Orınbaev Dawranbaydıń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Respublikamız paytaxtı Nókis qalasınıń ishimlik suw sapasınıń házirgi jaǵdayına xarakteristika
Download 0.5 Mb.
|
Orınbaev Dawranbay DIPLAMNIY-O'zgertilgeni
- Bu sahifa navigatsiya:
- KIRISIW.………………………………………………… …..………..… . .……. . .3
- 2.1. İzertlew ornı ………………………………………………………..………...33
- JUWMAQLAW
|
ÓZBEKSTAN RESPUBLİKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI BIOLOGIYA FAKULTETI Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrası 5630100 – Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw tálim baǵdarınıń IV-kurs talabası
Nókis – 2020 jıl M A Z M U N I KIRISIW.……………………………………………………..………..…..……...3I- Bap. Ádebiyatlarǵa sholÍw………………………..………….….....5 Qubla Aral aymaǵında payda bolǵan ekologiyalıq jaǵdayǵa sıpatlama……………………………………………………………..……….….…5 1.2. Qaraqalpaqstan Respublikası suw resurslarına sıpatlama……….……….….14 1.3. Dushshı suw mashqalaları……………………………………….……….…..20 1.4. Ishki suw háwizleriniń pataslanıw derekleri…………………….…………...29
2.2. İzertlew usılları ……………………………………………………..………..35III-BAP. NÓKIS QALASI ORAYLASTIRILǴAN SUW TARMAQLARINDA ISHIMLIK SUW SAPASI…………….........…...….….383.1. Nókis qalası oraylastırılǵan suw tarmaqlarına ximiyalıq sıpatlama…..….…..41 3.2. Nókis qalası ishimlik suw sapasın jaqsılaw boyınsha is-ilajları………..….…44 JUWMAQLAW……………………………………………………………..…...47Ómir qáwipsizligi…………………………………………………………...........48 PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAr………….…………………………......52 KIRISIW Temanıń aktuallıǵı. Ózbekstan Respublikasın jánede rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyasındaǵı1 “global ıqlım ózgerisleri hám Aral teńizi apatshılıǵınıń keri tásirlerin jaqsılaw boyınsha sistemalı ilájlar” tiykarında qubla Aral boyında biologiyalıq kóp túrliligin inventarizatsiyalaw, joq bolıp ketiw qáwpi bolǵan túrlerin saqlap qalıw hám toǵay ekosistemasın qayta tiklep, maydanların keńeytiw, sonday aq qala hám awıl xalqın taza ishimlik suw menen támiyinlew, ishimlik suw sapasın jaqsılaw barısındaǵı ilimiy-izertlew jumısları ayrıqsha áhmiyetke iye. Dúnya júziniń keń jámiyetshiligin keyingi jılları suw resurslarınıń ulıwma jaǵdayları hám tábiyiy suw obektlerinde, sonday-aq suw menen támiyinlewshi oraylastırılǵan tarmaqlardaǵı suw sapası haqqında máseleler tınıshsızlındırmaqta. Sebebi jámiyetshilik pikirlerdi úyreniwshi qániygelerdiń maǵlıwmatları, suw dereklerindegi suwdıń sapasına baylanıslı mashqalalar boyınsha qızıǵıwshı adamlardıń sanınıń artıp baratırǵanlıǵın kórsetpekte. Házirgi waqıtta taza suw mashqalası úlken globallıq mashqalalardıń birine aylanıp barmaqta. Sebebi jer júzindegi ulıwma jasawshı adamlardıń 7 adamnan biri sapalı ishimlik suwına mútáj bolıp jasaydı eken. Suwdıń sapasınıń tómenlewine tásir etetuǵın tarawlardıń biri awıl-xojalıq ónimlerin jetistiriw. Ásirese awıl-xojalıq ónimlerin jetistiriwde paydalanılatuǵın hár qıylı ximiyalıq birikpeler (pestitsidler, defolyantlar h.t.b.) suw obektlerine túsip suw basseyniniń ulıwma pataslanıwına alıp keledi. Sonıń ushında bul pitkeriw jumısında tiykarınan Nókis qalasınıń oraylastırılǵan ishimlik suw tarmaqlarındaǵı suw sapası haqqında, ásirese onıń ximiyalıq quramı haqqında maǵlıwmatlar toplawǵa baǵıshlandı.
Bul pataslawshı ximiyalıq birikpelerdiń tiykarǵıları laboratoriyalıq jaǵdayda Ózbekistan İA Qaraqalpaqstan Bólimi Tábiyat ilimleri ilim izertlew instituti, laboratoriyalarında, sonday-aq Suw aqaba birlespeleri laboratoriyalarında analizlendi. I- Bap. Ádebiyatlarǵa sholÍw 1.1. Qubla Aral aymaǵında payda bolǵan ekologiyalıq jaǵdayǵa sıpatlama XX ásirdiń ekinshi yarımında adamlardıń kóz aldında Aral teńiziniń qurıp qalıwı júz berdi. Tek ǵana 30 jıl ishinde teńiz suwı 20 metrge (1960-jılı-53,3 metr, 1990-jılı-37,8 metr) tómenledi, suwı 1089 km3 tan 404 km3 qa shekem azaydı, teńiz betiniń jayılma kólemi 87,3 km2 tan 34,8 km2 qa deyin azaydı, teńiz suwınıń duzlılıǵı 9,34-ten 28,4 promilge shekem kóbeydi. Bul protsess sońǵı 10 jıl ishinde de dawam etip, teńiz ultanında Orta Aziyada Qaraqum hám Qızılqum shólistanlıqlarna jáne Aralqum dep atalǵan shólistanlıq júzege keldi, onıń ulıwma jayılma kólemi 2,6 million gektardan asıp ketti. Aral teńizi suwınıń qurıp qalıwı usı átiraptaǵı mikroklimattıń keskin ózgeriske ushrawına sebepshi boldı. Ol Turan oypatlıǵındaǵı tábiyiy ekosistema diziminiń buzılıwına alıp keldi. İlimpazlardıń izertlewlerine qaraǵanda, Aral teńiziniń qurıǵan ultanınan hár jılı 75-100 million tonna duzlı shań-tozań kóterilip, olar adamlar dem alatuǵın atvosferalıq hawaǵa qosılmaqta. Respublika rayonlarınıń hár bir gektar jerine ortasha 520 kg duzlı shań túsedi. Sonlıqtan, qunarlı topıraqlardıń quramı ózgerip, jór ústinde «qarǵa uqsas» shor qatlam júzege kele basladı. Aral teńizi átirapındaǵı tábiyattı keskin ekologiyalıq ózgerislerine suw kemisligi hám bar suwlardıń ádewir dárejede pataslanıwı tiykarǵı sebep boldı. Araldıń qurǵap qalıwı onıń átirapındaǵı regionda hawanıń burınǵı ıǵallıq dárejesin azaytıp jiberedi. Aral jaǵalawı Aral teńizine tiyip turǵan hám onıń tásiri astında jaylasqan (135000 kvadrat kilometr átirapındaǵı) territoriya. Region Evroaziya subkontinentiniń orayında ózine tán atmosferalıq tsirkulyatsiyasın tusindiretuǵın salıstırma pás keńlikte, jaylasqan. Tuslikte, okeannan mıńlaǵan kilometr qashıqlıqta jaylasıwı, qatań kontinentallıq klimatqa hám aridlik xarakterge iye bolıwına alıp kelgen. Region ushın jazda ıssı temperatura (bir waqları sayada 45-470C ǵa shekem kóteriledi) bolıwı menen birge jiyi-jiyi qurǵaqshılıq hám tez-tez shańlı dubeley bolıwı xarakterli. Atmosferalıq shókpeniń sanınıń az bolıwına, az bultlılıqqa, kushli insolyatsiyaǵa, joqarı temperaturaǵa hám hawanıń qurǵaqshılıǵına baylanıslı, jıllılıq atmosferalıq shókpeden parlanıw bir neshe mártebe (Nókiste 27 márte) joqarı boladı. Ayırım jılları bul kórsetkish Nókiste 87 márte joqarılaydı. Aral teńizi, aridlik zonada jaylasqan ájayıp suw saqlaǵısh bolıp qaraqumnıń, qızılqumnıń hám ústirttiń baylanısqan jerinde jaylasqan. 1970-jıllarda teńizdiń maydanı onıń atawshaları menen qosa esaplaǵanda 77458 kv kilometrdi al suwınıń kólemi 1089 kub kilometrdi quraǵan Aral teńiziniń úlken maydanı oǵan jaqın jaylasqan regionlardıń ıqlımına teńizlik xarakter bergen yaǵnıy temperaturanıń sutkalıq hám jıllılıq keskin ózgeriwin jumsartqan, hawanıń salıstırma ıǵallıǵın 40-80% kórsetkishte uslaǵan. Suwdıń intensiv túrde suwǵarıw ushın paydalanılıwı bir-neshe qurǵaqshılıq jıllardıń bolıwı. Aral teńiziniń basseyininde qáliplesken suw rejiminiń buzılıwına, teńiz qáddiniń túsip ketiwine alıp keldi. 1970-jıldan beri onıń qáddi 15 metrge kólemi 785 km3 (1089 dan 404 km3) maydanı 32510 km2 ge (77,5 ten 34,0 mıń km2) kemidi. Suwınıń duzlılıǵı 9,94 teń 2 8,4% ke joqarılaǵan, suwda záhárli zatlardıń kontsentratsiyası keskin joqarılap ketken. Bunıń barlıǵı Aral teńiziniń xojalıqtıń ekologiyalıq sisteması retindegi xızmetin toqtatqanlılıǵı kórsetedi. Jaǵalawdıń suwdıń shegarası ortasha 40-70 kilometrge al Túslik Aral jaǵalawında 80-100 kilometrge qashqan. Jańa shólistan-Aralqum payda bolıp basladı. Aral teńiziniń qáddiniń birden túsip ketiwi regiondaǵı klimattıń ózgeriwine tásir etti. Qorshaǵan 10 jıllıqta qısqı dáwirde 2-30C ǵa suwıtıw, jazda 1-20C jılıtıw guzetilmekte. Keyingi 20 jıldan ishinde qurǵaqshılıq kóbeydi, salıstırma ıǵallılıq 1,4-1,7 mártege tómenledi, al jazda 9% ke shekem jetedi. Aral teńiziniń qurǵap qalǵan túbi, duzdıń hám shańnıń kúshli kóteriliwshi deregene aylanadı. Shańlı tozańlı kóteriliw hár jılı 40-150 million tonnanı quraydı. Qurǵaq aerozol shókpelerdiń muǵdarı keskin joqarıladı. Duzlı kóteriliwlerdiń atmosferada kóbeyiwi atmosfera tógindileriniń mineralizatsiyalanıwına tásir etti ásirese Aral jaǵalawında 7-7 márte joqarıladı. S.Kabulov 1992 sońǵı 15 jıldıń ishinde shańǵıtlı kúnlerdiń sanı 100 den 180 kúnge jetti. Shańlı dubeleylerdiń sanı ortasha 30% ke ósti, al Tuslik Araldıń arqa rayonlarında ol 2,5-3 mártege kóbeydi. Bunda shańqıtlı kúnlerdiń hám shańlı dubeleyler tiykarınan may hám oktyabr aylarınıń aralıǵında boladı. Topıraqtıń hám suw saqlaǵıshlardıń duzlanıwı suwdıń hám awqatlıq zatlardıń mineralizatsiyalanıwınıń joqarılanıwına alıp keldi. Mısal ushın 1989-jıldıń iyun ayında qaraqalpaqstannıń barlıq punktlerinde vodoprovod suwınıń mineralizatsiyalanıwı sheklengen normadan (PDK) 0,2-1,7 márte zıyat bolǵan Aral jaǵalawınıń ekologiyalıq situatsiyasına baha bere turıp, pestitsidlik awırmanlıqqa hám regionda hár qıylı mineral tóginlerdiń qollanıwına ayırıqsha kewil bóliw kerek. Qaraqalpaqstan suwǵarılatuǵın jerlerdiń hár bir gektarına ortasha 1,0-1,5 tonna mineral tóginler jiberiledi. Monokulturaǵa baǵdarlanǵan awıl xojalıǵında ósimlikti qorǵaytuǵın ximiyalıq zatlardıń ońlaǵan túrin qollanıw májbúriy boladı. Respublikada gektarına 88 ge pestitsid qollanılanılǵan. Usıǵan baylanıslı pestitsidlerdiń qaldıǵı 1,3% ten 13,5 suwdıń probalarında anıqlanıp 90% probada ol sheklengen normadan (PDK) zıyat. Pestitsidlerdiń hawadaǵı qatnası hár ekinshi probada anıqlanadı. Qorshaǵan ortalıqtıń qolaysız faktorları xalıqtıń den-sawlıǵına unamsız tásir etetuǵın tábiyǵıy nárse. Házirgi waqıtta túsinik qandayda bir keselliktiń bar-joqlıǵına, organizmniń qarsılıǵına hám rezervine qosımsha óz ishine morfologiyalıq hám funktsionallıq rawajlanıw dárejesin hám biologiyalıq, fizikalıq, psixikalıq múmkinshilik qublıslarınıń rawajlanıwı sıpatında qaraladı. Den-sawlıq bul tek fizikalıq kemisliktiń keselliktiń bolmawı emes, al tolıq fizikalıq, psixikalıq, sotsiallıq iygilig. Den-sawlıq bul-organizmdegi rezervler sanı, organlardıń sapalıq shegarada xızmetin saqlaǵan halda maqsimal ónimdarlıǵı. Adam den-sawlıǵı jóninde házirgi zaman túsinigi, salamat turmıs jóninde házirgi zaman kontsensiyası, ishki hám sırtqı dúnya menen turaqlı gormoniyanı támiynlew hám saqlaw esaplanadı. Adaptatsiya mashqalasınan qoyılıwı biologiyada evalyutsiyalıq baǵdardan juwmaqlaw menen baylanıslı, ol 18 ásirde Klod Bernardıń organizmniń turaqlılıǵı jónindegi ideyasınan baslandı, adaptatsiya kontsepsiyası meditsinada islenilip basladı. Jańa tábiyǵıy ıqlım jaǵdayına adaptatsiyalanıw mashqalası házirgi waqıtta úlken teoriyalıq hám praktikalıq áhmiyetke iye. Bul adam jasawı ushın qolaysız qıyıp ózlestiriletuǵın, burın ózlestirilmegen jer sharınıń rayonlarına, ıqlım jaǵdayına, ásirese qorshaǵan ortalıqtıń tez ózgeriwine, sheklengen ekologiyalıq apatshılıq zonalardıń payda bolıwına baylanıslı. Adam ayırım waqıtlarda jasawı ushın ádettegidey emes jańa jaǵdayǵa tayar bolmay qaladı, yaǵnıy tez ózgeriwsheń, qorshaǵan ortalıqtıń faktorları taklette onıń fiziologiyalıq qublısları qayta qurılıwǵa uqıplı bolmay qaladı. «Adaptatsiya» terminine ádebiyatlarda burınnan hár qıylı túsinik berilgen Kópshilik jaǵdaylarda bul termin, haqıyqıy biologiyalıq mániste qollanıladı. Mısal ushın N.A. Xlebovish soavtorları menen birgelikte (1974-1975) Adaptatsiya- adam organizminiń qorshaǵan ortalıqqa iykemlesiwi dep qaraydı. V.P.Alekseev (1974) adaptatsiya degende adam organizminiń tek genetikalıq iykemlesiwin túsiniwdi kórsetedi. Jańa jasaw ortalıǵına, basqada hár qıylı tásir etiwshi faktorlarǵa adaptatsiya bolıwda barlıq jaǵdaylarda málim dárejede funktsionallıq hám strukturalıq ózgeris gúzetiledi, ádette strukturalıq ózgeristiń aldınan funktsionallıq, bioximiyalıq tayarlıq ótedi. «Adam hám haywan organizminiń gipoksiyaǵa, gipodinamikaǵa fiziologiyalıq hám qayta tiklewdiń arnawlı emes túrleri» atlı ushinshi pútkil soyuzlıq simpoziumnıń sheshiminde adaptatsiya túsinigine anıqlama berilgen. Ondaǵı juwmaqqa qaraǵanda adam hám haywannıń uzaq waqıt aktiv ómirlik xızmet múmkinshiligi támiynlewshi, sonday-aq adamlardıń ózgeriske ushıraǵan tábiyǵıy, sotsiallıq jaǵdaylarda miynet aktivliligin, jasawın, deni saw násil qaldırıw mexanizmine erisiwine bolıp tabıladı. Adam organizminiń maslasıwı kerek bolǵan ortalıqtıń faktorları, tábiyǵıy hám sotsiallıq, tásirlerdiń kompleksi esaplanadı. Gans Sele adam organizminde kúshleniw (stress) jaǵdayın shaqıratuǵın hár qanday faktorlrdıń stressorlar dep ataydı hám organizmniń juwap qaytarıw reaktsiyalarınıń ulıwma nızamlılıqların qarap shıǵıp ulıwma adaptatsiyalıq sindrom atamasın bergen. Qorshaǵan ortalıqtıń hár qıylı faktorlarınıń adam organizmine, pútin bir populyatsiyaǵa tásirin izbe-iz kórip shıqqan. Ol óziniń jumıslarında adam yaki haywan duwshar bolıwı múmkin bolǵan ortalıqtıń kompleks jaǵdayların jasaw ushın adekvat hám adekvat emes dep bolǵan sırtqı ortalıqtıń adekvat jaǵdayı dep. Sol waqıttıń ózinde biosistemanıń genotiplik hám fenotiplik qásiyetine tuwra keletuǵın jaǵdayı esaplanadı. Eger sol waqıtta organizmniń bul qásiyetine tuwra kelmese neadekvat delinedi. Adaptivlik ózgerisler anaw yaki mınaw faktorlardıń tásir etiw waqıtına hám intensivliligine baylanıslı terbenedi. Kombinattsiyalanǵan faktorlar tásir etiw waqtında, tákirarlanıwına yaki bir faktordıń ekinshi faktordı aktivlestiriw qásiyetine baylanıslı ekstremal xarakterge iye bolıwı múmkin. Adamnıń qorshaǵan ortalıqqa adaptatsiya bolıw mashqalaların analizlengenimizde, onıń eń áhmiyetli quramı bul, onıń qorshaǵan ortalıqtıń tábiyatına maslasıwı ekennen kórsetedi. Adaptatsiyanıń tap usı túri baslı háreketke keltiriwshi kúshi esaplanaıp, on adaptatsiyanıń biologiyalıq emes mexanizmleriniń isin aktivlestiredi. Hámmege málim qorshaǵan ortalıqtıń tábiyǵıy jaǵdayınıń ózgeriwsheńligi keń bir qansha qolaylı (komfort) jaǵdaydan hádden tıs qolaysız (diskomfort) jaǵdayǵa shekem, onda adamnıń ómir súriwi múmkin emes. Bunday jaǵday ekstremal dep júritiledi. Ekstremal jaǵday degende, anaw yaki mınaw sebep ol jerde bolıw adamnıń den-sawlıǵına hám jasawına qáwip tuwdıradı. Tábiyǵıy ortalıqtıń ekstremallılıǵı, adamnıń den-sawlıq jaǵdayı boyınsha qaraǵanımızda tábiyǵıy ortalıqtıń qálegen bir komponentinde sáwlelenedi, olardan biri ıqlım jaǵdayı bolıwı múmkin. Iqlım jaǵdayınıń adam den-sawlıǵına tásir etiwi hár qıylı onıń tuwrıdan-tuwrı yaki birgeliktegi tásiri jóninde sóz etiw múmkin. Birinshisi hámmesinen burın adamnıń ıssılıq jaǵdayına bildiredi, al onıń tek keypiyatına, iskerligine ǵana emes al organizmde shegaralıq ózgeriske shekem alıp kelip, kópshilik jaǵdaylarda normal jaǵdaydıń patologik jaǵdayǵa ótiwin boldıradı. Házirgi waqıtta adamnıń ıssılıq jaǵdayına ıqlım sharayatınıń tásirin bahalawdıń bir qatar metodikaları islep shıǵılǵan. Olardıń barlıǵı tómendegi tórt faktorlardıń elementleriniń tásiri tiykarında esapqa alınǵan. 1. Temperatura. 2. Hawanıń salıstırma ıǵallıǵı. 3. Samaldıń tezligi hám 4. Quyash radiaktsiyası,. Ekstremal ıssı qurǵaq regionlar-subtropikalıq hám tropikalıq beldewdegi shóller. Hár qıylı shóllerdiń tábiyǵıy jaǵdayınıń kóp-túrliligi adam ómiri ushın ıqlımlıq ekstremallılıǵı menen birlesedi. Ol ásirese kontinent ishindegi shóllerde ayqın kóriniske iye bolıp tiykarınan jıldıń basım bóliminde hádden tıs ıssı ıqlımnıń basım bolıwı menen xarakterlenedi. Jaz aylarınıń ortasha temperaturası 150-300C ǵa al kúndiz sayadaǵı temperatua 40-450C hátteki 500C jetedi. Ádette adamnıń shól temperaturasınıń ekstremal qabıllawı temperaturanıń absolyut kórsetkishine baylanıslı bolıp qalmastan, jıldıń qısqı-báhár bólimindegi sutkanıń ózgeriwine baylanıslı. Tábiyǵıy ortalıqtıń ekstremallıq xarakteri jıldıń kópshilik bólimindegi hawanıń keskin qurǵaqshılıǵı menen anıqlanadı. Iǵallıqtıń ortasha aylıq kórsetkishi 20-30% al jazdıń ádewir ıssı saatları, al 3-8% ke shekem tómenlewi múmkin. Ádette, qurǵaq ıssını ıǵal ıssıǵa qaraǵanda adam jeńil ótkeredi. Eger hawanıń qurǵaqlılıǵı júdá joqarı bolsa adam organizminiń termoregulyator mexanizmleriniń hádden tıs kúshleniwiniń ótiwi múmkin emes. Shólistanlıqqa tán hawanıń intensiv konvektsiyası jerdiń ústinen kóteriletuǵın kóp massalı shań-tozan, qumlı dubeleyler jiy ushırasatuǵın qubılıs. Atmosferanıń bárhá shań bolıwı bul regiondaǵı adamlar ushın eń qolaysız faktor. Waqtı-waqtı tákirarlanıp turatuǵın shańlı dawıllar qurǵaq ıssı shamallar, adamda teriniń sliz qabatlardıń qurǵap, nervtiń qozıwın, bas awırıwın hám miy aylanıwdı payda etedi. Issı ıqlımlı regionlarda jasawshı xalıqtıń morfofunktsionallıq ózgeshelikleri jóninde házirshe tolıq túsinik joq. Ótkerilgen izertlewlerdiń nátiyjesi aborigenlerde, tuxımǵa beriletuǵın ıssılıq beriliwiniń kúsheyiwine hám organizmdi qızıp ketiwden. Quyash insolyatsiyasınıń tásirinen saqlawǵa qaratılǵan biologiyalıq maslasıwdıń kompleksi bar ekeninen guwalıq beredi. Guzetiwlerdiń nátiyjesi turaqlı jasawshı evropalılıarǵa qaraǵanda jergilikli xalıq ıqlımnıń ekstremallıq tásirine jaqsı adaptatsiyalanǵanlıǵın kórsetedi. Shólde jasaytuǵınlar ushın arnawlı belgi bolǵan ortasha keńlikte jasawshı adamlarǵa salıstırǵanda intensiv zat almasıwdıń 10-15% ke tómenlewi, júrek soǵıwınıń siyreklesiwi, xolesterinniń muǵdarınıń tómenlewi, maydıń jıynalıwınıń tómen bolıwı, ter bóliniwiniń páseyiwi, organizmge ıssılıq islep shıǵıwınıń páseyiwine baǵdarlanǵan bolıp qorshaǵan ortalıqtıń ekstremallıq ıqlımına adaptatsiyalanıwdıń belgisi retinde qaraw múmkin. Báribir, shol ıqlımı sháriyatına adaptatsiyalanǵan bolıwına qaramastan tábiyǵıy ortalıqtıń ekstremallıq faktorlarınıń tásirinde jergilikli xalıqtıń den-sawlıǵında ózgeris anıqlanadı. Buǵan, hámmesinen burın, ásirese qıstıń kúnleri jiyi ushırasatuǵın shamallawshılıq xarakterdegi joqarı dem alıw jollarınıń kesellikleri jatadı, bul negizinde hawanıń sutkalıq temperaturasınıń joqarı amplitudalılıǵı hám dem alıw organlarına qurǵaq shań tozanǵa bay hawanıń qozdırıwshı tásiri esaplanadı. Shólde jasawshı xalıqta bronxit, bronxopiev moniya, rinit, laringit kesellikleri jiyi ushırasadı. Bul kesellikler ıssı regionlarda balalardıń óliwshiliginiń birden-bir sebepshisi. Iqlım jaǵdayınıń ózine tánliligi, jeriniń, irinli jaralardıń jiyi ushırasıwın kórsetedi. Shol territoriyalarda qurǵaqshılıqtı súyiwshi shıbınlar, keneler, mospitler sonday-aq kemiriwshiler h.t.b. Haywanlarǵa baylanıslı tábiyǵıy endimiyalıq, tábiyǵıy ordalıq kesellikleri ushırasıwı menen xarakterlenedi. Iqlımlıq sháriyat penen birge den-sawlıq ushın geoximiyalıq jaǵday úlken áhmiyetke iye. Házirgi waqıtta organizmniń tuwrıdan-tuwrı tiri toqımalarınıń quramına jatatuǵın ómirlik xızmetinde áhmiyetke iye hám tiri tábiyattıń hár qıylı morfologiyalıq, fiziologiyalıq hám genetikalıq ózgeriwsheńlikke tásirin tiygiziwshi 70 ke jaqın ximiyalıq elementler belgili. Ximiyalıq elementlerdiń jetispewi yaki artıqsha bolıwı bioximiyalıq azıqlıq shınjırlardıń barlıq buwınlarına sonıń ishinde adamǵada tásir etedi. Adamdı qorshaǵan tábiyǵıy ortalıqta ximiyalıq elementlerdiń jetispewi yaki artıqsha bolıwı, onıń organizminde áhmiyetli funktsiyalardıń buzılıwı kútiledi hám ol patologiyalıq jaǵdaylardıń hátteki payda etedi. Qorshaǵan ortalıq menen adam úziliksiz óz-ara qatınasta bolıp bir jaǵınan óziniń talabın qanaatlandırıw ushın bir qatar elementlerdi onnan óndirip ekinshi jaǵınan organ óndiris protsessinde payda bolǵan tuwısı basqa elementlerdi kirgizip tup mánide qorshaǵan átiraptı transformatsiyalaydı. Adamnıń xojalıq xızmetine baylanıslı onıń den-sawlıǵınıń múmkinshilik dárejesin anıqlaytuǵın házirgi waqıttaǵı birden-bir áhmiyetli ekologiyalıq faktor qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı boladı. Qorshaǵan ortalıqtaǵı ózgeris adamnıń den-sawlıǵına sezilerli tásir etedi. Bul birinshi gezekte ionizitsiyalawshı radiatsiyaǵa, atomsfera hawasınıń, ishimlik suwdıń hám topıraqtıń pataslanıwına tiyisli. Házirgi waqıtta dúnya júziniń kópshilik ellerinde atomsfera-hawasınıń pataslanıwınıń el-elattın den-sawlıǵına tásiri boyınsha arnawlı izertlewler júrgiziledi, hár qıylı avtorlar tárepinen ótkerilgen bir qatar izertlewler atmosfera hawasınıń pataslanıwı menen ókpe-bronx apparatınıń hár qıylı spetsifik hám spetsifik emes kesellikleri arasında tuwrıdan-tuwrı baylanıs bar ekenligi kórsetilgen. Kópshilik izertlewshiler atmosferanıń pataslanıwınıń tásirin balalardıń organizminde úyreniw maqsetke muwapıq degen juwmaqqa kelgen sebebi balalar qorshaǵan ortalıqtıń hár qıylı qozdırıwshılarına, ótkir respiratorlıq kesellikler menen tez juwap beredi. Sonıń menen birge izertlewlerde, ádewir kemisliktiń dene salmaǵınıń, boydıń esabına, hám kókirek kletkasınıń aylanısı kórsetkishiniń sezilerli dárejede ózgeriwi menen bilinedi. Awıl xojalıǵı xızmetinde suwdıń hám topıraqtıń óndirislik shıǵındılar menen pataslanıwı adam den sawlıǵınıń jaǵdayına tásir etetuǵın ádewir áhmiyetke iye qorshaǵan ortalıqtıń faktorları esaplanadı. 1.2. Qaraqalpaqstan Respublikası suw resurslarına sıpatlama Suw jer betinde jasaytuǵın tiri organizmlerdiń tirishiligi ushın eń zárúr nárse. Suwsız hesh bir tiri organizm tirishilik ete almaydı. Suw tiri organizmlerdiń kletkasınıń hám toqımalarınıń tiykarǵı quramın quraydı. Mısalı: jetilisken úlken haywanlardıń denesiniń 45-70 in suw quraydı. Eger denedegi ulıwma suwdıń 10-12 i shıǵın bolsa, dene hálsizlenedi, ıssıǵa shıday almaydı, al shıǵınnıń muǵdarı 20-25 ke jetse organizm óledi. 70 jasqa shıqqan adam fiziologiyalıq jaqtan 50 suwdı talap etedi, al ol awqat sińiriw protsesi ushın sutkasına 9-12 l suwdı paydalanadı. Sonlıqtan jer sharında adamlardıń kóbeyiwi suwǵa bolǵan talaptı kúsheytedi. Ósimliktiń de ósip rawajlanıwı ushın suwdıń áhmiyeti oǵada ullı. Ósimliklerdiń organikalıq zatlardı payda etiw protsessi kóp muǵdardaǵı suwdı paydalanıw arqalı ámelge asadı. Hár túrli ósimlik suwdı hár qıylı jaǵdayda puwlandıradı. Ósimliklerdiń zúráát toplaw protsesi kóp muǵdardaǵı suwdı puwlandırıw arqalı ámelge asadı. Sonıń menen birge adamlar sanaat, awıl-xojalıǵı hám turmıslıq mútájleri ushın kóp muǵdarda suwdı talap etedi Dúnya júziniń keń jámiyetshiligin keyingi jılları suw resurslarınıń ulıwma jaǵdayları hám tábiyiy suw obektlerinde, sonday-aq suw menen támiyinlewshi oraylastırılǵan tarmaqlardaǵı suw sapası haqqında máseleler tınıshsızlandırmaqta. Sebebi jámiyetshilik pikirlerdi úyreniwshi qániygelerdiń maǵlıwmatları, suw dereklerindegi suwdıń sapasına baylanıslı mashqalalar boyınsha qızıǵıwshı adamlardıń sanınıń artıp baratırǵanlıǵın kórsetpekte. Házirgi waqıtta taza suw mashqalası úlken globallıq mashqalalardıń birine aylanıp barmaqta. Suwdıń sapasınıń tómenlewine tásir etetuǵın tarawlardıń biri awıl-xojalıq ónimlerin jetistiriw. Bul taraw dúnya júzinde suwdıń muǵdarın sarplaw boyınsha hám sonday-aq suwdıń sapasın tómenletiwshi tiykarǵı taraw bolıp qalmaqta. Ásirese awıl-xojalıq ónimlerin jetistiriwde paydalanılatuǵın hár qıylı ximiyalıq birikpeler (pestitsidler, defolyantlar h.t.b.) suw obektlerine túsip suw basseyniniń ulıwma pataslanıwına alıp keledi. Bul pataslawshı ximiyalıq birikpeler jawın suwları menen dáryalarǵa, kóllerge topıraqlar arqalı jer astı suwlarına túsedi. Ásirese bul tórdegi pataslanıw biziń Qaraqalpaqstan Respublikası jaǵdayında ústem etiwshi pataslawshı derek esaplanadı. Al basqa sanaatı rawajlanǵan mámleketlerde sanaat tarawınan shıǵatuǵın aǵın suwlar pataslawshı derek bolıp esaplanadı. Suw dúnyadaǵı bahası joq, tawsılmaytuǵın tábiyiy resurslardıń biri. Óátkeni suwsız tirishilik joq. Jer betiniń suw menen qaplanǵan bólegi gidrosfera dep ataladı. Hámmemizge málim qorshaǵan ortalıqtıń birden-bir komponenti bolǵan suw ortalıǵı jerdegi tirishilikti támiyinlewshi birden-bir ózgertip bolmas resurs. Sonıń ushında suw resurslarına házirgi waqıtta barlıq mámleketler úlken itibar qaratpaqta. Ásirese suw resurslarınıń muǵdarı hám sapası biziń jasap urǵan shól hám yarım shól zonasında aytarlıqtay áhmiyetke iye. Suw jer sharınıń 71F in iyelegen bolsa da házirgi waqıtta dushshı suwǵa bolǵan talap hám suwdan únemli paydalanıw tazalawǵa qaratılǵan mashqalalar qorshaǵan ortalıqqa hám tábiyatqa, qala berse basqa da sotsiallıq mashqalalarǵa baǵıshlanǵan jıyınlardıń baslı máseleleri dep qaralıp kiyatır. Mine bunday jıyınlardıń biri retinde 1972-jılı qorshaǵan ortalıqqa baǵıshlanǵan Stokgolm konferentsiyası, 1974-jılı qorshaǵan ortalıqtıń globallıq monitoring sistemasınıń dúzilisi. 1992-jılı Reo-De Janeyro konferentsiyası h.t.b. mısal etip alsaq boladı. Bul BMSh basshılıǵında ótkerilgen jıyınlarda suwlardı qorǵaw pataslanıwlardıń aldın-alıw, tazalaw h.t.b. máselelerin barlıq eller birgelikte hám hár bir eldiń ekonomikalıq turaqlı rawajlanıwına tiykarlanıp sheshiliwine keń itibar qaratıldı. Suwlardı pataslawshı ximiyalıq birikpelerdi anıqlaw usılları boyınsha tómendegi 4 gruppaǵa bóliwge boladı:
standartlıq anıqlaw usılları bar birikpeler zatlar; anıqlaw usılları islep shıǵıw basqıshındaǵı zatlar; standartsız anıqlaw usıllarda analizleniwshi zatlar; - házirgi waqıtta anıqlaw usıllarǵa iye emes zatlar (Hanns Mosshammer, 1999). 1982-jılı iyun ayında Evropa ekonomikalıq awqamı tárepinen suwlarda ushırasatuǵın birikpelerdiń 129 baslı pataslawshı zatlar dizimi alınǵan. (Direktiva 76/464 qısqasha atı 129 zat dizimi yamasa Qara dizim). Bul dizimge kirgen zatlar ishinde tek sınap hám kadmiy bir komponentli zatlar bolıp qalǵan barlıq dizimdegiler - quramalı ximiyalıq birikpeler esaplanadı. Mısalı, organikalıq galogenli kóp komponentli aralaspalar DDT PXB. TXDD h.t.b.). Bul 129 zattıń 4 (mıshyak, kadmiy, sınap hám politsiplik aromat uglevodorodlar) ushın standartlıq anıqlaw usılları bar, al 48 birikpege házirgi waqıtta anıqlaw usılları ulıwma joq zatlar esaplanadı. İshimlik suw sapasına qoyılatuǵın standartlıq normativ oǵada qatal bolıwına qaramastan, bul suwlarda ayırım waqıtlarda pataslawshı birikpeler muǵdarları artıq kórsetkishlerde boladı. Ásirese awıl-xojalıǵı maydanlarınan ashıq túrdegi ishimlik suw dereklerine túsiwshi pestitsidler muǵdarı normativ boyınsha 0,1 mg/l artıq bolmawı tiyis. Al izertlewler waqtında ishimlik suwların analizlewde barlıq pestitsidlerdi de is júzinde suw úlgilerinde anıqlaw múmkin emes. Ásirese ayırım jeke túrdegi pestitsidlerdi ishimlik suwlarda anıqlaw júdá quramalı másele esaplanadı. Sonıń ushın da ayırım mámleketlerde pestitsidlerdi suwlarda anıqlaw ushın regionnıń jaǵdayları qaysı túrdegi pestitsidler kóp qollanılatuǵını. Olardıń qaysı birewleri záhárli tásir kórsetetuǵınlıǵı h.t.b. qásiyetleri esapqa alınadı. Mısalı, Ullıbritaniya mámleketinde pestitsidlerdiń bromoksinil, ioksinil, izoproturen, xlortoluren, úshxloruksus kislotası usaǵan pestitsidler ushın anıqlaw usılları islep shıǵılǵan. Tiykarınan bul pestitsidlerdi kópshilik jaǵdaylarda gazli xromotografiya, massa-spektrometriya usıllarında anıqlanadı. Keyingi jılları pataslawshı birikpelerdiń júdá kóp assortimenti, qala berse olardıń biosferada toplanıwı, kóship júriwi hám adamlardıń den-sawlıǵına tásiri oǵada qáwip tuwdırmaqta. Bunday birikpelerdiń biri polixlorbifiniller (PXB) boladı. 1920-jıldıń aqırınan baslap hár qıylı sanaat tarmaqlarında túrlishe texnologiyalıq jollar menen shıǵarıla basladı. PXB biologiyalıq inertli birikpe sıpatında qabıl etilgen bolsa da, adamlar ushın qáwip tuwdırıwshı, sonday-aq teri hám bawır keselliklerin keltirip shıǵarıwshı birikpe esaplanadı Sonıń ushın da kóplegen mámleketler qorshaǵan ortalıqtı PXB menen pataslanıwınıń aldın alıw maqsetinde islep shıǵarıwdı paydalanıwdı hám muǵdarların anıqlaw boyınsha qatal qadaǵalawlar islep shıqqan. PXB molekulasınıń quramındaǵı xlor atomlarınıń sanına baylanıslı onıń fizikalıq jaǵdayları ózgerip turadı. PXB izomerlerdiń aralaspalarınan ibarat aralaspa esaplanadı. Gazoxromotografiyalıq usıllar PXB nıń qattı birikpe quramında 80 jeke túrdegi PXB anıqlanǵan. Teoriyalıq jaqtan PXB quramında 209 izomeri hám PXB ǵa jaqın birikpelerden quralǵanı anıqlanǵan. PXBnıń biologiyalıq effektivligi yamasa záhárliligi onıń quramındaǵı fenil-fenillik baylanıslarǵa xlor atomları hám bifinil yadrolarınıń xlorlanıw dárejelerine bir qansha baylanıslı. PXB menen uwlanıwda hár qıylı patologiyalıq sindromlar kelip shıǵadı. Bul záhárlewshi birikpeler uwlı tásiri basqa klassqa kiriwshi galogenli aromat uglevodlar menen (dibenzo-r-dioksinler, dibenzofuron, azobenzol, nifolin, benzol h.t.b.) teń dárejede. Kúshli uwlı dárejege iye galogenli aromat uglevodorodlar ishindegi birikpe bul 2,3,7,8 - tetraxlordibenzo-r-dioksin (TXDD) esaplanadı. Sonıń ushın da bul birikpe uwlawshı mexanizmin ashıp beriw izertlewshi qániygelerdi házirde júdá qızıqtırmaqta. Polixlorbifiniller (PXB) menen záhárleniw simptomları: Deneniń massasınıń progressiv dárejede tómenlewi. Giperkeratoz, teri kesellikleri (teri reńiniń ózgerisi, búrtikler payda bolıw, shash túsiw. Sidik bólip shıǵarıw jolında, asqazan shiresi jumıslarınıń buzılısı giperploziya. İnvolyutsiya (keri rawajlanıw) organizmdegi limfa sistemalar. Gepotomegaliya (bawırdıń keńeyiwi) - bul organnıń buzılısı. Gemorrigiya (qan quyılıwı). Porfiriya - teriniń sarǵıshlanıwı - porfirin metabolizminiń buzılısı. Endokrin hám reproduktiv organlar sisteması xızmetiniń buzılısları (steroid, tiroid garmonları menstrual tsikldan túsik, spermalar jansızlanıwı, máyeklik atrofiyası). Teratogenez - (qasqır awzı “volshya past”) búyrek degeneratsiyası. Kantserogenez - gepatokartsinomlar rawajlanıwı menen baylanıslı ózgerisler. Sonı aytıp ótiw orınlı PXB dozasınıń organizmge bólip-bólip jiberiliwi onıń bir márte sonday muǵdarda jiberiliwine salıstırǵanda oǵada qáwipli. İzertlewler PXB nı tıshqanlarda sınaw boyınsha onıń dozasınıń 1-20 g/kg jibergende 50% nabıt bolǵanlıǵın anıqladı. Qaraqalpaqstan Respublikası jer ústi suwları - epidemiologiyalıq jaǵdayların úyreniw tiykarınan bizlerdiń regionımızdaǵı tiykarǵı pataslanıwshı derek awıl-xojalıǵınan shıǵarılatuǵın kollektor drenaj suwları esabınan bolatuǵınlıǵı málim: Biziń regionımızda adamlar arasında ishek nemotodları menen pataslanǵan suwlar hám bul kesellik penen kesellengen adamlar sanı basqa regionlarǵa salıstırǵanda bir qansha joqarı kórsetkishlerde. Sonday-aq regionımızda adamlar arasında ápiwayılar hám bakteriyalıq, viruslıq kesellikler menen keselleniw qáwpi joqarı boladı. Bakteriyalar arasında kesellik keltiriwshi xolera, tif, shagella, viruslardan gastroenterit hám infektsiyalı gepotit keselleniwleri ushırasadı. Tómendegi tablitsada ishimlik suw ushın qoyılatuǵın sanitariyalıq-gigienalıq kórsetkishler berilgen. Adamlar ushın paydalanatuǵın suwlarda YuNEP / PDJSSSh (pútkil dúnya júzlik sawlıqtı saqlaw shólkemi) normaları boyınsha fekallıq bakteriyalar koli-indeks 1000/100 ml (100 ml de 1000 nan aspawı kerek). Al EEA ishek tayaqshası bakteriyasınıń sanı 10000/100 ml hám fekal koliform ushın 2000/100 ml dep belgilengen. Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|