paydalanıw, waqtın qoldan bay beriw, waqitti joytıw bolıp esaplanadı. Xalıq aralıq miynet bólistiriwinde qatnasıw mámleketimzdi tiykarǵı xalıq xojalıq wazıypaların sheshiw ushın ádewir qosımsha múmkinshilikler menen támiyinleydi. Bárinen burın sırtqı ekonomikalıq baylanıslar óndiristiń eń nátiyjeli tarawlardi shólkemlestiriw, áyne waqitta sırt elden keltiriw paydalıraq bolǵan tovarlardı óndiriwshi quwatlardı keńeytiwden waz keshiw imkaniyatın beredi.
Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar islep shıǵarıwdı konsentraciyalawdı hám ekanomikasin tereńlestiredi, milliy shegaralardı ashıp taslaydı. Sırtqı ekonomikalıq iskerlik birgeliktegi izertlewler hám sheshimlerdi shólkemlestiriw jolı menen de, pútkil tarmaqlar hám óndiristiń zamanagóy texnika menen júdá tez qayta buyımlaw menen de pán-texnika rawajlanıwın tezlestiriw imkaniyatın beredi. Aqırında sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı rawajlandırıw social hám ekanomikani tabıslıraq sheshiw imkaniyatın beredi.
2. Ózbekstannıń tiykarǵı transport tarmaqları, olardıń jaylasıwı hám rawajlanıwı. Ózbekstanda umum paydalanatuǵın júk hám jolawshılar tasıwshı transporttıń barlıq túrleri - temirjol, avtomobil, aviatsiya - hawa jolları, qala elektr transportı (tramvay, tro'lleybus, Metropoliten), dárya, truba transportı, aspa jıp transportı rawajlanǵan. 1999 jılı mámleket ishki jalpı óniminiń 6, 5% (1994 jılda 5, 8%) transport tarmaqlarına (baylanıs menen birge) tuwrı keldi. Transport tarmaqlarında bánt bolǵan jumısshı hám xizmetshilerdin' ortasha jıllıq sanı 298, 3 mıń kisini, atap aytqanda temirjol transportında 60 mıń dan zıyat, suw transportında 0, 6 mıń, avtomobil, qala elektr transportı, júk artıw hám túsiriw kárxanalarında 239, 6 mıń kisin quraydı (2000 jıl ).
Respublika ǵárezsizlikke eriskennen keyin transporttıń xalıq xojalıǵına hám xalıqqa xızmet kórsetiwin tupten jaqsılaw hám transporttıń basqarıw sistemasın jetilistiriw maqsetinde “Ózbekstan hawa jolları” milliy aviakompaniyası (1991 jıl 28 yanvar ), “Ózbekstan avtomobil transporti” mámleket ákisionerlik korporatsiyasi (1994 jıl 7 noyabr) hám basqa keńseler dúzildi. Mámleket transport kárxanaları mámleket qatnasıwındaǵı ákisionerlik kompaniyaları, korporatsiyalari, ashıq túrdegi ákisionerlik, juwapkershiligi sheklengen jámiyetlerge, jámáát kárxanalarına aylantırildi. Respublika avtotransport qurallarınıń bir bólegi (avtobus, júk hám jeńil mashinalar ) jámáát xojalıqları, puqaralardıń múlki esaplanadı.
Temirjol transportı. Xalıq xojalıǵında temirjol transportınıń jolawshılar hám de júk tasıw daǵı úlesi úlken. Tap úlken hám úlken bólegi tegisliklerden ibarat bolǵan Ózbekstan ushın bul transport úlken áhmiyetke iye. Temirjol transportı ıqlımlıq sharayatlar hám jıl mawsimleri qanday bolıwına qaramay hámme waqıt isleyberedi. Házirgi waqıtta mámleketimizde temir jollardıń ulıwma uzınlıǵı 6, 8 mıń km den artadı, sol atap aytqanda ulıwma paydalanılmaytuǵın (tiykarlanıp sanaat kárxanalarına tartılǵan ) temirjollardıń uzınlıǵı 3 mıń km ni quraydı. 353, 6 km temirjollar elektrlastırılgan.
Ózbekstanda dáslepki temirjol 1886 - 1888 jıllarda Forob stansiyasınan Samarqandgasha ótkerilgen (bul jol Batıs Zakaspiy temirjolı atı menen 1880 jıl noyabrden 1886 jıl dekabrge shekem qurip pitkerilgen Krasnovodsk-Chorjuy temirjolınıń dawamı ). 1888 jıl may ayında Amudarya arqalı 2, 7 km uzınlıqtaǵı aǵash kópir bitiwi menen temirjol Samarqandgasha jetkizilib, poyezdler reysi baslandı. Keyinirek bul jol 1895-1897 jıllarda Ursatevsk stansiyasınan Qo'qongasha dawam ettirildi.1899 jılı temirjol Tashkentge shekem jetkizildi. 1906 jıl yanvarda Tashkent - Orenburg temirjolı jumısqa túsirildi. 1907 jılda Qoqon - Buxara, 1913-1916 jıllarda Ferǵana sheńber temirjolınıń Qoqon -Namangan - Andijan bólegi, 1913-1915 jıllarda Kugon - Amudarya stansiyası hám Qarsı - Kitap shaxobchalari qurıldı. 1917 jılǵa shekem házirgi Ózbekstan jerinde temirjollardıń uzınlıǵı 1, 1 mıń km edi. Ǵárezsizlikke jerishgandan keyin Ózbekstanda temirjollar qurılısı jańa máwsimge kirdi. QońıratBeynov (410 km), Navaiy -Uchquduq-Nókis, Sultan Uvays-Nókis baǵdarlarında temirjollardı remontlaw hám elektrlastırıw baslandı. Úyrench-Beruniy elektrlastırılgan jańa temirjolı qurılıp atır. 233 km li Ǵuzor-Boysun-Qumqurǵon temirjolı qurılısı bul aymaqlardı sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye.
Mámleketimiz bir qatar kushni mámleketlerdegi xalıq aralıq jollar qurılısında da aktiv qatnas etip kelip atır. Atap aytqanda, mámleket ǵárezsizligi hám ekonomikası ushın úlken áhmiyetke iye bolǵan Evropa hám Aziya mámleketlerin tutastiradigan Transosiyo magistrali (Istambul-Tashkent-Almati-Pekin) qurılısında
qatnasıw etpekte. Kazaxstanda “Drujba” stansiyası, Turkmenistanda Tajan-Saraxs hám yeronda SaraxsMashxad bólimleri qurılıp paydalanıwǵa tapsırildi (1996 jıl, 13 may) hám jolda poyezdler reysi baslandı. Áyne 133 km li Tajan-Saraxs jolin qurıwda Ózbekstanlıq qurıwshılardıń úlesi úlken boldı.Ózbekstan temirjolları keleshekte bul úlken joldıń oraylıq buwını bolıp qaladı. Bul joldan Buxara -Beynov arqalı Evropaǵa, Tajan-Saraxs arqalı Jaqın shıǵıs mámleketlerine shıǵıw múmkin. “Ózbekstan temirjollari” 50 mińnen aslam túrli tiplardagi júk vagoni hám Germaniyada tayarlanǵan refrejeratorlarga, 1450 jolawshılar tasılatuǵın vagonga iye. Tasılatuǵın júklerdiń tiykarǵı bólegin qurılıs materialları (ulıwma tasılatuǵın júk kolemin 21%), paxta talshıǵı (13%), galla, cement, ximiyalıq ónimler hám mineral tóginler, kómir, palız eginleri hám basqa xalıq xojalıq júkleri quraydı (1999 jıl ). Temirjollardı elektrlastırıw daslep 1970 jılda Tashkent - Jańayo'l uchastkasında baslandı.Keyinirek Xo'jakent-Sirdaryo liniyasi (148 km) de elektr poyezdler reysi jolǵa qoyıldı. 2000 jılda elektrlasqan uchastkalar 353, 6 km ni quradı. Germaniya menen sheriklikte Tashkent teplovoz tayarlaw zavodında jolawshılar vagonlarini keltirilgen tayın bólimlerden jıynaw, Yaponiya menen sheriklikte Toshkenda vagon remontlaw zavodı qurib jumısqa túsirildi (16. 03. 2001 y).
Lakomotivlar sarayın jańalaw proektsi manisi 60 mln AQSH dollarǵa teń bolǵan usı proekttiń abzallıǵı sonda,poyezdlerdi ortasha salmaǵı 17, 3% ga asadı, lakomotivlarni remontlaw sarpı 25% ga, elektr quwatı 15% ga tejaladi. Navaiy -Uchquduq-Nókis baǵdarı qurılıs manisi 222, 8 mln AQSH dollarǵa teń. ǴuzorBoysun-Qumqurǵon baǵdarı qurılısı ma`nisi 948, 8 mln AQSH dollarǵa teń (1991 yilgi bahalarda ).Bul proektler ámelge asırılıwı nátiyjesinde kompaniyanıń jıllıq dáramatı 415 mln swmga kóbeydi, qosımsha mıńǵa jaqın jańa jumıs orınların dúzildi. Mámleket valyuta dáramatlarınıń jıllıq ósiwi 9, 9 mln AQSH dollarına asqanı halda ǵárejetler jılına 20 mln dollarǵa azayadı. valyuta qarjların tejew maqsetinde “Eyvalekmaxsustemir- beton” úlesdorlik jámiyeti tárepinen 550 mln sumlıq temir beton shpallari, “Uztemiryo'lta'mir” islep shıǵarıw birlespesinde 800 mln sumlıq importbop ıqtıyat bólimler tayarlanadı. Kompaniya boyınsha sol jıldıń ótken aylarında 3, 7 mln. dollardan zıyat valyuta tejab kolindi.
Avtomobil transportı. Republika xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqları hám mámleket xalqınıń mútajliklerin qandırıw dárejesinde rawajlanǵan avtomobil transportına iye. Mámleketimiz rawajlanǵan jol xojalıǵı hám zamanagóy talaplarǵa juwap beretuǵın xalıq aralıq, Respublika, jergilikli áhmiyetke iye bolǵan avtomobil jollarına iye. Jol xojalıq tarmaqlarında 34, 5 mıń jumısshı hám injener-tehnik xızmetker bánt (1999 ). 1992 jıl 3 iyunda “Avtomobil jolları tuwrısında” Ózbekstan Respublikası nızamı qabıllandı.1992 jıl fevralda Ózbekstan avtomobil jolların qurıw hám odan paydalanıw mámleket aksionerlik konserni (Uzavtoyo'l) tuzildi (1996 -1997 jıllarda ministrlik). Konsern quramında Qaraqalpaqstan Respublikası hám viloyalar avtomobil jolları basqarmaları, 162 rayon avtomobil jolları basqarmaları,532 jollardı asıraw hám olardan paydalanıw bólimleri, “O'zyo'lloyixa” respublika jol hám imaratlar qurıw,qayta qurıw hám remontlaw boyınsha proekt - qıdırıw institutı, kópir temir beton qurılmaları zavodı hám basqa kárxanalar bar.watan urısınan keyingi dáwirde ásirese sońǵı jıllarda avtomobil transportı tez pát penen taraqqiy etdi.
Bir qansha beton jollar - Tashkent-Almalıq jolı, Ferǵana sheńber, Zarafshon hám Qaraqalpaqstan traktları hám basqa jollar qurıldı. Bul jollar Ózbekstan Respublikasınıń kóplegen wálayatları hám sanaat orayların kesip utadi. Bul trakt házir Do'shanbe qalasıǵa shekem alıp barılǵan. Ferǵana sheńber jolı oypatlıqtıń barlıq wálayatları hám iri qalaların bir-biri menen baylanıstırıp, úlken ekonomikalıq baylanıslardı ámelge asıradı. Zarafshon traktı Samarqand, Buxara wálayatların bir-biri menen bólewden tısqarı Turkmenistan menen ekonomikalıq baylanıslardı ámelge asırıw ushın xizmet etip atır.
Qaraqalpaqstan traktı toliq huqıqlı respublika ekonomikasın kóteriwde zárúrli ro'l oynaıp atır. Bul trakttıń Turtkul qalasından baslanıp Amudaryanıń oń aǵımı boylap Nókis qalası arqalı Taxtako'prikka barıwı maqsetke muwapıq boldı. Buxara -Gazlı -Sazaxino avtomagistrali Qızılqum shólin kesip ótedi. Bul jol respublika qorako'lchiligini rawajlandırıwda úlken xizmet etip atır. Watan urısınan keyingi dáwirde ásirese sońǵı jıllarda avtomobil transportı tez pát penen taraqqiy etdi. Bir qansha beton jollar - Tashkent-Almalıq jolı, Ferǵana sheńber, Zarafshon hám Qaraqalpaqstan traktları hám basqa jollar qurıldı. Bul jollar Ózbekstan Respublikasınıń kóplegen wálayatları hám sanaat orayların kesip ótedi. Bul trakt házir Dushanbe qalasıǵa shekem alıp barılǵan. Ferǵana sheńber jolı oypatlıqtıń barlıq wálayatları hám iri qalaların bir-biri menen baylanıstırıp, úlken ekonomikalıq baylanıslardı ámelge asıradı.
Zarafshon traktı Samarqand, Buxara wálayatların bir-biri menen bólewden tısqarı Turkmenistan menen ekonomikalıq baylanıslardı ámelge asırıw ushın xizmet etip atır. Qaraqalpaqstan traktı toliq huqıqlı respublika ekonomikasın kóteriwde zárúrli ro'l oynaıp atır. Bul trakttıń Turtkul qalasından baslanıp Amudaryanıń ung aǵımı boylap Nókis qalası arqalı Taxtako'p rikka barıwı maqsetke muwapıq boldı. Buxara -GazlıSazaxino avtomagistrali Qızılqum shólin kesip ótedi. Bul jol respublika qorako'lchiligini rawajlandırıwda úlken xizmet etip atır.
Tashkent-Qo'qon jolı Qamshıq shıgarlıǵı arqalı paytaxttı qısqa aralıqta Ferǵana oypatlıqsı menen baylanıstıradı. Respublika ǵárezsizlikke jerishgandan keyin ámeldegi avtomobil jolların xalıq aralıq ulgilerge maslaw, jollardı saqlaw hám remontlaw, jańa júzege keliw atırǵan sanaat rayonların xalıq aralıq magistrallar menen baylanıstıratuǵın jollar qurılısı máselesine itibar kúshaydi. Buǵan baylanıslı Ózbekstan Kitay hám Pakistanǵa shıǵıw múmkinshiligin beretuǵın Termiz-Xirot-Karochi avtomobil jolı qurılısında hám olardı qayta qurıwda óz ulis menen qatnasıp atır.
Respublikanıń ózinde Ferǵana oypatlıqsı menen Tashkent voxasini Qamshıq shıgarlıǵı arqalı baylanıstıratuǵın iri avtomobil jolı remontlandi hám jumısqa tústi (2000 y) hám de Qońırat -Beynov avtomagistrali qurılısı jedel alıp barılmaqta (1996 jılda baslanǵan ). Avtomobil jollarıniń jámi uzınlıǵı 89 mıń km den artıq. Sonnan 74 mıń km qattı qatlamlı jollar bolıp tabıladı. Ferǵana oypatlıqsı hám Tashkent wálayatında qattı qatlamlı avtomobil jolları talay kóp.Keleshekte avtomobil transportınıń gúlleniwi “Ullı jipek jolı”ning tikleniwi, jumısqa túsiwi menen baylanıslı. Ózbekstan bul jol qurılısında aktiv qatnas etpekte (Andijan -Ush-Ergashtom-Qasqar).Hawa transportı. Bul transport túri transporttıń eń qımbat hám usınıń menen birge eń tez háreketlenetuǵın hám de jay relefiga kem baylanıslı bolǵan turi bolıp tabıladı. Jolawshı tasıwda, ásirese uzaq aralıqqa, shet elge tasıwda, qandayda bir de transport hawa transportı ornın basa almaydı. Xavo transportı ásirese asıǵıs hám qımbat bahalı júklerdi tasıwda úlken áhmiyetke iye.Ózbekstan ekonomikasınıń rawajlanıwda hám ekonomikalıq baylanıslardı ósiwinde hawa transportınıń ro'li artıp barıp atır. Respublikamız keleside MDX ni júzden artıq qala hám xalıq mákan-jayları menen hawa transportı arqalı baylanısqan. Tashkent aeroportı Shıǵıstıń hawa dárwazalarınan biri bolıp tabıladı.Tashkentten MDX den tısqarı London, Manchester, Frankfurt-mayn, Tel-Aviv, Jidda, Istambul, Karachi, Dehli, Kuala-Lumpur, Bangok, Pekin, Afina, Amsterdam, Seul hám Nyu-York qalalarına úzliksiz avia reyslar islengen.1991-1999 jıllarda xalıq aralıq marshrutlarda tashilgan jolawshılar sanı 30 mıńnan 165 mıńǵa jetti (1999 jılda MDX mámleketleri boyınsha jolawshılar jámi 1991 jıldaǵı 6 mln kisiden 1, 5 mln kisige shekem kemeydi).
“Ózbekstan hawa jolları” aviakompaniyası túrme-túr tipdagi hawa kemelerine iye. Awıl xojalıq jumıslarına mólsherlengen AN-2, jergilikli (respublika ) hawa jollarında qatnaydigan AN-24, YaK-40, xalıq aralıq klassdagi IL-76, IL-62, IL-86, TU-154, A-310 sıyaqlı samoletlar, vertolet parkida MI-2, MI-8, KA-26 sıyaqlı mashinalar bar. Respublikada AN-2 samoliyeti, MI-2, MI-8, KA-26 vertoletlaridan ibarat arnawlı maqsetler degi aviatsiya parki awıl xojalıǵı, medicinalıq sanitariya xızmeti, meteoro'logiya, geologiya-qıdırıw,gaz sanaatı hám basqa tarawlarda ónimli isletilip atır.
1996 jıldan “Boing-757” hám “Boing-764” samoletlari,jergilikli hawa jollarında IL-114 samoletlaridan paydalanıwǵa kiriwildi. “Ózbekstan hawa jolları” milliy ia kompaniyası quramında 12 zamanagóy aeroport bar (Tashkent, Termiz, Úyrench, Ferǵana, Qarsı,Qo'qon qalalarında ). Tashkent, Samarqand aeroportları xalıq aralıq mártebege iye. Uchquduqda jaxondagi eń aldıńǵı ulgilerge sáykes keletuǵın úlken aeroport qurıwǵa tayarlıq baslandı (1996 jıl ).
Suw transportı. Bul transport temirjol hám avtomobil kóliklerinen parq etip, tiykarlanıp buyımlanıwı ushın onsha kóp ǵárejet talap etpeytuǵın tábiyiy suw jollarınan paydalanadı. Ol janar maynı kóp isletmeydi hám úlken kólem degi júklerdi tasıw ózine túser bahası tómenlew. Házirgi zaman kemeleriniń tezligi júk tasıwshı poyezdlerdiń ortasha tezligine ese keledi. Suw transportı teńiz hám dárya transportına bólinedi hám Ózbekstan transport sistemasında suw transportınıń áhmiyeti úlken emes. Suw transportı tiykarlanıp Amudarya kemachiligidan ibarat. 1974 jılda keme hám qayiqlar qatnaydigan suw baǵdarlarınıń ulıwma uzınlıǵı 887 km edi. 1980 jılǵa kelip, Ózbekstanda suw jolların ulıwma uzınlıǵı 2800 km ga jetti. Amudarya -Panj (Tájikston) bandargoxidan Muynokka shekem paroxodlar reysi ámelge asıriladı. Dárya suwınıń azayıwı hám Oro'l teńiziniń qurıwı nátiyjesinde suw jolları keskin qısqardı. 1991 jıl mayda Ózbekstan Respublikasında jaylasqan dárya flotı bólindilerin basqarıw tártibi qayta dúzildi. Orta Aziya paroxodchiligini Ózbekstandaǵı bólindileri negizinde “Termiz dárya porti”, “Xorezm dárya floti”, “Qaraqalpaqstan dárya floti” islep shıǵarıw birlespeleri dúzildi. Respublika dárya portında 150 ge jaqın teploxod, sonıń menen birge barjalar, júziwshi ekskavatorlar, port kranlari hám basqalar bar. Házirde suw jolların ulıwma uzınlıǵı 1000 km ga jaqın. Xalıq xojalıǵı júkleri tiykarlanıp Termiz-Xayraton (Afgoniston), Xujayli-Beruniy, Koratov-Taxiyatosh baǵdarlarında tashiladi. 1999 jılda dárya flotında 152, 7 mıń tonna júk tashildi (1985 jıl 1212 mıń t. 1990 jıl 970 mıń tonna ).
Truba transportı. Ózbekstanda birinshi 20 km uzınlıqtaǵı nefteprovod 1908 jıl Chimyon neft konida vannovsk (xoz. Oltiariq) neftni qayta islew zavodına tartılǵan. Keyinirek Ferǵana oypatlıqsı, Surxondaryo wálayatında jańa neft kánleri ashılıwı menen transporttıń bul túri jedel rawajlantırıldı. Neft kánlerinen Ferǵana hám Oltiariq neftni qayta islew zavodlarına ulıwma uzınlıǵı 228, 5 km bolǵan nefteprovodlar qurıldı. Respublikamız qublaında - Surxondaryo wálayatında 1947 jıl Jawınnan suw ishetuǵınkor-Qumqurǵon hám 1969 jıl Amudarya -Amu-Tat liniyalari qurıldı (ulıwma uzınlıǵı 40 km). Qashqadáryada jańa neft kánleri ashılǵanınan keyin 1977 jıl Batıs -Toshlaq-Qashqadárya stansiyası (3, 3 km), Arqa Orta bólekAltıngugurt zavodı (72 km) nefteprovodlari jumısqa túsirildi. Ózbekstannıń barlıq wálayat oraylarına gaz truba jolları ótkerilgen. Gaz trubaları ishinde Jarkok-Buxara -Samarqand-Tashkent, Muborak-Tashkent trassalari júdá zárúrli bolıp tabıladı. Ózbekstandan Uralga (2100 km), Moskvaǵa (3500 km) ótkerilgen gaz trubaları diametriniń úlkenligi hám uzınlıǵı tárepinen dúnyada aldınǵı orınlardan birin iyeleydi. Awıllıq jaylardı gaz hám taza ishimlik suwı menen támiyinlewdi ámelge asırıw nátiyjesinde truba jolları uzınlıǵı to'xtovsiz artıp barıp atır. Jańa-jańa jollar proyetlestiriwtirilmoqda. Mısalı, Qamshık shıgarlıǵı arqalı Angren-Xonobod neft truba jolı proyetlestiriwtirilmoqda.
3. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń tiykarǵı formaları. Dúnyada hesh bir mámleket sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı rawajlantirmay óse almaydı. Sebebi hár qanday ekonomikalıq joqarı rawajlanǵan mámleket de ózi kóplegen islep shıǵarap atırǵan sanaat ónimlerin shetke satıwǵa, jetiwbeytuǵın ayırım ónimlerdi bolsa shetten satıp alıwǵa májbúr boladı. Dúnya mámleketleri bir-birleri menen júdá túrme-túr sırtqı ekonomikalıq baylanıslar júrgizediler.
Ózbekstan da sırtqı ekonomikalıq baylanıslar qılıwda tómendegi túrme-túr sırtqı kórinislerden paydalanıp atır :
1. Sırtqı sawda. Respublikamız rawajlanǵan 14, rawajlanıp atırǵan 12, ótiw dáwiri ekonomikasına iye bolǵan 9 mámleket menen sawda baylanıslarına iye (2000 jıl ). Olar arasında AQSH, Yaponiya, Germaniya,Ullı Britaniya, Fransiya, Italiya rawajlanıp atırǵan ilmiy tájriybetlardan Turkiya, Pakistan, Xindiston, Indoneziya bar, sonıń menen birge Kitay, Bolgariya, Vengriya, Polsha, Ruminiya, Vetnam sıyaqlı mámleketler menen dástúriy sawda baylanısların keńeytirip barıp atır. Izrail, Ispaniya, Lixtenshteyn, Gollandiya, Kareya, Singapur, Gonkong, BAA menen de sawda baylanısları jolǵa qoyılǵan. Ózbekstanǵa 30 dan artıq ónim túri shetten keltiriledi. Biyday, gósh, sút ónimleri, saryoǵ, qumsheker, maylı ósimlikler urıwları hám mıywe, shay, kofe, shıyrınlıklar, kartoshka, farmacevtika, ónimleri, kiyim-keshek, ónimler, teleradio apparatura, mashinalar, úskeneler hám buyımlar importtıń tiykarǵı bántlerin quraydı. Mámleket shetten alatuǵın jámi tavardıń 18, 2% ten kóplegenin azıq-túlik ónimleri quraydı (1993 jılda 60%) Ózbekstan xukumati kórgen ilajlar nátiyjesinde respublikada 1994-99 jıllarda ǵalla jetistiriw keskin kóbeydi. Galla importı derlik eki ret, gúrish importı 10 ret, ulıwma azıq-túlik ónimleri importı 11, 5 ret qısqardı. Ózbekstannıń sırtqı sawda balansı aktiv saldoga iye bolıp barıp atır.
2. Finans - kredit munasábetleri barǵan sayın keneymekte. AQSH, Germaniya, Turkiya, Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki úlken kólemde eń jańa mashina hám úskeneler hám de tehnologiyalar importın, awıl xojalıq ónimlerin oraylastırǵan halda satıp alıwdı finanslash, Ko'kdumalaq gaz-neft konini ózlestiriw proektlerin kreditlash boyınsha bitmlarni imzoladi. Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki menen
Muruntov altın kánlerinen altın, gúmis hám basqa kemde-kem ushraytuǵın metallardı ajıratıp alıwǵa qánigelesken “ZarafshonNyumont” Ózbekstan -AQSH qospa kárxanasın qurılısın finanslash hám basqa finans qarjların muwapıqlastırıw boyınsha pitimler qol qoyıldı.
3. Ilimiy - tehnikaviy sheriklik ayırım ilimiy-tehnikaviy islerdi birgelikte sheshiw, informaciya sistemasın tereńlestiriw, ilimiy kadrlar tayarlaw boyınsha sherikliklerdi óz ishine aladı.
4. Xojalıq kárxanaların birgelikte qurıw, qospa kárxanalar shólkemlestiriw. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı bul forması da Ózbekstanda áp-áneydey rawajlanǵan. Asaka qalasındaǵı avtomobil zavodı Qubla Kareyanıń DEU firması menen sheriklikte qurıldı. Buxarada Indiya menen birgelikte shıpabaxsh otdan dáriler tayarlaytuǵın kárxana, neftni qayta islew kárxanası, Bukada Turkiya menen sheriklikte qurılǵan akkumulyator zavodı hám basqalar sol baylanıs túrine mısal boladı.
5. Xalıq aralıq turizm. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń bul formasına da itibar kúshaytirilgan. Ózbekstan óziniń tariyxıy estelikleri, gózzal tábiyaatı menen kóplegen shet ellik sayaxatshılardilıq ózine tartıp atır. 2000 jılda 250 mıń shet ellik sayaxatshı Ózbekstanǵa keldi.
4. Ózbekstannıń sırtqı ekonomikalıq baylanısları -ǵárezsizlik jıllarında. Ózbekstan ǵárezsizlikti qolǵa kiritgunga shekem mámleket degi sırtqı ekonomikalıq iskerlik burınǵı birlespediń tiyisli ministrlikleri ixtiyorida bolǵan, sol dáwirlerde Respublika ministrleri ishki xojalıq baylanısların ámelge asırıw menen shegaralanıp qalǵan edi. 80-jıllardıń ekinshi yarımınan Ózbekstanda sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı rawajlandırıw menen shuǵıllanatuǵın mámleket strukturası iskerlik kórsete basladı. Ózbekstan shet el mámleketler menen ǵárezsiz ekonomikalıq sheriklikti qolǵa kirgiziwge eristi. Bul másele Respublika rawajlandiriwdiń ústivor baǵdarlarınan biri bolıp qaldı. Bul jóneliste daslep “O”zxorijsavdo” birlespesi iskerlik kórsetdi. Mámleket buyırtpaların atqarǵan hám dotatsiyalar menen qollapquvvatlangan birlespe mámleketke valyuta tabısı keltiredi. Onıń negizinde 1990 jıl 12 iyulda Ózbekstan sırtqı sawda hám shet el baylanıslar mámleket komiteti dúzildi. 1992 jıl 12 fevrlda bul mámleket komiteti sırtqı ekonomikalıq baylanıslar ministrligine aylantırildi. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı rawajlandırıw hám tártipke salıwda Respublika ministrler Mekemesiniń 1994 jıl 17 noyabr degi “Ózbekstan Respublikası sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń tiykarǵı baǵdarları hám jańa strategiyasi” atlı sheshimine tiykarlanıp sırtqı ekonomikalıq baylanıslar ministrliginiń jumısı qayta dúzildi.Ózbekstan Respublikasınıń sırtqı ekonomikalıq baylanısları tarawindegi jańa strategiyası tómendegilerdi óz ishine aladı :
a) kirip-import operatsiyaların oraylastırıw ;
b) mámleket mútajlikleri ushın zárúr tovarlardıń kirip hám importı ústinen qadaǵalawdı kúsheytiw;
v) mámleket ushın strategiyalı zárúrli bolmaǵan tovarlar kiripin ańsatlastırıw ;
g) strategiyalıq zárúrli tovarlar kiripinen alınatuǵın valyuta tushumlarini baqlawdı kúsheytiw
hám basqalar. Prezidentimiz I. A. Karimov dóretpelerinde aytilganidek, Ózbekstan ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındanoq sırtqı siyasiy hám ekonomikalıq baylanıslardı qáliplestiriwde tómendegi tiykarǵı principlerge ámel qılıp atır :
1) óz-ara máplerdi hár tárepleme esapqa alǵan halda mámleket milliy máplerin ulıwmalıǵı ;2) teń haqılı hám óz-ara mápdarlıq, basqa mámleketlerdiń ishki jumıslarına qospaslik;
3) ideologiyalıq kóz-qaraslardan qaramastan sheriklik ushın ashıqlıq, umum-insaniylik pazıyletlerine, tınıshlıq hám qawipsizlikti saqlawǵa sadıqlıq ;
4) xalıq aralıq huqıq normaların mámleket ishki normalarınan ústivorligi;
5) sırtqı baylanıslardı da óz-ara, da kóp tárepleme kelisimler tiykarında rawajlandırıw.
Ǵárezsiz respublikanıń sırtqı ekonomikalıq baylanısları tarawindegi jańa siyasatı jaxondagi júdá kóp mámleketler menen hár tárepleme baylanıslardı keńeytiwde óz ornın tabıp atır.2005 jılında Ózbekstannıń sırtqı sawda kolemi 9, 5 mlrd. dolarni quradı. Onıń 3, 3% ten kóplegeni MDX hám Boltiq boyı mámleketleri, 63% basqa mámleketler menen alıp barılǵan sawda-satıqqa tuwrı keledi.
Ózbekstanda ótkerilip atırǵan ekonomikalıq isloxatlarda xalıq aralıq miynet bólistiriwi abzallıqlarınan ónimli paydalanılıp atır. Sırt ellik qarjıdrlar ushın qolay ekonomikalıq huqıqıy investitsiya jaratılıp atır.Ózbekstanda ekonomika daǵı ústivor proektlerdi ámelge asırıw ushın qosılǵan shet el investitsiyalar kolemi 1 mlrd dollardı quradı. Bular kompaniyalardı tikkeley qarjı bolıp tabıladı. Sonıń menen birge uzaq múddetli hám jeńillikli kreditler de alıp atır. Mámleketimizde qısqa waqıtta xalıq aralıq valyuta fondı, jaxon banki, xalıq aralıq miynet tashkil oti,Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki, xalıq aralıq finans korporatsiyasi, bajıxana doslıq awqamı keńesi sıyaqlı ekonomikalıq sheriklik boyınsha abroylı xalıq aralıq shólkemler a'zoligiga qabıllandı.
Rawajlanıp atırǵan Qalalar, xalıq punktleriniń xalqına transport xızmetlerin
kórsetiwdi jaqsılaw, aymaqlararo hám xalıq aralıq, keńeytirilip atırǵan yamasa tazadan jaratılıp atırǵan sanaat ob'ektleri, kurort zonaları hám sayaxatshılıq bazaları menen baylanısıwlardı jaqsılaw maqsetinde transport túrlerin keleshek ushın (strategiyalıq ) tańlaw wazıypasın sheshiwde transporttı rawajlandırıw yamasa jańa transport kommunikatsiyaların jaratıwdıń múmkin bolǵan variantlarınıń (mısalı, Qalada Metropoliten qurıw, háreketleniwshi quramdıń jańa tiplerin kirgiziw, temirjollarda joqarı tezlikli háreketti rawajlandırıw, avtomagistrallar, aeroportlar qurıw hám taǵı basqalar ) natiyjeliligin bahalaw boyınsha saldamlı texnikalıq-ekonomikalıq esaplawlar ótkeriledi. Bul esaplawlrda talap etiletuǵın kapital qoyılmalar hám kutilip atirgan bar ǵárejetlerden tısqarı, jolawshılardıń waqtıniń múmkin bolǵan tejalishini hám joldaslıq etiwshi qosımsha ǵárejetlerdi (mısalı, magistral transport marshrutining bası hám aqırında jolawshılardı alıp keliw hám alıp ketiwge) yamasa jolawshılarǵa transport xızmetlerin kórsetiwdiń jańa variantında ǵárejetlerdiń azayıwın (mısalı, aldın ámel etken avtobus marshrutlarin bıykarlaw esabına ) esapqa alıw zárúr boladı.
Ózbekstan paxtashılıq mashinaları, toqımashılıq buyımları, paxta talshıǵı, qorako'l terisi kirip qılıwda MDX mámleketleri arasında 1-orında turadı (paxta talshıǵı kirip qılıwda jaxonda AQSH den keyingi 2-orında ). Respublikamız házirde sırt elge 220 dan artıq iri kárxanada tayarlanǵan 130 ǵa jaqın túrdegi ónimlerdi shıǵarıp atır.
Kirip ushın ónim tayarlaytuǵın ayırım kárxanalar gápine Tashkent toqımashılıq mashinasozlik, Tashkent awıl xojalıq mashinasozligi, Ózbekstan ximiya mashinasozligi, Tashkent ekskavator, Andijan mashinasozligi, Chirchiq transformator, Tashkent kompressor, Gidrometpribor, Podyomnik, kabel zavodları, Chirchiq elektro-ximiya kombinatı, Asakadagi “Uzavto DEU” zavodı, Buxara neftni qayta islew zavodı, Tashkent degi samaletsozlik birlespesi hám basqalar kiredi.
Keme — júk hám jolawshılardı tasıw, balıq tutıw, suw astından paydalı qazilmalar (mas, neft) ni qazıw, sport shınıǵıwlariari hám jarısları ótkeriw hám de áskeriy máselelerdi, ilimiy izertlew jumısları hám b. ni orınlaw, sayaxatshılıq ushın mólsherlengen suwda júziwshi qurılıs. Áyyemginde júzip juretuǵın qural retinde qadalar hám suwda suzadigan basqa zatlardan paydalanıwǵan. Qadalardı bir-birine baylanıstırıp qurılǵan solni dáslepki K. dep esaplaw múmkin. Qáddi. Egipet, Orta Aziya, Kitay, Kareya, Yaponiya, Indiya hám b. mámleketlerde qayiq hám K. lar jasalǵan. Egipette daslep qamıs hám papirusdan jasalǵan sal isletilingen. Ossuriyada haywan terisidan tayarlanǵan qopga hawa puflab suwdan júzip ótiwde paydalanıwǵan. Shalbar. mámleketlerde qáyin qabıqloǵidan qurılǵan, terek denesin oyma yamasa karkasqa haywan terisi tartılǵan (chelnok) qayiqlardan paydalanıwganHawa transportı, aviatsiya transorti — jolawshılar, pochta hám júklerdi hawa jolları arqalı tasıwdı ámelge asıratuǵın transport túri. Onıń abzallıǵı sonda, joqarı ushıw tezligi esabına tasıw waqtın júdá tejeydi, jer hám suw jolları bolmaǵan mánziller menen tikkeley transport baylanısın jolǵa qoyıw múmkinshiliklerin jaratadı.

Dáslepki Hawa transportı Birinshi jáhán urısınan keyin Evropa hám Amerika mámleketlerinde payda boldı. Germaniya hám Fransiyada transport túri retinde 1920—21 jıllarda rawajlandi. Ózbekstanda birinshi hawa jolı 1992-jıl 12-mayda ashıldı. Uz. 800 km bolǵan Tashkent—Áwliyeota (Taroz) — Pish-pek (Bishkek) — Almaota marshrutida Rossiya valantyor hawa flotı jámiyeti (" Dobrolyot") dıń Orta Aziya bólimi (Kogon qalası ) ga qarawlı Germaniyadan satıp alınǵan " Yunkers—13" samolyotlarında dáslepki jolawshılar tasıw reysi ámelge asırıldı. Sol jılı uz. 450 km bolǵan Kogon—Aq-toǵay—Darǵonota—Xiva hám de Buxo-ro—Termiz—Dúyshembi hawa jolları ashıldı. 1924-jılda Hawa transportında jámi 1000 jolawshı, 200 kg pochta posılkaları, 5 t júk tashildi. 1930 -jıllar basınan Ózbekstan hawa transportında júk hám jolawshılar tasıw ǵalabalıq tús aldı, 1930 -jıldan Tashkent—Uyqas-kva jolında samolyotlar úzliksiz qat-nay basladı. Tashkent (1932), nókis hám Urǵanch (1939 ), Termiz (1940 ), Namangan (1941) qalalarında aeroportlar qurılıp jumısqa túsirildi
1980-jılǵa kelip Ózbekstan hawa transportı hawa jollarıniń uz. 155 mıń km den artıq boldı (sonday-aq, jergilikli hawa jolları uz. 60, 1 mıń km ni quradı ).
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskeninen keyin Ózbekstan Respublikası Prezidenti pármanına muwapıq, 1992-jıl 28-yanvarda burınǵı Birlespe Puqara avıaciyası ministrligi ıqtıyarında bolǵan Ózbekstan Puqara avıaciyası basqarması negizinde " Ózbekstan hawa yullari" milliy aviakompaniyası dúzildi.
Hawa transportı Ózbekstan ekonomikasında jetekshi tarmaqlardan biri esaplanadı, mámlekettiń sırtqı dúnya menen xalıq aralıq, ekonomikalıq, diplomatik, materiallıq baylanısların rawajlandırıwǵa xizmet etip atır. Tashkent, Nókis, Samarqand, Buxara, Urǵanch, Termiz, Qarsı, Namangan, Andijan, Ferǵana, Navaiy qalalarında zamanagóy úskenelestirilgen aerovokzal (aeroport ) lar isleydi. Tashkent aeroportı Oraylıq Aziya regionindegi eń iri xalıq aralıq aeroport esaplanadı. Buxara, Samarqand, Urǵanch aeroportları da xalıq aralıq aeroport mártebeine iye. " Ózbekstan hawa jolları" milliy aviakompaniyası úzliksiz halda 20 ta xalıq aralıq reyslarni ámelge asıradı. Evropa, Amerika, Qublası -Arqa Aziya, MDH mámleketleri qalalarında onıń 44 wákilxanaları ashılǵan. Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstan Respublikası húkimeti járdeminde aviatsiya tarmaǵına 1 mlrd. 200 mln. AQSH dolları muǵdarında investitsiya kirgizildi hám rawajlanǵan zamanagóy infratuzilma qurıldı. Barlıq xalıq aralıq reyslar " Boing" 767/757, A-310, Yu-85 markalı samolyotlarda atqarıladı. " Ózbekstan hawa jolları" milliy aviakompani-yasi Evropadaǵı iri " Erbas Indast-ri", AQShning " Boing" kompaniyaları, Rossiyanıń " Ilyushin" konstruk-tarlıq byurosı, Germaniya, Fransiya firmaları menen túrli tarawlarda sheriklik etedi.

Sonday sheriklik nátiyjesinde 1993-jıldan milliy avia-kompaniya satıp alǵan " Erbas" A—310— 300 aerobuslari, " Boing" laynerlari xalıq aralıq reyslarda jolawshılarǵa xızmet turpayıata basladı. 2004-jılda " Ózbekstan hawa jolları" milliy avia-kompaniyası 3 " Boing 757" hám " Bo-ing 767" samolyotların satıp aldı hám Batıs mámleketlerinde islep shıǵarılǵan samolyotları sanı 16 taga jetti.
Respublika Hawa transportı ushın ushqıshlar, texnika xızmeti quramı, jerdegi xızmet xızmetkerleri " Ózbekstan hawa jolları" milliy aviakompaniyasınıń ushıw oqıwtexnika orayı (1943-jıl 15-mayda islengen), Tashkent aviatsiya institutıt tayarlanadı. 2003-jılda Ózbekstan Hawa transportında 0, 8 mln.jolawshı, 5, 9 mıń t júk tashildi, jolawshı aylanbası 3956, 5 mıń jolawshı km ni, júk aylanbası 95, 3 mıń t km ni quradı.
Shet mámleketlerde Hawa transportı AQSH, Germaniya, Ullı Britaniya, Fransiya, Italiya hám basqa mámleketlerde rawajlanǵan. Bul mámleketler degi aviakompaniyalarda 300 hám odan artıq yo'lov-chiga mólsherlengen puqara samolyotları, musallat transport samolyotları keń qollanıladı.
Juwmaqlaw
Jolawshılardı tasıw ushın transport túrin tańlawǵa tásir kórsetiwshi
tiykarǵı faktorlar tómendegiler bolıp tabıladı: jolawshınıń barıwdan maqseti; jolda júriw dawam etiw waqti (waqtı ); transport háreketi kestesiniń qolaylıǵı ; kassalar, vokzallar hám jolda xizmet kórsetiw sapası ; qatnastıń qolaylılıǵı hám qolaylıǵı ; jónew punkti hám belgilengen mánzil degi punkttiń jaqınlıǵı jáne bul punktlerge keliw-ketiwdiń qolaylıǵı hám basqalar.
Xalıqtıń jumıs waqtın tejew hám olardıń bos waqıttan ratsional paydalanıwı
islep shıǵarıw kúshlerin rawajlandırıw hám jámiettiiń milliy baylıǵınıń kóbeyiwine teń kúshli boladı. waqtın tejewge keń mahnoda barlıq únemlewler kiredi. Sonnan kelip shıqqan halda, jolawshılardı tasıwdı tuwrı shólkemlestiriw- bul mámlekettiń zárúrli sociallıq-ekonomikalıq mashqalası bolıp esaplanadı.
Ózbekstan xalqı hár jılı Qaladan sırtdaǵı baylanısıwlarda barlıq transport
túrleri menen kóshiwge shama menen 9 mlrd adam -saat waqıt sarplaydı, bul 1 mln den aslam adamdıń kesheyu-kunduz jolda bolıwına teń. Eger isleytuǵın xalıq bul sannıń yarımın shólkemlestirgen táǵdirde de, óz-ózinen ayqınki, bul -mámlekette óndiriwshi kúshlerdiń úlken joǵalıp ketiwi bolıp esaplanadı. Sol sebepli jolawshılardıń kóshiw waqtı yamasa tezligi jolawshılardı tasıw ushın transport túrin tańlawdıń sheshiwshi kriteriylaridan biri bolıp esaplanadı.
Jolawshılardı tasıw ushın transport túrin tańlaw tuwrısında qarar qabıl
etiletuǵın shártlerdi parıqlaw kerek boladı : ámeldegi hám keleshek ushın. Birinshi jaǵdayda qarardı oǵan ámeldegi transporttıń ol yamasa bul túri menen usınıs etiletuǵın xızmetler tuwrısında óziniń pikirlerinen kelip shıǵıw menen jolawshı qabıl etedi, bunda kesteniń qolaylıgiga ehtibor qaratıladı, qatnas bahaları, yaǵnıy shıptalar hám bagaj alıp júriw bahaları salıstırıwlanadı. Bunda tańlawǵa hár túrlı tarif jeńillikleri, shegirmalar, reklama hám jolawshılardı tartıwdıń basqa usılları úlken tásir kórsetedi.