Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Psixik rawajlaniwdin` ko`rsetkishleri bul:

1. biliw ha`m biliw xizmetinin` rawajlaniwi

2. xizmet ha`m o`z-o`zine mu`na`sibettin` qa`liplesiwi

3. a`meliy ha`m aqiliy ha`reketler dizimin aniqlaw.

Ta`lim ta`rbiya joqarida aytilg`aninday adam psixik rawajlaniwin ko`rsetiwshi tiykarg`i faktor. Ta`lim ha`m ta`rbiya protsesinde adam organizmi rawajlaniwi ha`m ortaliq ta`sirinde alalmag`anin aladi. Misali, turmis protsesinde bala so`ylewge iye boladi, biraq jaziw, oqiw boyinsha bala bilimdi arnawli ta`lim protsesinde aladi.

Adamnin` qol ha`m ayaqlari ha`reketleri onin` organizmi rawajlaniwi menen ha`m ol jasap atirg`an sharayatqa baylanisli, biraq arnawli miynet texnik ko`nlikpe ha`m ta`jriybelerdi adam tek ta`lim arqali iyeleydi.

Ta`lim ta`rbiya protsesinde adamnin` organik rawajlaniwindag`i kemshiliklerdi de kerekli ta`repke o`zgertiw mu`mkin. Misali, geypara balalar fizik kemshilikler  ko`zi soqir, qulag`i geren` bolip tuwiladi. Biraq arnawli sho`lkemlestirilgen ta`lim ta`rbiya tiykarinda bunday balalar aqiliy rawajlaniwg`a iye boladi. Bug`an jarqin misal ko`zi soqir, geren` hayal Ol`ga Skoroxodovani ko`rsetiw mu`mkin. Ol joqari mag`liwmatqa iye boldi. Qatar kitaplar jaratti. Arnawli psixologiyadan doktorliq dissertatsiyasin jaqladi. Qatar ko`rkem shig`armalar avtori.

Ta`lim ta`rbiya na`tiyjesinde turmis protsesinde arttirilg`an unamsiz, a`detlerde unamli ta`repke o`zgertiliwi mu`mkin.

Ta`lim ha`m ta`rbiya shaxs rawajlaniwina progressiv ta`sir ko`rsetedi. Joq da`wirleri boyinsha psixik rawajlaniw jetekshi xizmet ta`sirinde ju`zege keledi. Bul xizmette shaxs sipat ta`repten o`zgerip qa`liplesedi. Jas da`wirlerde jan`a psixologik o`zgerisler ha`m jetekshi xizmet ta`siri haqqinda ekinshi tablitsada ko`rsetilgen.

Jas da`wiri	Jetekshi xizmet	Jastag`i jan`aliqlar
Bo`beklik (1 jasqa shekem)	Tuwridan-tuwri emotsional qarim-qatnas	Qarim-qatnasqa mu`ta`jlik emotsional mu`na`sibetler
Erte balaliq (1-2 jas)	Predmet  manipulyativ (ha`reketli) xizmet	So`ylew ha`m ko`rgizbeli ha`reket oylawi
Mektep shekemgi da`wir (3-6 jas)	Rolli oyin	Sotsial-paydali, sotsial bahag`a iye bolg`an xizmetke mu`ta`jlik, oqiw ta`limge tayarliq
Kishi mektep jasi (7-10 jas)	Ta`lim, oqiw	Psixik protses ha`m jag`daylardin` erliliginin` rawajlaniwi
o`smirlik da`wiri (11-14 jas)	Sotsial paydali miynette qarim-qatnas	O`zine o`zi baha beriw, a`tirapqa kritikaliq na`zer, u`lken boliwg`a umtiliw, toprliq turmis normalarina boysiniw
O`spirimlik da`wiri (17 jas)	Oqiw  ka`sip xizmeti	Du`n`ya qaras, isenim, a`rman, ideal, ka`sipke qizig`iw.

1 BAP. ShAXS
Joba:

1. Shaxs haqqinda tu`sinik. Individ shaxs individualliq.

2. Shaxs strukturasi.

3. Shaxstin` tiykarg`i nazariyalari.

4. Shaxstin` ko`rinisi.

5. Shaxs qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi.

Shaxs temasi psixologiyada en` a`hmiyetli ha`m adamlarda qizig`iw oyatatin temalardan bolip esaplanadi.

Aldi menen G`individG` G`shaxsG` G`individuallikG` tu`siniklerin ko`rip shig`amiz.

Individ  ayriqsha aling`an adam bolip, ol o`z ishine biologik fiziologik sotsial ha`m psixik o`zgesheliklerdi ja`mleydi.

Insan individ bolip tuwilip, shaxs bolip qa`liplesedi.

Individ bolip tuwilg`an adamnin` shaxsqa aylaniwi ushin neler za`ru`r Bunin` ushin to`mendegi sha`rtler za`ru`r:

1. Sotsialliq insan shaxs sipatinda aldi menen sotsial shart-sharayatta, yag`niy adamlar ja`miyetinde qa`liplesedi. Miy adamlar ja`miyetine ta`n bolmag`an sharayatta qalay ko`rinedi

XX a`sir bainda Hind psixolog vrachi Rid Sinx bir awil jaqininda adamg`a uqsas to`rt ayaqlap ju`riwshi eki sirli janzat barlig`i haqqinda mag`liwmat aladi. Olardi baqlawg`a miyasar boladi. Ku`nlerdin` birinde Sinx basshilig`indag`i awshilar bo`riler uyasinan bo`ri balalari menen birge eki qizdi biri segiz, ekinshisi bir yarim jasar qizlardi tawip aladi. Sinx qizlardi o`zleri menen alip ketip ta`rbiyalamaqshi boladi. Olar to`rt ayaqlap ju`rigedi, adamlar qorqadi, jasirinsha urisadi, kesheleri uwlaydi. Kishkentayi  Amala  bir jildan son` o`lgen. U`lkeni  Kamala bolsa on jeti jasqa shekem jasadi. Tog`iz jil dawaminda Kamala bo`rilerge ta`n is ha`reketlerdi umitiwi ha`m adamg`a ta`n a`detlerdi iyelewge u`yretildi, biraq ju`da` asiqqaninda ol to`rt ayaqlap ha`reketlener edi. Biraq Kamala qiyinshiliq penen tek qana 40 so`zdi o`zlestirdi. Demek, adam psixikasi tek adamag`a ta`n turmis ta`rizinde g`ana ju`zege keler eken.

2. Sanag`a iye boliw (a`tiraptag`i bilimlerdi iyelew xizmet maqsetin qa`liplestiriw, mu`na`sibetlerge emotsiyalardi kiritiw).

3. Aktivlik is xizmette aldina qoyilg`an maqsetke erisiwge jo`nelgenlik. Insan Homo Sapiens (sanali adam) sipatinda joqari rawajlang`an nerv dizimine iye bolip o`te aktiv. Adamnin` shaxs da`rejesindegi aktivligi adamlardi boysindiriwg`a, o`z maqsetlerine erisiw maqsetinde paydalariwg`a, o`z xizmetin o`zgertiwge qa`dir. Adam aktivliginin` faktori ne adam aktivligi qalay payda boladi

4. Adamdi aktivlikke iytermelewshi na`rse mu`ta`jlik. Aldi menen bul ruwhiy ma`deniy mu`ta`jlikler ha`m o`z-o`zin rawajlaniwi menen baylanisli bolg`an mu`ta`jlik.

Mu`ta`jlik  adam sanasinda qanday da bir predmet ha`m qubilislarg`a qarag`anda za`ru`riyatti ko`rsetedi. Psixologiyada to`mendegi tiykarg`i mu`ta`jlikler ajiratiladi  ta`biyiy, materialliq, ma`deniy, ruwxiy, sotsial. Ta`biyiy ha`m materialliq mu`ta`jliklerdi ko`ndiriwi adam ha`m haywanlardin` bar boliwin ta`miyinleydi. Sotsial mu`ta`jlik bul  baha aliwg`a qaratilg`an mu`ta`jlikti, biren bir topar ag`zasi boliwg`a ha`reketti sonday-aq basshi ha`m boysiniwshi mu`na`sibetlerinin` a`hmiyetliligin o`z ishine aladi.

Ma`deniy ha`m ruwhiy mu`ta`jlikler adam ushin za`ru`r esaplanip oni ha`r ta`repleme rawajlaniwi, ruwhiy baylig`i ushin xizmet etedi. Miynetke bolg`an mu`ta`jlik, estetik zawiqlaniw ha`m basqa ha`diyseler adam turmisi ha`m rawajlaniwinda jetekshi boladi. Adamnin` ruhiy mu`ta`jliklerinen biri  miynet etiw mu`ta`jligi. Onisiz adamnin` rawajlaniwi mu`mkin emes. Miynet tiykarinda adam shaxs sipatinda qa`liplesedi.

Shaxs tu`sinigine psixologik ilimpazlar ta`repinen berilgen qatar (50 ge jaqin) ko`rsetpeler bar. Solardan misallar keltiremiz.

G`Shaxs-sotsial mu`na`sibetlerdin` sub`ekti ha`m ob`ektiG` (A.G.Kovalev).

G`Shaxs individlerara mu`na`sibetlerdin` sub`ekti sipatindaG` (A.V.Petrovskiy).

G`Shaxs-ja`miyette o`z ornin an`lawshi xizmetke qa`dir ag`zaG` (K.K.Platonov).

G`Shaxs-xizmet sub`ektiG` (A.N.Leont`ev).

G`Shaxs-sirtqi is ha`reketlerdi o`zgertiriwshi ishki sharayatlar jiyindisiG` (S.L.Rubinshteyn).

Ko`plegen aniqlama ha`m tu`sinikler arasinda amerikaliq psixolog G.Olliorttin` (1897-1967) aniqlamasi itibarg`a ilayiq. G`Shaxs  bul o`mir protsesinde qa`liplesiwshi individul o`zine ta`n psixofiziologik dizimler  shaxs o`zgeshelikleri jiyindisi bolip ol tiykarinda usi adamg`a ta`n oylaw ha`m minez quliq ju`zege kelediG`.

Solay etip, shaxs bul  ja`miyet ag`zasi bolip, ol individtin` psixofiziologik diziminin` dinamik sho`lkemlestiriwshisi bolip, bul onin` is ha`reketi ha`m oylawin belgilep beredi.

Individualliq  bul adamnin` o`zine ta`n individual o`zgeshelikleri bolip, olar tiykarinda adamlar bir birinen pariq etedi.

G`Individualliq  bul o`zine ta`nlikke iye bolg`an shaxsG`. Bul shaxsti a`tiraptag`ilardan pariqlap turatin zat bolip og`an: aqidin`, emotsiyanin`, erk ha`m basqa o`zgesheliklerdin` o`zine ta`n is xizmetinde ko`riniwi kiredi. Ol insannin` do`retiwshi qa`biletleri, onin` sotsial aktivligi, originallig`i ha`m t.b. da ko`retiwge de imkan beredi.

Shaxs strukturasi
Shaxs strukturasi o`z ishine: temperament, bag`darlang`anliq, xarakter, uqipliq siyaqli o`z-ara mu`na`sibettegi komponentlerdi kiretedi. Bunnan tisqari shaxs strukturasina psixik protsesler ha`m psixik jag`daylar, ta`biyiy ha`m sotsial o`z-ara baylanisli o`zgeshelikler kiredi.

Barliq Rossiya psixologlari shaxs strukturasindag`i jetekshi komponent dep bag`darlang`anliqti aladi. Endi ken` tarqalg`an ha`m belgili shaxs stukturasi haqqindag`i pikirlerdi ko`rip shig`ayiq.

A.V.Petrovskiy shaxs 3 quramli strukturasin ajiratti.

1. Individtin` ishki du`zilmesi (intraindividlik)  ol adamnin` temperamenti, xarakteri, uqiplilig`inin` du`zilmesinde o`z ko`rinisin tabadi, ol za`ru`rli, biraq shaxs psixologiyasin biliw ushin jeterli emes.

2. Shaxstin` real bar boliwi ushin predmetler menen xizmet protsesindegi mu`na`sibetin o`z ishine alip, adamdi belgili xarakteristikalarin G`hawaG`da individti organik denesinen tis sirttan izlew kerek bolip, ol shaxstin` interindivid du`zilmesin quraydi.

3. Individ u`sti (metaindivid) du`zilme orayinda adamdi xizmet protsesinde adamlardan qarim-qatnas protsesinde basqalarg`a ta`sir ha`m basqalardan alinatug`in ta`sir sipatinda ko`rinip, ol persona tu`rde ko`rinedi.

Solay etip, A.V.Petrovskiy o`z strukturasina 3 du`zilmeni kiritken: bul shaxs individuallig`i, onin` shaxslar arasindag`i mu`na`sibetlerde ko`riniwi ha`m basqa adamlarg`a ta`sir ete aliwi bolip, shaxs ba`rqulla usi u`shlikte aks etiwge ha`m individler arasindag`i sotsial mu`na`sibetler sub`ekti sipatinda boliwi mu`mkin.
K.K.Platonov shaxs strukturasinan ko`rinip turg`aninday ol 4 du`zilmeni shaxs strukturasinda ajiratadi.

1-du`zilme  sotsial baylanis o`zgeshelikler ha`m moralliq sipatlar.

2-du`zilme  shaxs tayarlig`i (bilim, ma`leke, ko`nlikpe, a`det).

3-du`zilme  shaxstin` individual tipologik o`zgeshelikleri bilim protsesleri (sezgi, qabil etiw, oylaw, qiyal, este saqlaw, diqqat).

4-du`zilme  biologik sha`rtlengen o`zgeshelikler bolip joqari nerv xizmeti, temperament uqipliq.

Bunnan tisqari o`z shaxs strukturasina K.K.Platonov 2 ta`repti (shaxs uliwma o`zgeshelikleri)  bul xarakter ha`m uqipliqlardi kiritti.

Shaxs bag`darlang`anlig`i  bul turaqli motivler jiyindisi bolip, shaxs xizmetin belgileydi.

Shaxs bag`darlang`anlig`i qizig`iwlar, du`n`ya qaras, isenim, umtiliw ha`m ideal da xarakterlenedi.

Qizig`iw  biliw mu`ta`jliginin` formasi bolip, ol jan`a faktlar menen tanisiwg`a, ha`mde du`n`yani aniq teren` ha`m toliq sa`wlelendiriwge ja`rdem beredi.

Sub`ektiv qizig`iw emotsional tonda ko`rinip, ol biliw protsesinde arttiriladi. Qizig`iwdin` qandiriliwi umtiliwdi so`ndirmeydi. Kerisinshe jan`a joqari da`rejede biliw ha`reketin qandiratug`in qizig`iwda ju`zege keltiredi. Qizig`iw o`z dinamikasinda xizmetti a`melge asiratug`in jo`nelgenlikti ju`zege keltiredi.

Qizig`iw ob`ekttin` qiziqlig`i menen ju`zege kelgen ha`m xizmet maqsetine erisiw tiykari sipatinda ju`zege keledi. Qizig`iwdin` turaqlilig`i, onin` dawamlig`i ha`m intensivliginde ko`rinedi. Qizig`iwdin` ba`rqullalig`i ha`m turg`inlig`i xizmet protsesinde qiyinshiliqti jen`iwden da`rek beredi. Qizig`iwdin` ko`lemi ha`m tayarlig`i qizig`iwdin` ma`nisi ha`m shaxs o`mirindegi ornin ko`rsetedi.

Du`n`ya qaras  adamnin` qaraslar dizimi bolip, onda adamnin` a`tiraptag`i du`n`yag`a qarasi. Bul du`n`yada o`zinin` ornin an`law, adamlarg`a degen mu`na`sibeti, o`mirlik pozitsiyasi, ideyalar, isenimleri, printsipleri ko`rinedi.

Du`n`ya qaras  bul sa`wleleniw bolip, onda du`n`yani uliwma tu`siniw payda boladi ha`m ol sotsial siyasiy, filosofiyaliq, diniy, estetik, ilimiy-teoriyaliq bag`dardi aniqlaydi.

Isenim  bul u`lgi, umtiliwlardin` en` joqari shoqqisi. Ideyalardi qa`liplestiriw jas a`wladti ta`rbiyalawdag`i tiykarg`i waziypa.

Umtiliw  birlemshi qizig`iw, mu`ta`jliktin` keshiliwi, ob`ektke umtiliwi. umtiliw dinamik tendentsiya sipatinda istek sipatinda ko`zge taslanadi.
Shaxs mashqalasinin` tiykarg`i teoriyalari

Shaxs mashqalasi psixologiyani izertlew tariyxinda 3 da`wirge ajiratiw mu`mkin. Bul  filosofiyaliq a`debiy, klinik ha`m ta`jiriybe. Filosofiyaliq a`debiy da`wir antik filosoflardin` qaraslarinan baslanip, o`z ishine shig`is oyshillarinin` pikirlerin qamtip aladi (Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Babur, Umar Xayyam ha`m t.b.) ha`m XIX a`sirdin` baslarina shekem dawam etedi. XIX a`sirdin` birinshi 10 jillig`inda filosofiyaliq qaraslar menen birge shaxs mashqalasina psixiatr vrachlar qizig`iwlari ju`zege keldi. XX a`sirdin` birinshi yariminda shaxs mashqalasina professional psixologlar diqqat awdara basladi. Eksperimental ta`jriybe da`wiri psixolog-alimlar A.f.Lazurskiy, G.Ayzenk, G.Olliort, R.Kettel ha`m basqalar ati menen baylanisli.

XX a`sirdin` 30 jillarinda psixologiyada shaxsti aktiv differentsial izertlew baslandi. Bunin` na`tiyjesinde 50 ge jaqin bag`darlar ju`zege keldi. Shaxs teoriyalarin zamanago`y klassifikatsiyalaw to`mendegishe boliwi mu`mkin:

1. Psixodinamik teoriya shaxsti ha`m minez-qulqinin` psixologik, ishki, sub`ektiv xarakteristikalarinan kelip shig`ip toliqlawda ko`rinedi.

2. Sotsiodinamik teoriyada tiykarg`i orin minez-quliqtin` determinatsiyasina ajiratiladi ha`m bunda sirtqi faktorlar itibarg`a alinadi.

3. Interaktsionistik shaxs teoriyasi sirtqi ha`m ishki faktorlardin` o`z-ara ta`sir faktorina tiykarlanadi.

4. Shaxs eksperimental teoriyasi, ta`jriybe tiykarinda aniqlang`an faktorlardi taliqlaw ha`m uliwmalastiriwg`a qaratilg`an. Usi teoriyag`a strukturali teoriyalar da kirip, ondag`i tiykarg`i mashqala shaxs strukturasi ha`m onin` tu`sinikleri.

5. Eksperimental bolmag`an teoriya o`z avtorlarinin` o`mirlik ko`z qaraslarina, baqlawlari ha`m ta`jriybelerine tiykarlanip, ta`jriybege tiykarlanbaydi. Bul teoriya toparina dinamik teoriya kirip, onin` tiykarg`i temasi  shaxsti rawajlandiriwda o`zgeris, yag`niy onin` dinamikasi.

E.Eriksonnin` kontseptsiyasina tiykarlanip shaxstin` qa`liplesiwi bir-birinen sapa ta`repten pariqli da`wirlerdi basip o`tiw menen baylanisli bolip, bunda adamnin` ishki du`n`yasi menen onin` du`n`yag`a degen mu`na`sibeti o`zgeredi.

E.Erikson kontseptsiyasinda shaxs rawajlaniwinda eki bir birine qarama-qarsi, normal ha`m onomal tu`rlerdi sa`wlelendiredi. To`mende E.Eriksonnin` adamdi shaxs sipatinda qa`liplesiwi kontseptsiyasi sxemasi keltirilgen.

1-tablitsa

E.Erikson boyinsha shaxs rawajlaniw basqishlari

№	Rawajlaniw basqishi	Rawajlaniwdin` normal sizig`i	Rawajlaniwdin` onomal sizig`i
	Erte bo`beklik (tuwilg`annan 1 jasqa shekem)	Adamlarg`a isenim, o`z-ara muxabbat, baylanis ata-anani ta`n aliw, qarim-qatnasta bala mu`ta`jliklerin qandiriw.	Ananin` balag`a jaman mu`na`sibeti na`tiyjesinde adamlarg`a isenimsizlik, muxabbattin` jog`aliwi. Ko`kirek su`tinen erte shig`ip ketiw, jalg`izlaniw.
	Keshki bo`beklik (1 jastan 3 jasqa shekem)	o`z betinshelik, o`zine isenim bola o`zine g`a`rezsiz, shaxs sipatinda qaraydi, biraq eli ata-anasina baylanisli.	O`zinde ekileniw, uyatti biliw o`z uqipliqlarinan gu`manlanadi, o`mirge maslaspag`anin sezedi.
	Erte balaliq (3 jastan 5 jasqa shekem).	Qizig`iwshiliq ha`m aktivlik u`lkenlerge eleklew, aktiv o`mir, rolli ha`tti ha`reketi	Adamlarg`a biyparwaliq, aktivliktin` pa`seyiwi, basqa balalarg`a qarag`anda ko`ralmasliq, turaqsizliq. Rolli-jinisiy ha`tte-ha`rekettin` pa`seyiwi.
	Orta balaliq (5 jastan 11 jasqa shekem).	Miynetkeshlik, juwapkerlik tabisqa erisiwge, bilim ha`m kommunikativ umti-liw. Uqipliqlardi rawajlandiriw. Real waziypalardi orinlaw Maqsetke bag`darlang`an oyin, predmetli ha`re-ketler, tez o`zlestiriw.	Jeke kemshiliklerdi seziw, passiv miynet waziypalari-nan qashiw, komformliq, qullarg`a say is-ha`reket.
	Fizikaliq jetilisiw, o`smirlik, o`spirimlik (11 jastan 20 jasqa shekem).	O`mirlik o`zin-o`zi an`law, kemlikke reje-ler du`ziw, qanday boliw kim boliw sorawlarina juwap qidiriw. Oqiw. Jinisiy jetilisiw du`n`yaqarastin` qa`liplesiwi. toparda liderlikke umtiliw.	Rollerde ekileniw, keleshek haqqindag`i pikirlerdi aralasiwi, o`z-o`zin tu`sindi-rip alg`an ha`reket miynet aktivliginin` pa`seyiwi. Jinisiy rolli is-ha`reketlerde tu`sinbewshilik, du`n`yaqaras ha`m moralliq normalardi tu`sinbewshilik.
	Erte jetiklik (20-45)	Adamlarg`a jaqinliq, adamlarg`a umtiliw, o`zin adamlarg`a bag`ishlaw sezimi, istegi. Balalardin` tuwiliwi ha`m olardi ta`rbiyalaw. Muxabbat ha`m is, jeke o`mirinen qanig`iw.	Adamlardan qashiw, a`sirese jaqinlarinan xarakterde qiyinshiliqlar, tu`siniksiz mu`na`sibetler, bund sirtqi basimdi seziw.
	Orta jetiklik (40-60)	Do`retiwshilik u`stinde ijodiy islew, a`tirap-tag`ilardi do`retiwshi-likke iytermelew, jetik, toliq ra`n`-ba`ren` o`mir. O`mirinen qanig`iw. Jan`a a`wladti ta`rbiyalaw ha`m oqitiw.	Menmenlik ha`m o`zin o`zi itibar qaratiw, isinde na`tiyjesizlik, erte invadillik, o`zi haqqinda oylawdin` jog`aliwi.
	Keshki jetiklik (60 jastan joqari)	O`tken o`mir haqqinda oylaw o`tken o`mir qanday o`tken bolsa sondaylig`insha qabil etiw. O`zinen ha`m o`tken o`mirden qanig`iw o`limge tik qaraw ha`m onnan qoriqpasliq.	O`mirin biykar etkenine qayg`iriw. Waqit tez o`tip atirg`anina. O`zinen basqalardan qaniqpasliq, basqalardan jasawdi istew. Bul o`mirde ha`mme na`rse biyta`rtip ekeninen qapa boliw, o`limnen qorqiw.

Shaxs rawajlaniwinda amerikali psixolog E.Frommdin` ha`m o`z qarasi bolip, onin`sha shaxs rawajlaniwi  bul ha`r bir adamda bar a`jayip mu`mkinshiliklerdin` ta`n aliniwi ha`m o`mirge engiziliwi. Shaxs erkin, joqaridan tu`rtkisiz rawajlaniwi kerek. Prezidentimiz I.A.Karimov aytqaninday G`ha`r minutta irkag`a mu`ta`jlik sezip emes, kerisinshe 9 aqili, oylawi, miyneti juwapkerligi menen, sanali ha`reket etken adam g`ana azat ha`m hur pikirli adam bolip jasaydiG`.

Shaxstin` payda boliwi

Barliq shaxsqa tiyisli nazariyalardin` tiykarinda shaxs sotsial-psixologik fenomen sipatinda moyinlanadi ha`m ol turaqli rawajlaniwshi qa`siyetlerge iye. Shaxstin` turaqlilig`i onin` ha`reketlerinin` izbe-izligi ha`m minez-qulqin nizamliqqa tiykarlang`an xarakterin belgilep beredi. En` turaqli o`zgeshelikke tuwilma-anotomo-fiziologik uqipliliqlar, nerv du`zilmesinin` o`zgeshelikleri kiredi.

Olarg`a temperament, emotsional reaktivlik, ekspressiv-introversiya ha`m basqa o`zgeshelikler kiriwi mu`mkin. Adamdi shaxs sipatindag`i turaqlilig`i haqqinda aytatug`in bolsaq, mu`mkin bolg`anda shaxs waziypag`a maslasiwshiliqti ha`m juf za`ru`r qa`siyet. A`sirese, bul ja`miyette o`zgerisler ju`z berip atirg`an qaraslardi da`wir talabina tiykarlanip o`zgertire aliw, o`zine ta`n shaxstin` unamli o`zgesheligi. Eger insan keshegiden go`re bu`gin basqasharaq bolsa demek ol rawajlanip atir. Respublikamizda a`melge asirilip atirg`an ta`lim protsesindegi o`zgerisler adamdi o`merde o`z ornin tabiwdi o`zlestiriwge qaratilg`an.

Shaxs rawajlaniwi ha`m qa`liplesiwinde o`zine ta`n sipatlar bar bolip olarg`a tu`sinik berip ketemiz. Ekstroversiya  adam sanasi ha`m diqqatin a`tirapqa, sirtqa, o`zi a`tirapindag`i bolip atirg`an na`rselerge qaratilg`an. Ekstroversiya introversiyag`a qarama-qarsi bolip, introversiya  bul sana ha`m adam qizig`iwlarin o`zine, o`z ishki du`n`yasina qaratilg`anlig`i. shaxstin` payda boliwinda ko`rsetpenin` roli u`lken bolip, bunda shaxsti belgili is-ha`reketler ha`m konkret stimullar reaktsiyasina tayarlig`i na`zerde tutiladi.

Jariq, ko`rsetpelerdin` tu`rli tu`rleri bar  bular pertseptiv jollanba, (stimulg`a juwap beriwge tayarliq) waziypani sheshiwge qaratilg`an jollanba, funktsional jollanba.

Isenim  adamdi bir na`rsege belgili argument ha`m faktlarsiz qatan`lig`i.

Refleksiya  shaxs sanasin o`zine qarata aliw uqibi.

Adaptivlik  adaptatsiyani jen`illestiriwge qaratilg`an, orzanizmnin` maslasiwshilig`i. Bul termin adaptiv minez-quliq tu`sinigi menen qollaniliwi normal hal sipatinda qabil etiledi.

Iseniwshen`lik  jag`day bolip, tez qabil etiw, ta`sirge tez beriliw ha`m onin` psixologiyasi, minez-qulqinda belgili o`zgerislerdin` ju`z beriwine sebep boladi.

Komformlilik  jeke pikir, mu`na`sibet pikir ha`m ha`tti-ha`reketke sirtqi ta`sirdi kirgiziw tendentsiyasi bolip, bul tu`sinikten paydalaniwdin` 3 modeli bar.

A) Minez-quliqti. Misali, G`toparg`a qosiliwdaG`, G`ko`pshilikke uqsap ha`reket etiwge umtiliwG`.

V) mu`na`sibette, sirttan izertlengende, basqalardin` basimi yamasa ta`siri na`tiyjesi menen baylanisli bolg`an mu`na`sibet.

S) shaxs o`zgesheligi sipatinda.

Ko`rinip turg`aninday, komformliq  bul basqalar pikirin sirtqi jag`dayda qabil etip, ishki jag`dayda o`z pikirin tuwrilig`inan qaytpasliq.

O`z-o`zine baha beriw  psixologiyada o`z jeke psixologik o`zgeshelikler ha`m qa`siyetler, tabis ha`m kemshilikler, sonday-aq, tabis ha`m a`wmetsizliklerin bahalaw tu`siniledi. O`zine o`zi baha beriw adekvat, joqari, to`men boliwi mu`mkin. Buni sha`rtli tu`rde:

S=I (adekvat)

S=I (joqari)

S=I (to`men).

Bunda s o`zine o`zi baha beriw, i  imkaniyat.

Shaxsta ayriqsha itibarg`a frustratsiya o`zgesheligi de layiq.

Frustratsiya  shaxsti o`z a`wmetsizliginin` teren` emotsional seziw bolip, ol ilajsizliq, u`mitsizlik penen ko`rinedi.

Frustratsiya  shaxsti agressiv yamasa analitik minezi sipatinda keshedi. Usi menen birge shaxsta tolerantliq o`zgesheligi de ushiraydi. Bul shaxsti ol yamasa bul faktorg`a biyparwalig`i yamasa mu`na`sibettin` bar emesligi. Ol 3 tu`rde boladi  a`wmetsizlik, pikirlewshi mu`na`sibet, ishki tinishsizliq.

Shaxstin` sotsiallasiwi

Sotsiallasiw  protses bolip, ol tiykarinda individ bilim aladi, sotsial ta`jriybe, sezgirlikti ha`m maslasiwshiliqti ko`rsetedi. Sotsiallasiw astinda bala ta`repinen sotsial ta`jriybeni arttiriw, onin` aqiliy, psixik ha`m jeke rawajlaniwi, ta`lim ta`rbiya astinda qa`liplesiwi, sotsial-moralliq qa`driyatlardi o`zlestiriw, minez-quliq norma qag`iydalarin, du`n`ya qarasti qa`liplestiriw na`zerde tutiladi.

O`z-o`zin aniqlaw haqqinda aytatug`in bolsaq, shaxs o`z o`mirlik jolin, moralliq normalarin, ka`sip ha`m o`mirlik ta`rizin o`z betinshe aniqlaw mu`mkinshiligine de iye.

Shaxs o`zinin` psixologik jag`dayin basqariw, o`z mu`mkinshiligin asiriw, o`z qa`siyetlerine baha beriw mu`mkinshiligine iye. O`zin-o`zi basqariw  shaxstin` o`z psixologik ha`m fiziologik jag`dayi, minez-qulqin basqariwdan ibarat.

O`z-o`zin aktuallastiriw  shaxsti maksimal rawajlaniwi ushin uqiplardi a`melde qollaw. Bul shaxstin` a`melde ma`leke asiriw ha`m o`z u`stinde islewi. A.Masloudin` nazariyasina tiykarlanip shaxstin` o`z-o`zin aktuallastiriw rawajlaniwdin` en` joqari shoqqisi, onda shaxs potentsiali toliq ko`rinedi. Bul A.Masloudin` shaxs mu`ta`jlikleri ierarxiyasinda ko`rinedi.

Shaxstin` ja`maatdag`i orni

Topar degende psixologiyada adamlar jiynag`i tu`sinilip, olar belgili uliwmaliq yamasa uliwma sipatlar tiykarinda birlesedi. Toparda shaxs belgili orindi iyeleydi. Adamnin` basqalar ko`zi aldindag`i topar ishki mu`na`sibetlerinde tutqan orni shaxs statusi delinedi. Adamlardi toparda bar boliwi sotsial-psixologik ha`diyse bolip, bunda adamlardin` bir-biri menen birgelikli ha`reketi, bir-birin qollap quwatlawi, psixologik maqtanihshan`liq. Toparliq xizmette psixologik atmosferanin` a`hmiyeti u`lken. Ha`r qanday topardi a`dette lider basqaradi. Lider  bul topardin` sonday ag`zasi, onin` abiroyi ha`m mu`mkinshiliklerin topar ag`zalari so`zsiz qabil etedi ha`m orinlaydi.

Biraq toparda kelispewshilikler de ju`z berip turiwi mu`mkin. Adamlar arasindag`i kelispewshilik bul kisiler arasindag`i qiyin sheshimge iye bolg`an bir-birine say tu`spesligi sebepli ju`zege kelgen mu`na`sibetler.

Shaxsti qa`liplestiriwshi faktorlar:

A) O`mirdin` shart-sharayati menen o`z-ara mu`na`sibeti (ma`deniy, materialliq ha`m sotsial).

B) Jas a`wladqa sotsial-tariyxiy ta`jriybelerdi o`tkeriw, adam sanasi ha`m minez-qulqina oni o`mir ha`m miynetke tayarlig`in rawajlandiriw ushin kerekli sharayatlardi ta`miyinlewshi tu`sinik, printsipler sin`diriwden ibarat bolg`an ta`rbiya.

V) Sha`rt-sharayatti o`zgertiw menen shaxs da o`zgeredi (rawajlaniw ju`zege keledi).

G) O`zin-o`zi ta`rbiyalaw  sanali xizmet bolip adamdi shaxs sipatinda toliq payda boliwin ta`miyinleydi (o`zin o`zi basqariw, o`zin-o`zi qadag`alaw).

Shaxstin` rawajlaniwin ha`reketke keltiriwshi ku`shler:

A) Xizmette o`zgeriwshi mu`ta`jlikler arasinda qarama-qarsiliqlar ha`m olardi qandiriw.

B) Xizmettegi aktivlik na`tiyjesinde qandirilatug`in mu`ta`jlikler tiykarinda jan`a mu`ta`jlikler ju`zege keliwi.

Qarama-qarsiliqlardi jen`iw arnawli usillar, jollar, ha`reketler bilim ha`m ko`nlikpe tiykarinda, ta`lim protsesinde a`melge asiriladi.

Shaxs qa`liplesiwinde jetekshi orin  ta`rbiyag`a ajiratiladi. Ta`rbiya shaxs rawajlaniwin qa`liplestiredi, bag`darlaydi ha`m ja`miyet talaplarina maslastiradi.

Demokrit aytqaninday: G`Insandi insan etip jetistiretug`in na`rse ta`rbiyaG`. Bu`gingi ku`nde bizin` waziypamiz.

Prezidentimiz I.A.Karimov aytqaninday: G`Bilimli, jaslardi tawip olardi Watang`a pidayi adamlar etip ta`rbiyalawG`.

Tema: Oylaw.

Oylaw operatsiyalari.Oylaw protsessi arnawli aqiliy operatsiyalar ko`rinisinde ju`zege keledi.Olardin` tiykarinda bug`an jan`a pikirler , juwmaqlar, tu`sinikler payda boladi. Olar to`mendegilerden ibaratU`

Salistiriw. Bul pikirlew operatsiyasi bolip, predmet ha`m ha`diyseler arasinda uqsasliq ha` ayirmashiliqlar, ten`lik ha`m ten`sizlikler, qarama-qarsiliqlardin` payda boliwinda ko`rinedi.

Analiz. –pu`tin predmetlerdi bo`leklerge ajiratiw ha`m olardin` bo`lek o`zgeshelikleri ha`m elementlerin ajiratiw.Analizdin` sxemalarin to`mendegishe ko`rsetiw mu`mkinU`

AVBGDE den ibarat

a v b d g e

Sekiriw haqqinda oylar ekenbizqiyalimizda oni biz – ju`giriw., iyteriliw, ushiw fazasi, jerge tu`siw siyaqli bo`leklerge ajiratip analiz etemiz.

Sintez- analizge qarama-qarsi operatsiya bolip, onda analiz protsessinde ajiratilg`an bo`lekler tiykarinda predmet pu`tinlikke aynaladi.

a v b d g e

ABVDGE

MisaliU` ju`giriw,, iyteriliw, ushiw fazasi, jerge tu`siw siyaqli bo`leklerdin` pu`tinliginde sekiriw ju`zege keledi.

Abstraktsiya- ob`ektten qanday-da bir o`zgeshelikti aqiliy ajiratiwda payda bolatug`in pikirlew operatsiyasi . MisaliU` doskanin` qaralig`i, ha`mde ha`reketleniw haqqinda pikirlew.

Abstraktsiyalaw sxemasi

a,b,V,G,V,U

A

Misali, ayna br qatar o`zgesheliklerge iye-tiniq, qatti, tez siniwshi h,t,b. bizler biraq oni abstrakt G`tiniqG` o`zgesheligin ajiratamiz ha`m abstrakt pikirleymiz.

Uliwmalastiriw- uqsas, baylanisli o`zgesheliklerdi bir tu`sinikke ja`mlew, yag`niy bir tu`rden predmetlerdi birlestiriw. Misali, alma, qa`reli, ju`zim, almurt-mywe, ag`ash, gu`l,o`simlikler.

Uliwmalastiriw sxemasin to`mendegishe ko`riniske iyeU`

B

a,b, AV, AG, AD, D a v

g

Klassifikatsiya- uliwma, uqsas o`zgeshelikke iye predmet ha`m na`rselerdi toparlarg`a ajiratiw.

Misali, kitapxanada kitaplardi jaylastiriw, pa`nler klassifikatsiyasi.

Sistemalastiriw- uliwma nizamliqlarg`a tiykarlang`an predmetlerdi ta`rtipke keltiriw, sistemalastiriw belgileri- xronologiyaliq, ken`islik, logikaliq.

Oylawdin` logikaliq formalari oylaw protsessinde ayriqsha pikirler hu`kim sipatinda ju`zege keledi.

Hu`kim –tamamlang`an pikir esaplanadi. Hu`kim- predmet yaki o`zgeshelikti tastiyiqlaw yamasa inkar etiw menen baylanisli pikir. Misali, G`No`kis-Qaraqalpaqstannin` paytaxti,G`

Hu`kimnin` to`mendegishe tu`rleri barU` birlemshi, jeke, uliwma.

Juwmaq- oylawdin` logikaliq formasi bolip, bir neshe belgili juwmaqtan juwmaq shig`ariladi.Juwmaqlar- induktiv,deduktiv, anologiya tu`rlerine bo`linedi.

Induktiv juwmaq- bir neshe birlemshi hu`kmlerden bir juwmaq shig`ariw. Misali, G`Terek qizdirilg`anda ken`eyediG`, G`Temir qizdirilg`anda ken`eyediG`, - juwmaq barliq bo`lekler qizdirilg`anda ken`eyedi.

Deduktiv juwmaq- uliwma juwmaqtan birlemshi hu`kimge juwmaq jasaladi. G`Barliq metallar elektr togin jaqsi o`tkizediU` Alyuminiy metallG`. Demk G`alyuminiy –jaqsi elektr togin o`tkiziwshiG`.

Anologiya- birlemshi, jalg`iz juwmaqtan jalg`iz, birlemshi hu`kim shig`ariladiU` «Quyashta jerdegi siyaqli elementler bar»`, «Quyashta gelliy bar» juwmaq «demek, jerde de gelliy bar boliwi mu`mkin»`.

Solay etip, jerde gelliy elementi ashilg`an.

Ayirim ha`diyselerdi tu`sindiriw ushin pa`nde qollanilatug`in, biraq olardin` durislig`i jetkilikli da`rejede tiykarlap berilmegenligi shama pikirler pa`nde gipoteza dep aytiladi. A`meliyat pa`nge qarsi bolmag`an ha`m a`meliyatta o`z da`liyllewin tapqan gipotezalar teoriyag`a aylanadi.

Tu`sinik- Oylaw protsessinde tu`sinikler payda boladi, olar o`zara tig`iz baylanisli ha`m mu`na`sibetleri ja`nede jaqiniraq, teren`irek tu`siniwge imkaniyat beredi. Qandayda bir predmet yaki ha`diysenin` tu`sinigin biliw – bul bir neshe hu`kimge iye boliw esaplanadi.

Tu`sinik-bul miydin` joqari u`nimi bolip aqiliy obrazi uliwmalasqan formasi esaplanadi.

Tu`sinikler predmetli ha`m abstrakt tu`rlerge bo`linedi. Ko`lemine qaray tu`sinikler jalg`iz ha`m uliwma bolip bo`linedi. Tu`sinikler ilimiy bolmag`an ha`m a`piwayi, turmisliq , ilimiy ken` ha`m tar boliwi mu`mkin.

Tu`siniw- quramali pikirlew protsessi bolip, shin mu`na`sibet ha`m baylanislardi ashiw bolip esaplanadi.Tu`siniw predmetti su`wretlew, ol haqqinda isenimdi ju`zege keltiredi.