Referat tema: Joqarı manawiyatli jaslardı tárbiyalawda orta Aziya oqımıslılarınıń ilmi miyrasları. Orinladı: Eshmuratov G

Ullı babalarımızdıń ılım hám bilim rawajlanıwına qosqan úlesi

Oyshıl insan tek jámiyette, basqa kisiler menen baylanısde hám paydalı miynette anıq kámalǵa jetkenge etedi, degen ideyanı ilgeri suradi. Insanǵa payda keltirmeytuǵın insan - ólik bolıp tabıladı, dep aytıp otedi. Jámiyette miynet ahli - dıyxanlar, sharbadorlar, ónermentler sheshiwshi rol oynaydı, dep uqtiradi. Sol sebepli, Yusuf Tán Hojib hákimge ádalatlı bolıw, óz basımshalıq hám nızamsızlikka jol qoymawdı máslahát beredi.
Yusuf Tán Hojib ılım hám bilimdi jámiettiiń rawajlanıwına, gullep- jasnawına alıp keliwshi kúsh dep bilip, olardı iyelewgen shaqırıq etedi. Ol kisin qaranǵilıq ishindegi uyge, bilimdi bolsa áne sol úydi nurafshan etiwshi mash'alga uqsatadı. Shayır kisilerdi sóylegende oylap sóylewge shaqıradı. Sózingga ıqtıyat bol, basıń ketmasin, tilingga mútajlik bol, tisiń sinmasin. Mánisdor sóz donolik belgii, biymánilik sóz mahmadanagarchilik axmaqlıq belgii bolıp tabıladı. Sol sebepli adam kóbirek qulaq salıp, kem sóylewi kerek dep aytadı. Yusuf Tán Xojib sonıń menen birge, insannıń sırtqı túsi onıń ishki ruwxıy dúnyasına uyqas bolıwına úlken áhmiyet beredi. Oyshıl jalańqaya, eki júzli kisiler jámiyet ushın zıyanlı, bunday kisilerden uzaq bolıw kerek deydi.
Muhammad Tarag„ay Ulug„bek (1394-1439 ) o„zidan úlken ilimiy hám materiallıq miyraslar qaldırdı, “Ziji jadidi Ko„ragoniy” (“Jańa Ko„ragon astronomık kesteleri”) - “Ulug„bek ziji” ullı alımdıń dúnyaǵa ataqlı shıǵarması. Ulug„bek Samarqandda observatoriya hám medrese qurdi, o„z akademiyasın quradı. O„z shákirtleri menen mińnen aslam juldızdı o„rganib, ro„yxati - “juldızlı aspan kartası”ni tuzdi. Ulug„bek akademiyasında ilimpazlar tek astronomiya bo„yicha emes, bálki matematika, filosofiya, tariyx hám basqa pánlerge tiyisli izertlewler de aparıwǵan. Ulug„bek akademiyasında islegen ataqlı astronom Ali Qushchi (Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Aloviddin Ali ibn Muhammad Qushchi (1403-1474) o„zidan matematika hám astronomiyaǵa bag„ishlagan dúnyaǵa ataqlı ilimiy jumısların qaldırdı. Ol jıl mawsimleriniń o„zgarishini Jerdiń Quyashqa jaqınlasıwı nátiyjesinde Quyash nurlarınıń Jer júzesine tásiri menen bog„liq dep esaplaǵan, Quyashdıń tutılıwı procesin ilimiy kózqarastan anıqlaǵan. Ali Qushchining dóretpeleri XvI-XvII O„rta hám Jaqın Shıǵısda astronomiya hám matematika rawajlanıwına salmaqlı tásir etken.
Mırza Ulug„bek, al-Koshiy, Ali Qushchi sanlar teoriyası gúlleniwine salmaqlı úles qo„shishdi hám astronomık gúzetiw bilimlerin jáne de joqarı dárejede ko„tarishdi. 1428-1429 -jıllarda Ulug„bek radiusı 40 metr kvadrant bas úskenesi bo„lgan, o„lchamlari teńsiz, kem ushraytuǵın astronomık observatoriya qurǵan. Samarqandda 30 jıllıq baqlawlar tiykarında dúzilgen 1018 juldız katalogı uzaq jıllar dúnyada teńsiz bo„lib qaldı. Ulug„bek astronomiya mektep jetiskenlikleri Shıǵıs hám G„arb páni rawajlanıwına úlken tásir ko„rsatdi. Onıń ilimiy dóretpeleri dúnyanıń ko„p tillerine awdarma etildi, Evropa hám Amerikada keń tarqaldı. Mırza Ulug„bek jáhán páni tariyxında Tixo Brage, Iogann Kepper, Nikolay Kopernik hám Galileo Galiley menen bir qatarda turadı. M. v. Lomonosov atındaǵı MDU úlken zalida barlıq dáwirler ilimpazlarına bag„ishlangan tariyxıy yad galereyasında o„rta ásirlerdiń ataqlı alımı Mırza Ulug„bekning portreti haqılı túrde o„ziga uyqas jaydı iyelegen. O„zbekistonning bir qatar qalaları hám Belgiyada Mırza Ulug„bekka háykel o„rnatilgan, áyyemgi Samarqand observatoriyasiga, qatar universitetlerge, atap aytqanda O„zbekiston Milliy universitetine, mekteplerge, qalaǵa qarawlı rayonlarǵa hám O„zbekistondagi fizikalıq-yadroshunoslar qo„rg„oniga onıń atı berilgen[2].