Joba: Ses haqqinda tariyxiy mag`lumatlar

Kinoda ses rejissyordin` tutkan orni
Joba:
1. Ses haqqinda tariyxiy mag`lumatlar
2. Kitapxanada saqlang`an dawislar
3. Kem ushraytuǵın dawıslar

Ádetde kópshilik kino tamasha qılıp atırǵan sıyaqlında tiykarǵı itibarın videoqatorlarga hám arnawlı effektlerge qaratadı, lekin kinoda dawıstıń áhmiyeti de úlkenligi haqqında kem o'ylaydi. Dawıssız kino dáwiri aqırina jetken son`, kóbeyip atırǵan kino materiallarni qabıllawda dawıs kartinanıń zárúrli bólimlerinen birine aylandı. Haqıyqattan da, muzıkalıq kompozitsiya yamasa ápiwayı dawıstı jaratıw eń qıyın hám haqıyqıy dóretiwshilik process esaplanadı.

Hár qanday kinoǵa yamasa serialga dawıs beriwde óz jumısınıń ustaları bolǵan pútkil bosli jámáát jumıs júrgizedi. Olar biz ushın jaqsı tanıs bolǵan kino kompozitorları, dawıs rejissyorlari, dublyaj aktyorları hám onsha da ǵalabalıq sanalmagan qánigeler - dawıs operatorları hám dawıs oformitellar jámááti esaplanadı. Olardı shawqım beretuǵınlar yamasa foli-artistlar, dep da ataydılar.

Azmaz tariyxga qaytamız

Sırtdan qaraǵanda, hámmesi haqıyqıy sıyaqlı, lekin mısalı, ne ushın jawın dawısı tuwrıdan-tuwrı jawın yog'ayotganda kósheden, deylik súwretke alıw maydanından jazıp alınbaydı? Hámmesi ápiwayı — gáp sonda, jawın dawısın súwretke alıw maydanında ulıwma jazıp bolmaydı. Sebebi dawıs jazıw procesine asa kóp biygana dawıslar irkinish beredi. Aktyorlar dawısı, islep atirǵan texnikalerdiń shawqımı, qullası barlıq biygana dawıslar bir-birine sonshalıq ıylewib ketediki, nátiyjede jawın dawısınıń ózi ulıwma esitilmay qaladı.
Bunday jaǵdaylar basqa kóplegen dawıslar menen de júz beriwi múmkin: qádemler, qural -qurallardıń shıńǵırlawi, japıraqlardıń tısırlawı hám jaysha qálegen háreket — bulardıń barlıǵı dawıs jasaytuǵınlardıń studiya sharayatında jaratqan dóretiwshilikleri boladı. Naǵız ózi sebepli, kassabap kinolardı súwretke alıwda mudamı dawıstıń haqıyqıylıǵın támiyinlewge juwap beretuǵın qánige boladı.
Ilgerileri, texnika qurallarınıń joq ekenligi sebepli, dawıs súwretke alıw maydanshasında jazılmaǵan, bálki tolıqlıǵınsha studiyalarda ámelge asırılǵan. Bul tarawda úlken tabısqa eriskenlerdiń biri dawıslı kinolardıń pioneri Jek Foli esaplanadı. Jeknin` xızmetlerine tereń húrmet maydanınan bul kásip házirde foli-artist dep ataladı. Foli karerasini dawıssız filmlerde dawıs rejissorlıqtan baslaǵan, keyininen dawıslı kinoǵa jedel pátda ótiwdi baslap berdi. Kinolarda dawıs effektin beretuǵın texnikalerdiń kóbisin Jek Foli oylap tabıw etken bolıp, olardan házir de tabıslı túrde paydalanıp kelinip atır. Foli 20 ásirdiń ortalarında kóplegen kinolardı súwretke alıw processinde qatnastı, olardıń arasında eń ataqlıı Stenli Kubrikning «Spartak» filmi esaplanadi. Bul kinoda qural -saymanlardıń shıńǵırlashini, áskerlerdiń sap júriwin sol adamlardıń ózi jaratmaǵan, Foli, giltler baylamın shiqillatib turǵan.
Kino jaratıwshılar aldın basdanoq súwretke alıw maydanshasında jazılǵan dawıs qanday da gúńgirt hám ózine tartatuǵınız ekenligin tushinib jetiwgen edi. Hátte sonday bolar ediki, haqıyqıy dawıslar da rejissyor kutganidek shıqpaydı. Mısalı, ámelde semser qinidan shıǵarılǵanda, haqıyqattan da gúńgirt tirnalayotgandek, dawıs shıǵaradı. Bunnan jaǵday quraldıń qinidan shıǵıp atırǵan daǵı shıńǵırlashi yamasa noqat bolǵanda júz beredi.
Rawajlanıw bir orında qatıp qalmaydı, álbette. Házirgi waqıtta sapalı fonoteka rawajlanıwı sebepli filmlerge janlı dawıs beriw azayıp barıp atır. Foli-aktyorlar xızmeti arzan turmaydı, dawısrejissyorlari da barǵan sayın tez-tez dawıs kitapxanasına shaqırıq qılıp atır. Biraq, qádem dawısları yamasa kiyimlerdiń shig'illashini ele da eskicha usılda jazıw ańsatlaw.
Kitapxanadan tayın dawıslar
Awa, mińlaǵan dawıslar saqlanatuǵın telek ámeldegi bolıp, olardı da kitapxana deyiwedi. Kinonı dawıslastırıwda, tuwrısıda, jáhán kitapxanalarındaǵı tayın dawıslardan paydalanıw ańsat, odan hámme kino jaratıwshıları paydalana aladı. Barlıq paydalanılǵan dawıslar shawqım jaratıwshıları tárepinen qashannan berli jaratılǵan hám bir filmnen ekinshi filmge kóship yuradi. Mısalı, tań qalǵanday “Terminator 2” filmindegi otilgan kósher dawısı “Axirzaman” filminde de isletilingen. Búgingi kúnde eń ǵalabalıq dawıs «vilgelm qishqiriwi» dagi dawıs bolıp tabıladı. Bul dawıstan buǵan deyin naq 216 ta kinoda paydalanılǵan. 1931 jılda kórsetiw etilgen «Frankenshteyn» kinosındaǵı momoqaldiroq dawısınan 1980- jıllarǵa shekem paydalanilar edi. Bul ásirese, multfilmlar hám seriallarga tiyisli edi, sebebi olarda ulıwma haqıyqıy dawıs bolmaydıdi-de, dawıs jasaytuǵınlardı jallaw ǵárejetin bolsa kartina byudjeti kótere almasdi.
Kitapxanadan tayın dawıs sol tárepi menen qolayki, olardı bir-biriniń ornında paydalanıw da ańsat. Mısalı, «Frankenshteyn»dagi sol guldurash dawısı kóplegen aralasǵan dawıslardıń hasası bolıp xızmet etdi, olardıń arasında eń ataqlıı retinde «Yuulduzlar jolı», dagi samoviy kemani tezlestirgish effekti hám de “Juldızlararo jang” kinosındaǵı X-Wing qiruwshi samolyotınıń lazer zambaragi dawısı boldı. 1932 jılda súwretke alınǵan “Tarzan” filmindegi baqırıq da júdá ataqlı. Onıń modifikatsiyası keyingi on jıllıqta kóplegen filmlerde paydalanildi.
Óz-ózinen ekenin aytıw kerek, «Úzikler húkimdarı» súwretke alınǵanda Balrogning o'kirishini hesh kim aldınan jazıp qaldırmagan — bunday jaǵdaylar kóplegen tabıladı. Sol sebepli kartinanıń shawqım jasaytuǵınları azmaz “ijod” etiwge hám o'kirishni ózleri soǵıwǵa tuwrı keldi. Onıń ushın shlakoblok alındı, hám taxta pol ústinde túrli tezlikte ishqalay baslandı. Keyin bolsa, alınǵan dawıs azraq qayta islendi hám nátiyjede siz kórip turǵanıńız siyaqlı, Balrogning hayqirig'i “eń jaqsı ǵáziyne shıǵarma”ga aylandı.
Soǵan uqsas jol menen insan qulaǵına ádet bolıp qalǵan dawıslardı da jaratıwadı. Mısalı, jılqiler uyurinin` tuyaq dawısların haqıyqıy sharayatta jaratıw júdá quramalı jumıs. Usınıń sebepinen, bir qalta ápiwayı kartoshka alınadı hám deylik, bos karton qutiga to'kiladi. Taǵı azraq kompyuterde qayta islew hám qarapsızki, ájayıp tuyaqlar dawısına iye bolasız.
Rejissyor Glen Kayzer óziniń intervyularidan birinde dawıs dizayni boyınsha sonday degendi. Ol óziniń qısqa metrajli filmin súwretke alıp atırǵanda, unamsız qaharman mashina ruliga o'tiradi, lekin dvigateldi ót aldıra almaydı. Kayzer kerekli dawıstı kitapxanadan uzaq qıdıradı, lekin maqul keletuǵın hesh nárse tapa almaydı. Sol sebepli, ol mashinanı ót aldırıw processindegi original dawıstı 20 ret qayta jazdı. Sonnan keyin tayor jazıwlardı aralastırdı hám qırqıp, kerekli dawıstı tapqan.
«Juldızlar-ara jan`» kinosında jaqtılıq tarqatıp atırǵan semserlerdiń dawısı ulıwma, kútilmegende tabılǵan. Bir kúni kartinanıń dawıs rejissyori Ben Byortt qolında mikrofon menen jaysha televizor janından ótedi. Oǵan sol dawıs jaǵıp qaladı. Qullası, kerekli dawıstıń yarımı sol dawıstan alınadı, qalǵan yarımına bolsa islep turǵan proyektorning dawısı asqotadi. «Terminator»dıń ekinshi bólegindegi T-1000 tóreginin` suyıq metal dawısın jazıp alıwda kúlkili jaǵday júz bergen. Bul jerde hesh qanday kompyuter effekti joq - jaysha makrofonni juqa rezina sharga urab sulı butqasiga batırǵan.
Birpara jaǵdaylarda túrli dawıslardı jaratıwda birdey usıl qollanıladı. «Juldızlararo jang»dagi blasternin` otiliw dawısı shókkishni kerip tartılǵan metall kabelga urıw arqalı alınǵan. «Juldızlar-ara jol» serialidagi foton torpedalarnin` dawısı da sol usıl menen jazılǵan. Bunday mısallar júzlegen, mińlaǵan tabıladı. Hesh bolmaǵanda órt dawısın alaylıq : sipseni láttege jaǵıw jolı menen jaratılǵan yamasa urısuvda buyimnin` sınıwı dawısı jaysha, kapusta qol menen ezilgen.
Qorqınıshlı kinolardaǵı adamdı seskantiradigan hám keskin muzıkalar da bólek itibarǵa ılayıq. Ol jaǵdayda chastotalar keskin pasaytirilib keyin bálentlatiladi, noodatiy garmonika hám asa shawqım, bulardıń barlıǵı qorqınıshlı kinolarǵa dawıs jazıwdıń ayriqsha tárepleri. Bunday dawıstı jazıw ushın arnawlı ásbaplar kerek boladı. Olardan biri — voterfon. Odan «meni qoyıp jiber» hám «Poltergeyst» kartinalarında paydalanılǵan. voterfon - bul, átirapında jaylastırılǵan túrli uzınlıqtaǵı bronza sterjenli rezonator kishkene kese, Dawıs tayaqsha yamasa metal simni to'qqillatish jolı menen jazıladı.
Awa, bul ele hámmesi emes. Sebebi dawıs jaratıw, dawıs jazıp alıw da haqıyqıy ijod bolıp tabıladı, sonlıqtan bul ishda kashf etiletuǵın hesh nárse qalmadı, deyiw ulıwma nadurıs bolıp tabıladı.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

I.Internet mag`lumatlar
www.ziyonet.uz
www.google.uz
www.terabayt.uz