Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Ta`biyiy pa`nler

Gumanitar pa`nler filosofiyaliq pa`nler

Sxemadan ko`rinip turg`aninday-aq, psixologiya pa`ni pa`nler diziminin` araliq orayinda turadi. Bul degen psixologiya ha`m filosofiya ha`m tariyx, fiziologiya, texnika siyaqli pa`nler menen tig`iz baylanisli. Psixologiya a`sirese pedagogika pa`ni ushin za`ru`r a`hmiyetke iye.

Psixologiyanin` ta`lim ta`rbiyadag`i roli u`lken. Jas a`wladti ka`mil etip ta`rbiyalawda oni ha`r ta`repleme jaqsi biliw kerek.

Ha`r qanday oqitiwshi, pedagog o`z oqiwshisinin` psixologiyasin jaqsi biliwi tiyis, og`an individual jandasiw da`rkar. Oqiwshilar psixologiyasin biliw, ta`lim ha`m ta`rbiya psixologiyasi ha`m psixologiyasi tiykarin t.b. ta`lim metodikasi sho`lkemlestiriledi. Balalardin` psixologiyaliq rawajlaniwin bilmesten turip ta`lim metodikasin tuwri islep shig`iw, oni turmisqa engizip bolmaydi. Psixologiyanin` ta`rbiyada shaxs qa`liplesiwinde, oni ka`millik da`rejesine jetkeriwde ruwxiy bay, depli saw salamat, ja`miyettin` barliq talaplarina juwap beretug`in etip qa`liplestiriwde a`hmiyeti ulli. Psixologiyanin` orni adamlar du`n`ya qarasi ha`m moralliq qa`siyetlerin qa`liplestiriwde de orni u`lken. Psixologik bilimlerdi adam, o`z-o`zine intellektual ta`rbiyalawda da qollaw a`hmiyetli. Psixologiya jeke mashqalalardi sheshiwde o`zin-o`zi tu`siniwde o`zinin` ku`shli ha`m ku`shsiz ta`replerin an`lawda qiyinshiliqlardi jen`iwde, tabislarg`a erisiwde, u`nemli pa`ziyletlerdi qa`liplestiriwde za`ru`r. Psixologiya aqiliy mu`mkinshiliklerin ashiwda da za`ru`r. Diqqat ha`m este saqlawdi jaqsilaw rawajlandiriw jollarin bilip bilimlerdi tuwri o`zlestiriw intellektual xizmet na`tiyjesin asiriw mu`mkin.

Biz qa`dem qoyg`an XXI a`sir bizin`she psixologiya pa`ninin` rawajlaniw da`wiri boladi ha`m ol ja`miyetimiz o`mirinde za`ru`rli orin iyeleydi.

Prezidentimiz I.A.Karimov aytqanlarinday XXI a`sirde G`siyasits iqlim keskin o`zgeredi, adamlar sanasinda demokratik qa`driyatlar qarar tapadi, insan ja`miyetindegi ornin sanali tu`rde o`zi belgileydiG`. Bunda a`lbette psixologiya pg`ninin`de orni bar.

II BAP. PSIXOLOGIYaNIN` TA`BIYIY ILIMIY TIYKARLARI

JOBA:

1. Adam nerv diziminin` du`zilisi funktsiyasi ha`m o`zgeshelikleri

2. Miy ha`m psixika.

3. Belgili nerv dizimlerinen psixik ha`diyselerdin` lokalizatsiyasi (jaylasiwi) mashqalalari.

4. Psixik protseslerdin` fiziologiyaliq tiykarlari.

En` basli adamnin` nerv du`zilisi o`zgeshelikleri ha`m xizmetin ko`rip shig`ayiq.

Adam bas miyi kisi psixikasinin` o`zine ta`n ta`kirarlanbaytug`in quramali organi esaplanip ol u`lken jarim sharlar kishi miy araliq miy, orta miy ha`m uziniraq miyden ibarat.

Bas miy, arqa miy menen orayliq nerv dizimin payda etip adam organizmindegi barliq organlardiq xizmeti bir-biri menen baylanisin ha`m de onin` sirtqi ortaliq penen bolatug`in baylanisin ta`miyinleydi. Psixik xizmetlerdin` ko`p bo`legi bir neshe qatar bolip jaylasqan ju`da` ko`p nerv kletkalarinan (15 milliardtan ko`p) ibarat bolg`an ku`l ren` qatlaminan ibarat bolg`an bas miy u`lken jarim sharlari qabig`inin` xizmeti menen baylanisli.

Nerv dizimi nerv toqimasinan ibarat bolip ol o`z na`wbetinde nerv kletkalarinan ibarat. Ha`r bir nerv kletkasi yag`niy neyron yadrosi olg`an ju`da` ko`p tarawlang`an kelte o`simteler  dendritler ha`m bir g`ana uzin o`simte  aksondan ibarat kletkani quraydi.

Tu`rli nerv kletkalarinin` tutasqan jayi sinole delinedi ha`m ol bir neyronnan basqasina impul`slardi o`tkeriw (toqtatiw yamasa uslap qaliw)di ta`miyinleydi.

Nerv kletkalari toplami miydin` ku`l ren` moddasina nerv talshiqlarinin` toplami bolsa miydin` aq moddasin quraydi.

Nerv toqimasi o`zine ta`n o`zgesheliklerge iye bolip onda qozg`aliwshan`liq ha`m o`tkeriwshen`lik tiykarg`i o`zgeshelikler esaplanadi. Egerde nerv kletkasinin` qanday bir bo`limine ha`reketti o`zgertiw menen elektr tog`i menen ximiyaliq moddalar menen yamasa basqa na`rse menen ta`sir etilse, nerv talasinin` usi jerinde o`zine ta`n fiziologik protsess yag`niy qozg`aliw payda boladi.

Egerde ta`sirlegish jeterli da`rejedegi ku`shke iye bolsa, bul jag`dayda qozg`aliw nerv talshig`inan tarqalip bir nerv kletkasinan basqasina o`tkeriledi.

Joqari aytip o`tilgendey oriyliq nerv dizimi bas ha`m arqa miyden ibarat. Arqa miy omirtqa pog`anasinin` kanalinda jaylasqan bolip nerv toqimasinan ibarat. Arqa miy eki jarti bo`lekten yag`niy on` ha`m shep bo`leklerden ibarat bolip olardin` uzinlig`ina ketken alindin`g`i ha`m artqi kesikler ajiratip turadi.

Arqa miyde nerv talshiqlarinin` tutamlari jaylasqan bolip skelet bulshiq etleri, teri ha`m shilimshik qabattag`i pereferin nerv ushlarinan qozg`aliw nerv impul`slari ko`rinisinde olar arqali bas miyde de al ol jerden periferiyag`a jetkeriledi.

Arqa miyde sanasiz reflektor ha`reketlerdin`, dene ha`m qol ayaqlar bulshiq etlerinin` sonday-aq bar qatar fiziologik protseslerdin`  tamirlardi ha`reketlentiriwshi, ter ajiratiwshi ha`m basqada oraylar jaylasqan.

Bas miy qutida jaylasqan bolip arqa miydin` u`stinde jaylastirilg`ang`a usaydi. Bas miydi uzinsha miy keyingi, miy orta miy, araliq miy ha`m aldin`g`i miy ajiratiladi.

Keyingi miy voroshev ko`piri ha`m miysheden ibarat bolip uzinsha miy menen birgelikte miy sapin quraydi. Miy sapi miy dawamina tutasqan. Uzinsha miy arqali arqa miyden bas miydin` joqari bo`limlerine impul`slari o`tedi ha`m arqag`a qaytadi. Ushinsha miydin` yadrolari quramali reflektor aktlarinda qatnasadi: soriw, shaynaw, solek ajiratiw ha`m t.b. orta miy to`rt tepelik qizil yadro mskul tonusinin` o`lshemli bo`liniwi, dawis ha`m jaqtiliq qozg`atiwshilari ha`m de awirliq ku`shine denenin` tuwri jaylasiwin qa`liplestiredi.

Araliq miyde seziwshen`liktin` araliq oraylari jaylasqan.

Aldin`g`i miy joqarg`i bo`leklerin qa`liplestiredi. Aldin`g`i miy bas miydin` en` u`lken bo`legi 80% quraydi ha`m man`lay bo`liminen en`segeshe sozilg`an jariq penen ajiratilg`an eki on` ha`m shep jarim sharlardan bir biri menen birigedi.

Jarim sharlardin` barliq ju`zesi (2200 sm²) miy pusti deyiledi. Miy pusti ku`lren` moddadan ibarat. Onin` qalin`lig`i ha`r qiyli bolip, 4-5 mm ge shekem boladi. Bas miy u`lken jarim sharlari pustinin` ju`zesi a`dette 4 u`lken bo`limge ajiratiladi: man`lay, to`be, en`se ha`m sheke.

Bir tu`rdegi kletkalar qatlaminan ibarat bo`limler (qabiq formasi ha`m xizmetinin` waziypalari tu`rlishe bolg`an 6 qatlam kletkalardan ibarat) qatlamlardan (maydan) ibarat. Adamda ha`mmesi bolip 52 de maydan bar.

Bas miydin` posti astinda jatqan bo`limlerdin` qabiq asti bo`limi delinedi. Qabiq asti bo`limi ha`m qabiq asti tutamlari uliwma seziwshen`liktin` differentsiallaspag`an oraylari esaplanadi. Bul bo`lim bizin` emotsiyalarimiz ha`m instinktlerimiz benen baylang`an.

Bas miy qabig`i adamdag`i psixik protseslerdin` materialliq tiykari esaplanadi.

U`lken jarim sharlar qabig`i o`zinin` talshiqlari menen bas ha`m arqa miydin` barliq bo`limilerin baylaydi. Usi menen birge: nerv dizimi ha`m barliq organizm xizmetinin` a`hmiyeti bas miy qabig`ina tiyisli.

Periferik nerv dizimi orayliq nerv dizimi menen bir pu`tinlikti quraydi. Periferik nerv dizimi orayliq nerv diziminen shig`ip tarawlanip usi menen birge pu`tkil organizmdi miy menen baylanistiriwshi nervler quraydi.

Bas miyden 13 jup, atqi miyden 31 jup nervler shig`adi.

Periferik nervlerdin` 2 tu`ri: seziwshi ha`m ha`reket nervleri pariqlanadi. Seziwshi nervler ushlarindag`i dizimlerde ta`sirlegishler arqali payda bolg`an qozg`aliwdi orayg`a, yag`niy arqa ha`m bas miyge jetkerip beredi. Usi nervler basqasha qilip retseptorli (qabil etiwshi) orayg`a umtiliwshi ha`m effekt nervler delinedi.

Ha`reketlendiriwdi (motor) nervler oraydan kelgen impul`slardi bulshiq etlerge ha`m bezlerge jetkeredi. Bul nervlerdi oraydan qashiwshi ha`m effekt nervler dep de ataladi.

Vegetativ nerv dizimi  arqa miy boylap, onnan shette jaylasqan nerv tu`ginleri, ayriqsha tu`ginler ha`m nerv tu`ginlerinin` shigellerinen ibarat VNTnin` ayriqsha tutamlari as sin`iriw, qan aylaniw, dem aliw ha`m basqa organlarda jaylasqan bolip, ishki organlardin` funktsiyasin qadag`alaydi.

VNT simpatik nerv diziminen (onin` oraylari gipotalamus da, arqa miydin` ko`kirek ha`m joqari bel sementlerinde jaylasqan) ha`m parasimpatik nerv diziminen (onin` oraylari orta miydegi 4 to`belikte, Varoshev ko`pirde, uzinsha miyde ha`m arqa miydin` quyriq bo`liminde jaylasqan) ibarat.

Simpatik ha`m parasimpatik dizimler ishki ag`zalar funktsiyasin qadag`alaydi. O`zine ta`n G`antagonistlerG` (qarama-qarsi) bolip, bir organ funktsiyasin qarama-qarsi jag`dayg`a keltiredi. Misali, simpatik dizim ju`rek funktsiyasin tezletse, parasimpatik dizim bul funktsiyani pa`seytedi. Organizmnin` normadag`i funktsiyasi simpatik ha`m parasimpatik VNTdin` belgili bir G`turaqliqtaG` saqlanadi. VNT emotsional keshirmelerde u`lken rol atqaradi.

Adamnin` ko`binese psixik protseslerin, o`zgesheliklerdin` ha`m jag`daylardin` qadag`alawda retikulyar formatsiya a`hmiyetli rol` oynaydi. Retikulyar formatsiya arqa miyde, uzinsha ha`m keyingi miyde jaylasqan zich nerv talshiqlari tarawi menen birikpe torsiman du`zilme. Ol bas miydin` elektrik aktivligine, bas miy qabig`inin` funktsional jag`dayina, qabiq ha`m oraylarina, miyshege ha`m arqa miyge ta`sir etedi.

Miydi psixika organi sipatinda ilimiy psixologiyada u`yreniw tariyxi eki bag`darda bolg`an:  organizm ha`m ortaliq mu`na`sibetlerin qabil etiw tiykarlarin u`yreniw ha`m miydin` ayriqsha du`zilmelerin morfologiyasi ha`m funktsiyasin ashiw.

R.Dekart ta`repinen refleks tu`siniginin` kiritiliwi organizm ha`m ortaliq ta`siri tiykarlari ashiliwi ha`m belgili rol oynaydi.

Refleks organizmnin` sirtqi ha`m ishki ta`sirlerge orayliq nerv dizimi arqali bergen juwap reaktsiyasi. I.M.Sechenov (1829-1905) ta`repinen a`melge asirilg`an bul tu`siniktin` rawajlaniwi ha`m bul mexanizmnin` barliq psixik protseslerge tiyisli ekenligi usig`an alip keledi, ilimiy psixologiyada determinizm printsipin birotala o`z juwabin tabadi.

Sanali ha`m sanasiz turmistag`i barliq aktlar (ha`reketler) kelip shig`iwi usilina ko`re reflekslar bolip esaplanadi (I.M.Sechenov).

Reflektor aktde I.M.Sechenov u`sh buwimda ajiratadi

1) birinshi buwimda sezip atirg`an «topdin» ta`sirleniwi nerv qozg`aliwina aylanadi.

2) qozg`aliw ha`m tormozlaniw protsesleri tiykarinda o`zine ta`n ra`wishte, xabardi qayta islew ha`m qarar qabil etiw payda beredi.

3) a`melge asiriwshi, yag`niy buyriqlardi a`melge asiriwshi organlarg`a (bulshiq etlerge bezlerge ha`m t.b.) uzatiw.

I.P.Pavlov (1849-1936) I.M.Sechenov baslag`an miydin` reflektor xizmetin u`yreniwdi rawajlandirip refleks tu`sinigine jan`a ma`ni kiritedi, sha`rtli reflekslerdin` payda boliw tiykarlarin jaratadi.

Reflekslerdin` 2 tu`ri pariqlanadi  sha`rtsiz ha`m sha`rtli. Sha`rtsiz refleksler tuwma bolip, turmistin` da`slepki ku`nlerinen ha`m son`inan hesh qanday ta`jiriybesiz ko`rine baslaydi (Misali ukol urg`anda qoldi tartip aliwi, awqattin` awiz boslig`ina tu`skendegi solektin` ajiraliwi).

Sha`rtli refleksler turmis ta`jiriybesi menen sha`rtsiz refleksler tiykarinda payda boladi. Misali, iytte og`an ha`mme waqit beriletug`in idistiq ko`riniwi solek (sileke) ajiratiliwina alip keledi. Idis (tabaq) bul jerde sha`rtsiz emes, al sha`rtli ta`sirlegish esaplanadi. Sha`rtli ta`sirlegish solek (silekey) ajiraliwinin` tuwridan tuwri qozqatiwshi bolmay, al tek g`ana qozg`atiwshinin` signali, awqattn` signali boladi.

Sha`rtsiz reflekslerdin` oraylari tu`rlishe  sha`rtsiz refleksler on`larinin` tutasiwi arqa miyde ha`m bas miydin` u`stinde ju`z beredi.

Sha`rtli reflekslerdin` payda boliw bo`limi bas miy posti. Sha`rtli reflekslerdin` payda boliwi sebepli sha`rtli refleksler sha`rtsiz ta`sirlegishlerdin` payda boliwinan aldin ko`binese sha`rtsiz ta`sirlegishler bir qansha alis bolsa da ju`zege shig`adi. Sha`rtli ta`sirlegishler organizmnin` o`miri ushin za`ru`r bolg`an qanday da bir ha`diyselerdin` barlig`i haqqinda. Misali, awqattin` barlig`i, qa`wiptin` payda boliwi haqqinda xabar beredi.

Sonin` ushin I.P.Pavlov bas miy qabig`i xizmetin signal xizmeti dep ataydi. I.P.Pavlov sha`rtli refleksler metodikasin paydalanip, soni aniqlaydi, bas miy u`lken jarim sharlar xizmeti organizminin` ishki ortalig`inan ha`m sirtqi arqaliqtan nerv dizimine kelip atirg`an ko`p g`ana ta`sirlegishlerdin` analizi ha`m sintezi protsesinen ibarat eken.

Analiz ha`m sintez I.P.Pavlov ta`repinen analizatorlar dep atalg`an o`zine ta`n nerv dizimleri ja`rdeminde a`melge asiriladi.

Analizator  bul nerv fiziologik apparati bolip, periieriyadag`i nerv ushinan (retseptor), seziwshi nervden (o`tkiziw joli) ha`m miy qabig`inin` tiyisli qozg`atiwshisi qabil etiwshi tarawdan ibarat. I.P.Pavlovtin` birinshi ha`m ekinshi signal dizimleri tuwrali ta`liymati ilimiy psixologiya ushin u`lken a`hmiyetke iye.

Haywanlar ushin barliq u`lken jarim sharlardag`i ta`sirlegishler ha`m olardin` izleri menen signallasip, olar organizmnin` ko`riw, esitiw ha`m basqa retseptorlarina tuwridan-tuwri kelip turadi. Bul barliq tin` birinshi signallar dizimi bolip, adam ha`m haywanlarda uliwma ko`riniste. So`zler barliqtin` ekinshi arnawli insaniy signal dizimin quraydi. So`zler na`rse ha`m zatlardan kelip atirg`an signallar ornin iyelegeni ushin Pavlov ta`repinen G`signallar-signaliG` deb atalg`an. Ekinshi signal diziminin` xizmeti birinshi signal diziminen ajiralmag`an tu`rde tuwridan-tuwri baylanisli tu`rde baradi. Ekinshi signallar dizimi oylaw ha`m iyelewdin` fiziologik tiykari esaplanadi.

Reflekstin` klassik tu`sinigi ja`rdeminde psixik xizmet tiykarlarin tu`sindiriwdegi za`ru`r kemshilik sonnan ibarat, refleks dizimi adam psixikasin basqariwshi ha`m o`zgertiwshi rolin tu`sindirip bermeydi. I.P.Pavlovtin` sha`kirtleri ha`m izdaslari bul kemshilikti reflektor dugaliq dizimi tu`sinigi reflektor xalqasi dizimi tu`sinigine o`zgertiw menen sheshiwge umtildi.

To`mendegi sizilmada reflektor xizmetinin` anatomik fiziologik dizimi keltirilgen.

2 4

1

5
6-7

Analizatordin` (1-2-3) reflektor oqinin` (1-2-3-4-5) ha`m reflektor kalkasinin` (1-2-3-4-5-6-7) printsipial sizilmasi bolip, 1-retseptor, 2- affekt nerv joli, 3-orayliq zona, 4-effekt nerv joli, 5- effektor, 6-7-qaytarma baylanis kanallari.

Psixikanin` fiziologik tiykarlarin ashiw mashqalalarina o`mirinin` ko`p jillarin bag`ishlag`an rus fiziologi P.K.Anoxin (1898-1874) qaytarilma afferentatsiya dizimlerin aniqladi, na`tiyjede ha`reket aktseptori dep atalg`an ha`reketti jobalastiriwshi ha`m basqariwshi o`zine ta`n funktsional apparat (organ) ajiratildi.

Onin` ta`repinen adaptiv funktsional dizim tu`siniginin` kiritiliwi qatar son`g`i izlenisler ha`m psixikani ko`rsetiwshi ha`m basqariwshi funktsiyalari tuwrali jan`a ko`z qaraslar ushin baslawish tu`rtki bolip, xizmet etedi.

Psixik qubilislardin` miy morfologiyasi ha`m baqlanip atirg`an materialliq protsesler arqali, ta`biyati, payda boliw nizamlari ha`m rawajlaniwi tu`rlishe bolg`an ha`reketli uzaq tariyxqa iye. Qa`dimgi yunonistanda (qabil etiw, pikir ju`rgiziw ha`m este saqlaw uqipliliqlarinda) miydin` aldin`g`i, orta ha`m arqa qornin toltirg`an suyiqliq penen baylanistiriw ha`reketli etishgen.

Jan`a ilimiy taraw  frenologiyanin` tiykarshisi F.Gall` XIX a`sirdin` baslarinda adamnin` tu`rli uqipliqlari ha`tte bas su`yeginin` ju`ze qabatindag`i tu`rli nerv toqimalari ushirap turatug`in jiyinnin` ku`shlirek rawajlaniwi menen baylanisli, dep da`lillewge ha`reket etken. Ayriqsha psixik funktsiyalardin` bas miydin` belgili bir bo`leklerine tiyisli ekenligi onin` lokal (jaylasiw) jaralang`anda baqlang`an. Usi jol menen shep jarim shardin` u`shinshi man`lay bo`rtikte so`ylew artikulyatsiyasin a`mege asirilatug`in broka orayi (onin` aniqlag`an frantsuz anatomi P.Broka ati menen atalg`an) son` shep jarim shardin` joqari shekke bo`rtiginin` arqa bo`liminde G`so`ylewdi basqaratug`inG` verniks orayi (ona ashqan nemis psixiatri X.Verniks ati menen atalg`an) ajiratilg`an.

XX a`sirdin` son`g`i 10 jillarindag`i zamanago`y apparatlardan paydalang`an tu`rde ko`plegen izertlewlerdin` alip bariliwi nerv kletkalarinin` xizmetin baqlap, nerv impulslarin tekserip bariw qisqa waqit ishinde ju`da` ko`p mug`darda qabil etilip atirg`an xabardi qayta islew ha`m miydin` pu`tinligin buziwdi talap etpeytug`in metodikalardi qollaw imkaniyatin berdi. Bul izertlewler sonday juwmaqqa alip keledi, ha`r qanday psixik xizmet quramali du`ziliske iye bolip, ol bir g`ana ha`tte bir neshe turkum nerv kletkalarinin` topari ta`repten emes, al bas miy postinin`, postlaq asti ha`m miy sapinin` tu`rli tarawlarin o`z ishine alatug`in bir pu`tin funktsional dizim ta`repinen a`melge asiriladi.

Ataqli neyropsixolog V.R.Luriyanin` pikirinshe sonin` ushin miydin` sheklengen tarawlarindag`i psixik funktsiyalardi G`lokalizatsiyalawG` waziypasi usi funktsional dizimdi a`melge asiratug`in birgelkili islewshi miy zonalarinin` usi diziminin` analizi, basqasha aytqanda qalay etip usi funktsional dizim bas miy apparati boylap tiyisli dizimler boylap jaylastirilg`aninin` analizi waziypasi menen almastiriliwi tiyis.

V.R.Luriya boyinsha adam miyinin` funktsional dizimi 3 tiykarg`i bloktan ibarat:

1. postlaq ishki tonusin qollaytug`in energetik blok.

2. xabardi qabil etiwshi, qayta islewshi ha`m saqlawshi blok.

3. xizmetti bag`darlawshi, basqariwshi ha`m baqlawshi blok.

Adam ha`m haywanlar miyinin` funktsional dizimde za`ru`r o`zgeshelikler baqlanadi. Haywanlardin` eki jarim sharlari bir xil qimbatg`a iye bolg`an bir waqitta, adamnin` shep miyi jarim shari, a`dette dominant bolip, on` miy jarim shari og`an boysinadi ha`m ol on` qoldin` jetekshi roli menen baylanisqan (shekekeylerde bunday dominantliq aship ketedi yamasa on` jarim sharg`a o`tedi).

Shep miy jarim sharda adamnin` is ha`reketi ha`m xizmetinin` quramali formalarin basqariw menen baylanisli bolg`an so`ylew oraylari jaylasqa. Bul oraylardin` buziliwi logik, grammatik operatsiyalardin` (semantik afaziya) ha`m oylawdin` do`retiwshi formalari buziliwina alip kelse, a`ne usi demdegi on` miy jarim sharinin` tap usinday tarawlarinin` buziliwi bolsa qabil etiwdin`, ko`z qaras komponentlerin ha`m emotsional protseslerin buzadi.

Toplang`an ilimiy mag`liwmatlar tiykarinda soni aytip o`tiw kerek shep miy jarim sharinin` isi on` jarim shardin` isine qarag`anda differentsiallasqan. Adam bas miyi u`lken miy jarim sharlarinin` qa`nigelesken funktsiyalardin` barlig`i haqqindag`i mag`liwmatlar to`mendegi tablitsada keltirilgen:

	Shep jarim shar		On` jarim shar
	Xronologik quram		o`tip atirg`an waqit
	Karta ha`m sizilmalar oqiw		Konkret ma`kan
	Namlardi, so`zlerdi, belgilerdi este saqlap qaliw		Sa`wleleniw, konkret, ha`diyselerdi este saqlap qaliw
	So`ylew aktivligin seziw		Emotsional jag`daydi qabil etiw
	Du`n`yani quwanishta, tinishliqta ko`riw		Du`n`yani qa`legenshilikte ko`riw
	Izbe iz qabil etiw		Bir pu`tin sa`wleleniwdi qabil etiw

Adamlardin` ha`r bir psixik protsesi, jag`dayi ha`m o`zgesheligi pu`tin orayliq nerv diziminin` xizmeti menen tig`iz baylanisli.

Sezimler orayliq nerv dizimi ta`repinen tu`rli energiyanin` tu`rli sezgi organlarina ta`sirin qayta islew na`tiyjesinde payda boladi. Sa`wleleniwler retseptorlarg`a ta`biyiy stimullar formasinda da kelip qayta o`zgeredi, orayliq nerv dizimine uzatiladi ha`m sezgilerge aylanip atirg`anda qayta islenedi.

Qabil etiw na`tiyjesinde psixifiziologik protses sipatinda payda bolatug`in obraz birden bir qansha analizatorlardin` ten`lestirilgen halatdag`i xizmetin ku`tedi.

Diqqattin` fiziologik tiykarlari bas miy qabig`inin` bir pu`tin yamasa onin` ayirim bo`leklerindegi qozg`aliwshaqliqtin` ko`beyiwi menen baylanisli. Bul o`z na`wbetinde retikulyar formatsiyanin` ayriqsha bo`leklerinin` aktivligi menen baylanisli.

A.A.Uxtomskiy diqqattin` fiziologik tiykarshisi bolip, qozg`atiwshilar ta`sirinde ko`beyetug`in ha`m qon`si qarawlarda tormozlaniwg`a aip keletug`in qozg`aliwdin` dominant oshag`i esaplanadi, dep aytadi.

Este saqlawdin` fiziologik tiykarlari sonnan ibarat, bas miydin` ayriqsha du`zimlerindegi nerv kletkalarinda este alip qaliw protsesinde keshetug`in o`zgerislerde este saqlawdin` izleri gu`zetiledi. Este saqlaw protsesinde DNK ha`m DNK molekulalarinin` roli haqqindag`i gepotezalar ju`zege kelgen. Shama boyinsha este saqlaw DNK ha`m DNK molekulalari du`zilisindegi o`zgerisler menen o`z-ara baylang`an.

G.Xiden uzaq mu`ddetli este saqlaw protsesinde DNK roli haqqindag`i gipotezani engizdi, biraq adamnin` en` bekkem, en` teren` este saqlawin tasiwshi bolip DNK esaplanadi. Bunnan tisqari ol na`sillik dizimine de kiredi, dep esaplanadi.

Sezgiler qabil etiw, diqqat, este saqlawdan tisqari psixik jag`daylardin` fiziologik ta`replerin tekseriw u`lken qizig`iw oyatadi.

00A`piwayi emotsiyalardin` fiziologik tiykari bolip orayliq nerv diziminin` limbik du`zilmeleri, talamas ha`m gipotalamusdag`i (bas miydin` qabiq asti bo`limleri) payda bolatug`in protsesler esaplanadi.

Adam a`piwayi sezimlerinin` nerv tiykari bolip bas miy qabig`i esaplanadi. Ha`zirgi zaman axborot nazariyalari boyinsha nerv kletkasinda qozg`atiwshilar ta`siri astinda ko`z funktsiyalarin bejeriwshi (belgiler o`z-ara almasiwi) tu`rli xarakteristikag`a iye bolg`an biotoklar payda boladi nerk impul`sida birlesetug`in xabar kodlarin sheshiw aldin toplang`an xabarlardin` toplamin bul protseske qosiliwi menen sub`ektiv psixik obrazin jaratadi.

Barliqtin` psixik obrazin dizimine ma`s keliwi nerv kodine izomorfligi menen ta`miyinlenedi. Biraq obraz nerv impulsinin` usi minuttag`i xizmetinen barqulla G`bayG` tolig`iraq, nege degende, ol shaxs miyinde psixik xizmet sub`ektinde toplang`an ha`m qayta islengen xabardin` pu`tu`n zapasin o`zinde alip ju`redi.

III BAP. ZAMANAGO`Y PSIXOLOGIYa PA`NININ` METODLARI
1. Psixologik izertlewler metodlarinin` mashqalalari.

2. Psixologik izertlewler basqishlari.

3. Psixologik izertlewlerdin` tiykarg`i basqishlari.

4. Psixologik izertlewlerde aling`an na`tiyjelerdin` matematik statistik qayta isleniwi.

5. Psixologik izertlewlerde esaplaw texnikasinan paydalaniw.
Ha`r qanday pa`n o`z predmetine iyeligi belgili. Psixologiyanin` joqarida aytip o`tilgenindey predmeti psixika bolip, ol ob`ektiv du`n`yani psixik qubilislar tiykarinda ko`rsetip, ju`zege kelgen ha`m qa`liplesken obraz sub`ekt xizmetin ha`m minez qulqin maqsetke jo`neltiredi.

Bunnan tisqari ha`r qanday pa`n qanday da qubilistin` nizamin biliw ushin ma`lim bir metodlardan paydalanadi. I.P.Pavlov G`Metodtin` qolinda izertlew ta`g`diri jatadiG` degen edi. Metodlar dizimi pa`nnin` uliwma metodologiyasina birlesedi.

Metodologiyani ken` ma`nide alatug`in bolsan`, ol ma`lim dizimge iye bolg`an bilimlerdi izlep tabiwg`a qaratilg`an logikaliq izbe izlikke iye bolg`an metodlar. Ko`pshilik ilimpazlar bul termindi, ilimiy metod tu`sinigine say tu`rde tu`sinediler ha`m paydalanadilar, metodologiya tek ilimiy tu`rde qabil etiliwine aytadilar.

Metodologiya (yunonsha  methodos-biliw, izertlew tekseriw joli logos  tu`sinik ta`liymat) a`meliyat xizmetn sho`lkemlestiriw ha`m a`melge asiriw printsipleri ha`m usillari dizimi ha`m de usi dizim haqqindag`i ta`liymatlar.

Metodlar  psixikani u`yreniw usillari ha`m jollari jiyindisi. Metod bul  biliw an`law joli bolip, bul usil arqali pa`nnin` predmeti aniqlanadi u`yreniledi (S.L.Rubinshteyn).

Metodlar dizimi joqarida aytilg`aninday pa`nnin` uliwma metodologiyasina baylanisli. Psixologiyaliq izertlewler metodologiyasi, metod ha`m metodikalari arasindag`i baylanis sxemada berilgen.

Juwmaq ha`m talabalar

Materialardi qayta islew

Izertlewdin` maqsetinen kelip shiqqan halda metodtan konkret paydalaniw. Izertlew metodikalari

Metodik printsiplerge juwap beriwshi psixikanin` ko`rinisine tiyisli faktlardi aliw usillari. Izertlew metodlari

Psixologiya predmetin ilimiy tu`siniw. Pa`nnin` metodologiyasi

Sxema 1. Psixologiyaliq izertlewler metodologiyasi metodlari ha`m metodikalari.

Soni aytip o`tiw tiyis, psixologiyaliq izertlewlerdin` sho`lkemlestiriliwine ha`m o`tkiziliwine belgili talaplar qoyiladi. Olar qanday talaplar.

1. Izertlewlerdi jobalastiriw. Metod ha`m metodikalardi tan`law ha`m olardi sinap ko`riw. Izertlewdin` na`tiyjeli boliwi ushin tiykarlardi esapqa aliw, izertlewlerdi logik ha`m xronologik du`ziw izertlewde qatnasiwshilar sanin aniqlaw, za`ru`r o`lshemlerdi aniqlaw, matematik qayta islew jobasin ko`rsetiw ha`m pu`tin izertlewdin` mazmunin ko`rsetip beriw.

2. Izertlewdi o`tkeriw jayi.

3. Izertlewdi texnik bezew.

4. U`yreniwshilerdi tan`law.

5. U`yreniwshi izertlewdin` barisina ta`sir etedi ha`m izertlewdin` rejestiriwden juwmaq ha`m talaplarina deyin u`lken a`hmiyetke iye.

6. Ko`rsetpe  onin` ha`m qisqa boliwi kerek.

7. Izertlew bayanlamasi toliq ha`m maqsetke muwapiq boliwi kerek.

8. Izertlew na`tiyjelerin qayta islew. Izertlew quramali protses bolip, onin` basqishlari bar. Olar nelerden ibarat

Psixologik izertlew basqishlarin to`mendegi sxemada ko`riw mu`mkin.

IV	Na`tiyjelerdi toliqlaw ha`m juwmaqlardi aytip beriw

III	Izertlew na`tiyjelerin san taliqlaw, ortasha u`lkenlikti aniqlaw, korrelyatsiya koeffitsientin islep shig`iw ha`m basqalar. Grafiklerdi du`ziw.

II	Juwmaqlardin` tuwrilig`in da`lillew. Bunin` ushin ha`r qiyli metodlardan paydalaniladi.

I	Tayarlaw basqishi. Aldin qoyilg`an waziypalardi u`yreniw pariqlarin islep shig`iw. Izertlew waziypalari ha`m ilimiy shamalardi belgilew metodikalarin islep shig`iw.

Zamanago`y psixologiya metodlarinin` klassifikatsiyasi keltiriw tiyis. Akademik B.G.Anan`ev metodlardi to`rt toparg`a ajiratadi.

1. Topar sho`lkemlestiriwshi metodlar. Olarg`a emotsional metod (tu`rli toparlardi joli, xizmetine qaray salistiriw ha`m t.b.) Longityud metodi (uzaq waqit dawaminda jeke tekseriliwshi ha`m toparlar menen tekeriliwshilerdi qayta qayta tekseriw), kompleks metodi (izertlewde tu`rli pa`n ilimpazi, bir ob`ektdi u`yreniwde qatnasadi, misali shaxstin` aktivligi, psixologik ha`m sotsial rawajlaniwdag`i baylanisti aniqlaw).

2. Topar  emperik metodlar: Baqlaw ha`m o`z-o`zin baqlaw eksperimental metodlar: psixodiagnostik metodlar (tekstler, anketalar, sorawnamalar, sotsiometriya, interv`yu sawit) xizmet na`tiyjelerinin` talqini blografik metodlar.

3. Topar  na`tiyjelerdi qayta islew metodlarin o`zine kiritgen mug`dar (statistik) ha`m sipat (materiallardi topar boyinsha differentsiyalap taliqlaw) metodlarinan sho`lkemlesken.

4. Topar  na`tiyjelerdi taliqlaw metodlari, interpretatsion metodlar (rawajlaniw jobasina go`re ayriqsha kritikaliq momentler, basqish da`wirlerdi ajiratqan halda izertlew materiallarin taliqlaw) ha`m dizimli baylanista ornatiw metodlarinan ibarat.

Endi psixologiya metodlarina toqtalamiz.

Baqlaw  psixologiya metodi bolip, onda minez-quliq, is-ha`reketler, sub`ektiv ha`diyseler haqqinda pikirler alinadi. Baqlaw ta`biyiy jag`dayg`a, xizmetke ta`sir ko`rsetpegen halda alip bariladi. Is-ha`reketler, so`zler jazip bariladi ha`m son` taliqlanadi. Ilimiy baqlawg`a tek g`ana faktlardi emes, al olardi tu`sindiriwdi de o`z ishine aladi. Baqlaw ushin aniq joba za`ru`r. Alip barilip atirg`an jaziw taqlang`an boliwi mu`mkin. Izbe iz jazip bariw shaxs u`yrenilgende, al taqlang`anda  psixik xizmettin` ko`rinisleri baqlang`anda alip bariladi.

Psixologiyada baqlawdin` to`mendegi klassifikatsiyasi qabil etilgen. Ol eki toparg`a ajiratiladi:

1. Tuwridan-tuwri (baqlawshi baqlaniwshi arasinda tuwridan-tuwri baylanisli), bilvosita (izertlewshi menen waziypa tiykarinda tin`lawshilar ta`repinen baqlawdi alip bariw), ashiq (aqlang`an, baqlawshi ha`m baqlaniwshi ushin ma`lim), jabiq (jasirin) (telekamera, jasirin dawis jaziw, jasirin fotokamera arqali mag`liwmatlar aliw).

2. U`zliksiz (basi, rawajlaniw, juwmag`i ku`zetiledi) diskret (jeke halatlar baqlanadi, arnawli reje tiykarinda basqishli ku`zetiw alip bariladi), monografik (bir-birine baylanisli psixologik jag`daylardi qamtip aladi), arnawli (arnawli shegaralang`an ha`diyseni baqlaw).

3. O`zin-o`zi baqlaw  baqlawdin` bir tu`ri bolip, onin` ob`ekti sub`ekttin` psixik jag`daylari bolip esaplanadi.

Psixologik baqlawlar ba`rqulla da za`ru`r na`tiyjeler aliwg`a imkan bermeydi. Sonin` ushin baqlawdi qosimta metodlar menen toltiriw kerek.

Psixologiyanin` tiykarg`i metodi eksperiment (ta`jiriybe metodi).

Eksperiment zamanago`y psixologiya metodlarinan biri bolip, ol o`z betinshe o`zgeriwshilerdi o`z betinshe bolmag`an o`zgeriwshilerge ta`sirin aniq esapqa aliwg`a tiykarlanadi.

Eksperimenttin` a`hmiyeti nede Olar to`mendegiler:

 izertlewshi oni qiziqtirg`an psixik protsessler haqqinda o`zi jaratqan sharayatlar tiykarinda na`tiyje aladi;

 izertlewshi maqsetke kelip shiqqan halda psixik protsesslerdin` keshiwi ha`m sharayatin o`zgertiwi mu`mkin;

 eksperiment izertlewlerde bul protsestin` keshiw jag`dayi boyinsha qatan` qadag`alaw ornatiw kerek;

 eksperiment u`lken toparlarda o`tkeriliwi mu`mkin bolip, ol o`z orninda psixik protseslerdin` rawajlaniwi uliwma nizamliqlarin u`yreniwge mu`mkinshilik beredi.

Birinshi ret psixologik ta`jiriybeler XIX a`sirdin` ekinshi yariminda V.Vundt (Germaniya) laboratoriyasinda o`tkerilgen. Esten shig`ariw nizamliqlari G.A`bbingaus ta`repinen u`yrenilgenligin misal etip ko`rsetiw mu`mkin.

Eksperimentler  laboratoriya ha`m ta`biyiy tu`rlerge bo`linedi.

Laboratoriya eksperimenti  psixologiya metodi bolip ol jasalma jag`dayda og`an ta`sir etiwshi barliq faktorlar qadag`alawinda a`melge asiriladi. Laboratoriya eksperimentinin` kemshiligi onin` jasalmalig`i.

Ta`biyiy ta`jiriybe da`slep 1920-jilda rus psixologi L.F.Lazurskiy ta`repinen qollanilg`an. Ta`biyiy eksperiment sonday ta`jiriybe tu`ri, ol o`z ishine ta`jiriybe qatnasiwshilarina bildirmegen halda oyin, miynet oqiw xizmetin qamtip aliwi mu`mkin. Eksperimentte ta`sir faktorlari menen ta`jriybeden aling`an na`tiyje belgilengen ha`m esapqa alip turilatug`in ta`rtipte baqlanadi. Bunda izertlewshi aktiv tu`rde u`yrenilip atirg`an ha`diyselerge ta`sir ete aliwi olardi o`zgertiriwi ha`m basqariwg`a iye boladi. Eksperimenttin` ma`nisi izertlew shamasinan ha`m waziypalarinan kelip shiqqan halda u`yrenilip atirg`an jag`dayg`a belgili o`zgertiliwlerdi kiritiw.

Kesik (srez)  bul u`yrenilip atirg`an ob`ekttin` halatin rawajlaniwinin` barliq basqishlarindag`i qisqa waqittag`i faktlardi ko`rsetiw. Ko`ndelek kesik u`yreniliwshi tu`rli toparlardi salistiriwg`a imka`n beredi, biraq olardi individual o`zgesheliklerin esapqa aliw mu`mkinshiligine iye emes.

Boylama (boyina) kesikler (srezi) izertlewde qatnasiwshi izertleniwshilerdin` ayriqsha psixik o`zgesheliklerin uzaq mu`ddet dawaminda baqlaw imkanin beredi.

Lotsityud metodi (itsge Lond-uzun) baqlaw na`tiyjesinde uzaq mu`ddetke qatar sub`ektlerdi izertlew. Misali, sonday ta`jriybeni O`zbekstan psixologi N.Nigmatov o`tkengen bolip ol birden tap segizinshi qlasqasha bolg`an oqiwshilar oylawinin` uliwmalastiriw uqiplilig`in izertlegen.

Keleshekte pedagogik xizmet penen ba`nt bolg`an pedagoglar da ta`jriybeler o`tkeriwi tiyis. Psixologik pedagogik ta`jriybe sxemasi to`mendegishe keltiriliwi mu`mkin.

№	Eksperiment basqishlari	Eksperimental topar	Kontrol` topar
1	Ilgeri qoyilg`an baha	X1	X1
2	Berilip atirg`an material	berilgen	berilmeydi
3	Keyingi baha	X2	X2

Eger ilgeri qoyilg`an baha X<sub>1</sub> ge ten` bolsa (eksperimental topar), X₁ (kontrol` topar), onda olar arasindag`i parq X₂-X₁=D₁ bolip ol u`yrenilip atirg`an na`tiyjeler o`zgergenligin ko`rsetedi. X<sub>2</sub>-X<sub>1</sub>=D<sub>1</sub> bolsa kontrol topar na`tiyjelerin ko`rsetedi. D-D<sub>1</sub> bolsa faktorlardi u`yreniw menen baylanisli eksperimentten aling`an o`zgerisler. Pedagogikaliq psixologiyaliq izertlewlerdi o`tkeriwde ta`jriybe kontrol` klaslar alinadi. Bunda oqiw ta`rbiya protsesinde ta`jriybe klasina jan`a faktorlar kiritiledi, baqlaw klasin bolsa bunday faktrolar kiritilmeydi. Bunda qalg`an faktorlar bir-birine say boliwi tiyis. Sonisi a`hmiyetli ta`jriybe ha`m baqlaw klaslar qatar ko`rsetkishler boyinsha bir tu`rde boliwi tiyis (o`zlestiriwdin` ortasha bahasi, ta`rbiyalang`anliq da`rejesi, aktivligi, balalar ja`ma`a`tinin` birleskenligi). Endi psixologiyanin` qalg`an metodlarina toqtalamiz.

Anketa  aldinan tayarlang`an sorawlar dizimine ma`lim juwaplardi aliwg`a mo`lsherlengen soraw qag`azi. Anketalar ashiq ha`m jabiq tu`rde boladi. Aiq anketalarg`a juwap beriwde hesh qanday shegaralar qilinbaydi. Jabiq anketalarg`a juwap beriw ushin tan`law imkaniyati beriledi (awa, ayaq, bazida).

Sa`wbet  psixologiyanin` metodlarinan biri bolip ol arqali tuwridan tuwri mag`liwmat aliw mu`mkin. Sa`wbet na`tiyjesi aldinan jobalastirilg`an ha`m joba  soraw boyinsha tuwridan tuwri jazip bariladi yamasa aldinan tayarlang`an karta tablitsalarda ko`rsetiledi.

Biografik metod  shaxsti onin` bar hu`jjetleri tiykarinda u`yreniledi. Bul este saqlaw tiykarinda jazilg`an ko`rkem a`debiyatta boliwi mu`mkin (Aybek, Utkir Xoshimov shig`armalari).

Interv`yu-sotsial psixologiya metodi bolip, qoyilg`an sorawlarg`a juwap aliwg`a ha`m bunin` na`tiyjesinde mag`liwmat aliwg`a mo`lsherlengen metod. Izertlewshi interv`yu tu`rinde soraw-juwaplar o`tkeredi.

Sotsiometriya  mu`na`sibetler dizimi ha`m psixologik sa`ykeslikti ha`m de ja`ma`a`t ha`m toparlarda adamlar arasindag`i mu`na`sibetlerli aniqlawg`a mo`lsherlengen izertlew metodi. Usi metodti ju`da` ken` tarqalg`an tu`ri amerikaliq psixolog Dj.Moreno ta`repinen islep shig`ilg`an.

Sotsiometriya testi sotsial reyting testi bolip bunda ja`ma`a`ttin` ha`r bir ag`zasinan ol islewdi, oqiwdi, oynawdi, dem aliwdi qa`legen yamasa qa`lemegen ja`ma`a`t ag`zasin belgileydi. Sotsiometriya na`tiyjeleri sotsiogrammada ko`rinedi.

Test  standartlasqan psixologik sinaw bolip, onin` na`tiyjesinde shaxstin` birde bir psixologik protsesine baha beriwge ha`reket etiledi. Birinshi bolip test tu`sinigin amerikaliq psixolog D.Kettel 1890-jilda G`MindG` maqalasinda kiritken.

1905-jilda psixolog A.Bine ha`m onin` sha`kirti T.Simonlar oqiwshilardin` aqiliy qa`biletlerin aniqlawshi testin birinshi bolip jaratti. 1920-jilda V.Shtern aqiliy qa`bilet koeffitsientine kiritken. 1937-jilda ingliz psixologi D.Veksler aqiliy ko`p qirrali testti jaratadi. 1943-jilda amerika psixologi G.Marrey ko`p faktorli Minnisot shaxs sorawnamasin (MMPJ) jaratadi. Usi sorawnama 550 sorawdan ibarat bolip, shaxstin` 14 o`zgesheligin aniqlaydi.

1987-jilda shtur (aqiliw rawajlaniwdi aniqlaytug`in mektep testi) jaratiladi. Og`an K.M.Gurevich basshilig`indag`i Moskvaliq bir topar ilimpazlar tiykar saladi. Bular qatarinda amerikaliq psixolog R.Ketteldin` shaxstin` 16 o`zgesheligin shveytsariya psixologi Rorshash (siya daqlari) qa`biletlerdi aniqlaw projektiv testi, Raven (pikirlew xizmetin bahalaw), anglichan psixologi G.Ayzenk (aqiliy rawajlaniw ha`m uqipliliq) ha`m usi siyaqli ko`plegen testler ma`lim.

Testler jeke ha`m toparli, apparaturi arqali ha`m bloklar tiykarinda o`tkeriliwi mu`mkin. Analogiya, assotsiatsiya, tabisqa erisiw, tamamlanbag`an so`z, este saqlaw uqipliliq ha`m basqa psixik o`zgeshelik protseslerin aniqlawg`a qaratilg`an testler bar.

Soni aytip o`tiw kerek, testlerdin` na`tiyjeli qollaniliwinda olardin` vallidligi, standartlig`i ha`m isenimliligi za`ru`r a`hmiyetke iye.

Validlik  test neni aniqlawg`a qaratilg`anlig`in o`lshew da`rejesin bahalaw protsesi.

Test standartlig`i  test puxta taliqlang`an yamasa toliqlanbag`anlig`in aniqlawg`a qaratilg`an say normalar. Usi normalar testtin` isenimligi ha`m validligin aniqlaydi.

Psixologik testtin` isenimliligi  uliwmalasqan atama bolip ol testke qanshelli iseniw mu`mkinliginin` barliq ta`replerin jaratiwg`a qaratilg`an. Bul jerde en` tiykarg`i izbe izlik basqish bolip, bunda testti qayta-qayta o`tkeriw protsesinde bir qiyli na`tiyjelerdi aliw o`zgesheligin belgileydi. Ha`r qanday psixologik izertlew aniq, puqta esap miyzani ha`m onin` bahalaniwin islep shig`ilg`anda g`ana tabisli tamamlaniwi mu`mkin.

Jiynalg`an barliq materiallar puqta sipat toliqlawdan o`tedi ha`m bul birinshi juwmaq etiwge boladi. Soni inabatqa aliw kerek, ha`r qanday sipat taliqlaw ha`m juwmaqlardan aling`an na`tiyjelerdi mug`darli qayta isleniwine baylanisli.

Testten aling`an na`tiyjelerdi bahalawda matematik (statistik) metodlardin` a`hmieti ju`da` u`lken. Soni da aytip o`tiw kerek matematik metod ol yamasa bul qubilis tiykarindag`i parqlardi aniqlawg`a ja`rdem beredi, biraq olar arasindag`i pariqlar sebebin, sipat ma`nisin aship bermeydi.

Matematik statistika psixologiyada uliwma halda u`yrenilip atirg`an qubilislardin` na`tiyjelerin salistiriwg`a ja`rdem beredi.

Statistik metodlar arqali misali oqiwshilardin` bahalarin jiynap, klastin` ortasha bahasin aniqlaw mu`mkin, biraq bahalar ma`nisin statistika aniqlamaydi. Itimallar nazariyasi ha`m variatsion statistika metodlari u`lken mug`dardag`i ren`-ba`ren` faktorlar ta`sirinde qa`liplesiwshi ha`diyselerdi u`yreniwge ja`rdem beredi (korrektsion faktor taliqlaw ha`m t.b.).

Korrektsion taliqlaw  eki ha`m onnan artiq o`zgeriwshiler arasindag`i baylanisti aniqlap onda bir o`zgeriwshini ekinshi o`zgeriwshi a`hmiyetliligi astinda sistematik u`lkenlesiw, ekinshisin birinshi a`hmiyetliligi astinda kemeyiwi yamasa u`lkenlesiwi ku`zetiledi. Bunday statistik baylanis da`stu`rge ko`re baqlanip atirg`an shamani qutilip atirg`an na`tiyje tiykarinda belgili na`tiyjege baylanisli korrelyatsiya qanshelli ku`shli bolsa, shamanin` tuwrilig`ina sonsha ko`p iseniw mu`mkin.

Faktor taliqlawi  ko`p ma`rtebe o`lshenetug`in metamatik statistika metodi bolip, ol statistik baylanis o`zgesheliklerin izertlewge qaratilg`an.

Psixologik izertlewlerde teoriyaliq modellestiriw metodi a`hmiyetli a`hmiyetke iye. Onin` a`hmiyeti sonda aldinnan o`tkerilgen predmetti izertlew na`tiyjesinde ju`da` ko`p mug`darda aling`an na`tiyjeler, belgili mug`dardag`i o`zgeshelikleri, belgiler, dizim bo`lekleri ajiratiladi ha`m onin` na`tiyjede olar arasindag`i baylanisli ha`m o`z-ara mu`na`sibetler aniqlanadi.

Onin` na`tiyjesinde izertlew predmetinin` na`zeriy modeli jaratiladi ha`m ol keyinshelik ta`jriybede tekseriledi. Na`zeriy moddelestiriw modeli tu`rli xizmet tu`rleri, shaxs mu`na`sibetleri protsesin qa`liplesiwin u`yreniwde qollaniliwi mu`mkin.

XX a`sir baslarinda psixologiyaliq laboratoriyalarda tu`rli elektr a`sbaplar, zamanago`y apparatura, audiovideo, elektron texnika qollanila basladi. Kibernetik modellestiriwge jarqin misal sipatinda zamanago`y psixologiyada A`HMler tiykarinda matematik programmalastiriw ideyasi keltiriliwi mu`mkin. Bul adam qatti ha`reketlerin onin` psixologiyasina say halda elektron esaplaw mashinalari esaplap shig`ariw urinislari baqlanadi (amerikaliq alimlar D.Myuller, Yu.Galanter, K.Pribram). Soni da aytiw kerek, aling`an na`tiyjeler tu`sintiriliwi kerek. Bunday tu`sintiriw, aling`an na`tiyjeler talqini  izertlew na`tiyjesiin` taliqlaniwi bolip esaplanadi.

Joqarida keltirilgen izertlew metodlarinan ko`rinip turipti, psixologiya adam psixikasinin` barliq mexanizmleri, nizamliqlari ha`m faktlarin tu`rli usillar menen u`yreniwge, oni taliqlawg`a ha`m o`mirge tuwri jollanba beriwge umtiladi.

IV. PSIXIKANIN` (TARAQQI) JETILISIWI
JOBA:
1. Psixika materiyanin` evolyutsiyasi sipatinda

2. Psixikanin` filogenezdegi jetilisiwi

3. Adamzat ha`m hawanlar ha`tte ha`rreketlerinin` o`zgeriwshen` tu`rleri.

4. Haywanlardin` intellektual  is-ha`reketleri.

5. Adam ha`m haywan psixikasi ortasindag`i pariq ma`nisi.

6. Adam psixikasinin` jas jetilisiwi.

Barliqtin` ta`sirin sa`wlelendiriw uqibi  materiyanin` uliwma o`zgesheligi. Biraq du`n`yada tiri ha`m o`lik ta`biyattin` sa`wleleniwi tu`rlishe. Tiri materiyanin` sirttan ta`sir etetug`in moddalar almasiwina juwap beriw ta`sirleniwshenlik dep ataladi.

A`piwayi ta`sirleniwshenlikke barliq o`simlikler iye. Evolyutsiya protsesinde organizmler sirti ortaliq penen mu`na`sibetlerdin` uliwma tu`rine o`zgeriwi na`tiyjesinde ta`sirleniwshen`liktin` sapa jaqtan jan`a basqishqa o`tiwi  seziwshen`liktin` ju`zege keliwine sebep boladi. A.N.Montevtin` shamasina tiykarlanip, seziwshen`lik genetik sonday ta`sirleniwshen`likke, sirtqi arqaliq ta`sirinde organizmdi bag`darlawdi ha`m bunin` na`tiyjesinde organizm sirtqi ortaliqta signal waziypasin bejeredi.

Demek, seziwshen`lik sonday ta`sirleniwshen`likke, onin` na`tiyjesi o`mir ushin za`ru`r ta`sirler signallasadi. Seziwshen`liktin` ko`riniwi psixikanin` payda boliwina ob`ektiv biologik belgi sipatinda xizmet etedi.

Psixika, ta`sirleniwshen`liktin` o`zine ta`n joqari sipat o`zgeriwi  seziwshen`lik  psixik sa`wleleniwdin` a`piwayi to`ri ju`zege kelgende baslanadi.

Haywanlar evolyutsiyasi protsesindegi psixikanin` sapa o`zgeriwlerin A.N.Mont`ev o`zi so`z etken psixik rawajlaniw basqishlarina tiykar qilip aldi.