Referat tema: Joqarı manawiyatli jaslardı tárbiyalawda orta Aziya oqımıslılarınıń ilmi miyrasları. Orinladı: Eshmuratov G

NAWAYI MA’MLEKETLIK KA’NSHILIK INSTITUTI NO’KIS FILIALI
ELEKTR ENERGETIKA FAKULTETI
REFERAT
Tema: Joqarı manawiyatli jaslardı tárbiyalawda orta Aziya oqımıslılarınıń ilmi miyrasları.
Orinladı: Eshmuratov G.

Qabılladı: Dawletnazarova G.

Tema; Joqarı manawiyatli jaslardı tárbiyalawda orta Aziya oqımıslılarınıń ilmi miyrasları

Joba

Kirisiw

1. Orta Aziyada ilim-pán rawajlandiriwdiń baslanıwı

2. Ullı babalarımızdıń ılım hám bilim rawajlanıwına qosqan úlesi

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Keleside jáhán ruwxıylıqı hám bilimi saltanatida óz orınlarınǵa iye bolǵan ullılarimizni tereń ańǵarıw, úyreniw hám kótermelew waqıtı keldi. Ókiniw menen aytamız, salkam 150 jıllıq kolonizatorlik, 70 jıllıq totatitar basqarıw princpı húkimranlıǵı dáwirinde respublikamız jetkinsheki, Birinshi prezidentimiz Islam Karimov aytqanı sıyaqlı, “... neshe jıllar bizni
tariyxımızdan, dinmizdan, ruwxıy miyraslarımızdan g'ofil etiwge urındılar,- nátiyjede olar óz xalıqtıń tariyxın, onıń bay tábiy-ilimiy, social -filosofiyalıq, etikalıq madagiyatidan payda kóriwshi bolıw, úyreniwden juda bolıp keldi”[1]. Ǵárezsizlik sebepli úyreniw, analiz etiw múmkinshiligine iye bo'lgach, ana jayimiz ruwxıy miyrasların tereńrek úyreniw biz jaslardıń wazıypamız, inchunun, óz tariyxın bilmagan xalıqtıń keleshegi de bolmaydı.

1. Orta Aziyada ilim-pán rawajlandiriwdiń baslanıwı

IX-Xv ásirlerdi Jaqın hám Orta Shıǵıs mámleketlerinde shártli túrde
«Renessans» (oyanıw ) dáwiri dep ataydılar. Ruwxıylıq hám bilimdiń oǵada gullep-jasnawı bul dáwir ushın xarakterli bolǵan. Bul dáwirde qomusiy ılım iyeleri, ájayıp shayırlar, ullı mámleket ǵayratkerleri etiwib shıqqan. Dúnyalıq pánlerdiń tez pátda taraqqiy etiwi keń dilmashlıq iskerligine tásir etdi. Bul process, ásirese halifa Ma'mun dáwirinde (813-133 yy.) Bag'dodda «Báyit-ul-hikma» (Donolar úyi) islengen waqıtta tezlashdi. Grek filosofiyası hám shıpakerlik kásibii, hind esabı, al-ximiya hám ilmu astrologiyaǵa tiyisli dóretpeler arab tiline burıldı. Bunda Oraylıq Aziyadan etiwib shıqqan oyshıllar al-Xorezmiy, al-Farg'oniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy sıyaqlı oyshıllar da úlken rol oynadılar.
Orta Aziyada tábiy-ilimiy oylawı rawajlandiriwdiń baslanıwı ullı oqımıslılar al- Farg'oniy hám al-Xorezmiylar atı menen baylanıslı. Olardıń hár ikkovi da Bag'doddagi “Báyit-ul-hikma”ning etakchi ılım iyesilerinen sanalgan. 1998 jılda al- Farg'oniy tuwılıwınıń 1200 jıllıǵı jurtımızda keń bayramlandi. Onıń opatı 861 yil bolıp tabıladı. Ol ataqlı pálekkiyotshunos alım. Onıń tiykarǵı dóretpeleri “Astranomiya hám astralyabiyaga kirisiw”, “Pálekten bolatuǵın sebepler”, “Astralyabiya páni usıllari”, “Aspan háreketleri hám juldızlar ilmi” hám basqalar bolıp tabıladı. Farg'oniyning “Astranomiya tiykarlari” kitapı sol dáwirdegi astranomiya salasındaǵı bilimlerdiń qomusi bolǵan. Ol jaǵdayda áyyemgi astronomiyashunoslik bilimleri, onıń qaǵıydaları, usılları bayanlaingan. Dóretpe XII asirdeyoq lotin tiline awdarma etilip, kóp ásirler dawamında Evropada astronomiya boyınsha qóllanba, sabaqlıq retinde xızmet etip kelgen. Ol Evropada al- Fraganus atı menen ataqlı bolǵan.
Al-Xorezmiy (780-850 yy.) Shıǵıstıń ullı oyshılı, qomusiy alım bolıp tabıladı. Onıń ilmu-astrologiya, geodeziya, geografiya hám ásirese matematika salasındaǵı xızmetlerin kútá úlken bolıp tabıladı. Ol arab, hind, lotin, grek, parsı tillerin bilgen.
Xorezmiy bir qansha kitap hám qollanbalardıń avtorı bolıp tabıladı. Bulardan eń ataqlıı “Kitap al-jábir hám al-qarsılıq kórsetiw” shıǵarması bolıp tabıladı. Bul dóretpe matematikada jańa ǵárezsiz pán - algebraning payda bolıwına jay boldı. Ol teńlemelerdi tarqatıp alıwdıń eki usılın - al-jábir, yaǵnıy keri belgilerdi birden-bir oń belgine keltiriw hám al- qarsılıq kórsetiw, yaǵnıy bir hil hadlarni keri qoyıwdı jańalıq ashdı.
Shıǵıs filosofiyalıq, social, etikalıq pikiri rawajlanıwın Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiysiz (873-950) oyda sawlelendiriw qıyın. Ol “Shıǵıs Aristoteli”, “Ekinshi muǵallım” degen ataqǵa iye bolǵan oyshıl bolıp tabıladı. Shıǵısda áyyemgi Grekistonning eń ataqlı filosofi Aristotel “Birinshi muǵallım” dep júrgizilgen. Farobiy kóp tillerdi bilgen qomusiy alım bolıp tabıladı. Ol jaratqan dóretpelerdiń ulıwma sanı 160 ta bolıp, onı eki gruppaǵa ajıratıw múmkin: 1) áyyemgi Grek filosofları hám tábiyatshilerin - Aristotel, Platon, Evklid, Galen hám basqalardıń ilimiy miyrasların awdarmalaw, túsindirme beriw, targ'ib qılıw hám úyreniwge arnalǵan dóretpeler; 2) orta ásir pániniń tábiy, social -filosofiyalıq tarawlarına tiyisli qollanbalar. Mısalı, “Aristotelning “Metafizika” shıǵarmasına túsindirme”, “Aristotelning “Aspan sisteması” kitapına túsindirme”, “Aristotelning “Etika” kitapına túsindiriw”, “Substanstiya haqqında sóz”, “Máseleler dáregi”, “Nızamlar haqqında kitap”, “Boslıq haqqında kitap”, “Muzıka haqqında sóz”, “Fazıl adamlar qalası” hám basqalardı kórsetiw múmkin.
Farobiyning pikrine qaraǵanda insannıń hám jámiyetliktiń jeńiske eriwuvi, jaqsılıqtı qolǵa kirgiziwi, etikalıq hám intellektual jetiliskenlikke eliriwi insan hám jámááttiń óz qolında bolıp tabıladı. Ol mámleketti fazıl hám bilimsiz mámleketliklerge boladı. Pazıyletli qalalarda ilim, filosofiya, etika -bilim birinshi orında bo'lmog'i kerek dep biladi. Sonda jámiyet etuklikka erisedi. Fazıl qala baslıǵı bilimli, haqıyqattı sevuvchi, ótirik hám jalańqayalarǵa jerkenish menen qarawı, ádalattı jaqsı ko'ruvchi hám ádalat ushın gúresiwshi bolıwı kerek dep aytadı. Farobiy insandı kámalı ushın xızmet etken, hayr-ehsonli jumıslar, gózzal insaniy pazıyletlerdi jaqsılıq dep esaplaydı. Insannıń kámalıge tosqınlıq etiwshi erinsheklik, bıykarshılıq sıyaqlı jaman ádetler, bilimsizlik, ongsizlik, kásip-ónerge iye bolmaw sıyaqlı kemshiliklerdi jamanlıq dep, kisilerdi odan eskertedi.
Jáhán mádeniyatı hám bilimine úlken úles qosqan, Shıǵıs hám Evropada “Shayıq -ur-baslıq - ilimpazlar baslıǵı” ataǵına iye bolǵan oqımıslı Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) ilimiy miyrasları biz ushın bahasız ǵáziyne esaplanadi. Ol óz omiri dawamında 450 den artıq dóretpeler jaratqan. Onıń “Medicina nızamlari” atlı 5 jilddan ibarat kitapı ásirler dawamında Shıǵıs hám Evropada medistina boyınsha tiykarǵı qóllanba bolıp xızmet etip kelip atır.
Ibn Sino jaslıǵında zor miynet, izertlew, kúsh-quwatlı ılımlardı úyreniwge kiriwgen. Ol bul haqqında sonday jazadı : “Uyquga ketken waqıtımda da ońımdagi máselelerdi kóreredim. Sol jaǵdayda kóp máseleler tushumda maǵan ayan bolar edi... sol zaylda hámme ılımlardı, bekkem iyelep aldım. Insannıń múmkinshilik dárejesinde iyeleytuǵın dárejede bilimdi iyelep aldım. Aristotelning “Metafizika”sini “qırıq bir ret qayta o'qidim”. Ol maǵan hátte yad bolıp da qaldı. Lekin sonday bolıwına qaramay, men onı jáne onıń maqsetlerin tushuna almasdim”,- dep jazadı ol ómirbayanında. Ibn Sino bul mashqalanı Farobiyning Aristotel “Metazifika”siga jazǵan túsindiriwin oqıp sheshedi.

2.