Jobası : kirisiw. Tiykarǵı bólim
Download 253 Kb.
|
Joba ekonomika123
- Bu sahifa navigatsiya:
- D) Isbilermenliktin’ ekonomikada tutqan orni E) Isbilermenlik iskerligi formalari 3) Juwmaq. 4) Paydalanilg’an a’debiyatlar dizimi
|
Jobası : 1)Kirisiw. 2) Tiykarǵı bólim: A) Isbilermenlik túsinikleri, olardıń mánisi hám mazmunı B) Isbilermenlik iskerliginin’ sotsial-ekonomikalıq va huqıqıy tiykarları C) Isbilermenlik ortalıǵı hám de oǵan tásir etiwshi faktorlar D) Isbilermenliktin’ ekonomikada tutqan orni E) Isbilermenlik iskerligi formalari 3) Juwmaq. 4) Paydalanilg’an a’debiyatlar dizimi Kirisiw Ózbekistan Respublikası ekonomikasın bekkemlew, hár tárepleme rawajlantirip barıw, isbilermenlikti jetik iyelew, onıń sır-sınatların puqta úyreniwdi talap etpekte. Atap aytqanda, bazar munasábetlerine ótiwdi tezlestiriwshi eń tiykarǵı jollardan biri bul kishi biznes hám isbilermenlikti rawajlandırıw esaplanadı. Sol sebepli de isbilermenlikti rawajlandırıwǵa, onı mámleket tárepinen qollap-quwatlanıwı, jeke isbilermenlikte ǵayrat kórsetiw, onı xoshametlewge arnalǵan kóplegen nızam, párman hám qararlar qabıl etilgen. Bulardıń hámmesi Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykarı esaplanǵan bárkámal áwladtı jetistiriwdi talap etedi. «Ruwxıy tárepten jetilisken rawajlanǵan insandı tárbiyalaw, tálim hám bilimlendiriwdi kóteriw, milliy oyanıw ideyasın ámelge asıratuǵın jańa áwladtı er jetkiziw mámleketimizdiń eń zárúrli wazıypalarınan biri bolıp qaladı»- degen edi birinshi Prezidentimiz I. Karimov. Mámleketimizde alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq social reformalardıń túpkilikli negizin isbilermenlik, hám isbilermenlik sózlerisiz oyda sawlelendiriw qıyın. Erkin bazar munasábetleriniń keń gúlleniw tabıwı adamlar turmısında, olardıń turmıs formasında, ruwxıy hám turmıslıq kónlikpelerinde kórinetuǵın bolıp atır. Házirgi waqıtta respublikamız puqaraları rawajlanǵan Evropa mámleketleri, AQSH, Yaponiya sıyaqlı mámleketlerdiń bay ámeliy tájiriybesi jóninde jetkilikli informaciyaǵa iye bolıp atır. Respublikada ekonomikalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw, mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám jeke menshiklestiriw processlerin barǵan sayın háwij aldırıw, sonıń menen birge isbilermenlikti rawajlandırıw hám qollap quwatlawdı támiyinlew maqsetinde: Ózbekstan Respublikasınıń Mámleket múlkin basqarıw hám jekelestiriw Komiteti menen Ózbekstan Respublikası finans ministrligi aldındaǵı mámleket múlki fondı negizinde Ózbekstan Respublikası mámleket múlkin basqarıw hám isbilermenlikti qollap-quwatlaw mámleket Komiteti dúzilgen. Ózbekstanda isbilermenlikti qollap-quwatlanıwı, básekiniń rawajlanıwına, tutınıw bazarın tovarlar hám xızmet jumısları menen toltırıwǵa, jańa jumıs jayların jaratıw, úlken muǵdardaǵı múlk iyeleri hám isbilermenlerdi qáliplesiwine xızmet etiwshi Respublikada ótkerilip atırǵan ekonomikalıq reformalardıń eń zárúrli baǵdarlarınan biri bolıp tabıladı. Isbilermenlikti qollap quwatlanıwı tekǵana ekonomikanı turaqlı rawajlanıwı, xojalıq baylanısların ońlaw, básekin rawajlandırıw hám tutınıw bazarın toltırıw menen baylanıslı bolǵan ekonomikalıq maqsetlerdi támiyinlewi zárúr. Bulardan tısqarı bunday mámleket járdemi ekonomikalıq siyasiy wazıypalardı sheshiwi respublikanıń barlıq aymaqlarında siyasiy ortalıqtıń bekkemlewi, isbilermenlik iskerligine tiyisli bolǵan unamlı social munasábetlerdi qáliplestiriwi, oǵan xalıqtıń aktiv bólegin qosıwı jumıssızlıqtı, infilyatsiya hám basqa negativ unamsız social jaǵdaylardı aldın alıwı kerek. Shet el mámleketlerinde- kishi biznestiń ózinde 500 adam bánt bolǵan hám sawda-satıq kólemi 20 mln. dollardan aspaǵan firmalar bar. Biraq, bul kórsetkishler, belgili dárejede shártli bolıp tabıladı, arnawlı kórsetkishler retinde, taǵı, qosımsha baha salıǵı hám kárxana daǵı tiykarǵı qurallar muǵdarı qollanıladı. Óziniń «kishi biznes» degen atına qaramastan, bul islep shiǵarıw hám kommerciya iskerligi túri barlıq rawajlanıp atırǵan mámleket ekonomikasında úlken áhmiyetke iye. Onıń tómendegi abzallıqları bar:
jergilikli resurslarda islep turǵan yamasa jergilikli bazardı támiyinlep turıwshı kishi kárxanalar hesh bolmaǵanda transport ǵárejetleriniń ekonom etiliwi ornına kem ǵárejetli bolıp tabıladı. Olardıń ekonomikalıq ústinligi jergilikli sharayatların jaqsı bilgenleri sebepli, islep shiǵariwdi onsha kóp bolmaǵan kapital hám miynet ǵárejetleri menen ámelge asırıwında bolıp tabıladı; kishi kárxanalardaǵı miynet, ádetde, materiallıq xarakteristikaǵa iye, hám ol ámeliyatta kanselyariya miynetine salıstırǵanda paydalı bolıp tabıladı; isleytuǵınlardıń kemligi, olardıń hár biri qábiettiń jeńilraq júzege shıǵiwına járdem beredi; iykemlesiw, yaǵnıy islep shiǵilıp atırǵan ónim assortimenti hám túrin ózgertiwi kishi kárxanalarda onsha úlken qıyınshılıqlar tuwdırmaydi. Sol sebepli bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámleketlerde kishi biznes óz dárjesin tınımsız kúsheytip hám bekkemlenip atır. Isbilermenlik túsinikleri, olardıń mánisi hám mazmunı Bazar munasábetleri sharayatında ekonomikanı rawajlandırıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri kishi biznes hám isbilermenlikti rawajlandırıw bolıp tabıladı. Al, «isbilermen», «isbilermenlik»tu'sinikleri qanday mazmunǵa iye hám neni ańlatadı? Bul túsiniklerdiń házirgi mánisinde XVII asr aqırı hám XVIII ásir baslarında dáslepki bar ingliz ekonomistsi Richard Kantilon qollaǵan edi. Onıń pikrine qaraǵanda, isbilermen táwekelshilik sharayatında iskerlik júrgiziwshi adam bolıp tabıladı. Sonlıqtan ol jer hám miynet faktorın ekonomikalıq párawanlıqtı belgilep beriwshi baylıq deregi dep bilgen. Keyinirek, XVIII ásirdiń aqırı hám XIX ásirdiń basında belgili franstuz ekonomistsi J. B. Sey (1767-1832) «Siyasiy ekonomika qollanbası»kitabında (1803 y.) isbilermenlik iskerligin óndiristiń úsh eski faktorları - jer, kapital, miynettiń pútinligi dep táriyplegen edi. Ol Angliya sanaatınıń tabıslı bolıwın «ingliz isbilermenleri uqıpı» támiynlegenligin aytıp ótken edi. J. B. Seydiń tiykarǵı tezisinde ónim óndiriste isbilermenler tiykarǵı iskerlik júrgizedi dep ataladı. J. B. Seydıń pikrine qaraǵanda, isbilermen alǵan dáramat onıń miyneti, islep shıǵarıwdı shólkemlestirgenligi, ónimdi waqıtında satqanlıǵi ushın berilgen sıylıq bolıp tabıladı. Isbilermen táwekel etip, qandayda bir ónimdi islep shıǵarıwdı óz moynına aladı. Atap kórsetiw kerek, ekonomika pániniń tiykarshilari isbilermenlik formasına kem itibar bergen. Isbilermenlik issheńligi olardıń ilimiy - izertlew jumıslarınıń analiz obiekti bolmaǵan. Ingliz ekonomist ilimpazları A. Smit (1723-1790 ) va D. Rikardo (1772-1823) ekonomikanı óz-ózin muwapıqlastırıwshı mexanizm dep qabıl etken. Bul mexanizmde dóretiwshi isbilermenlikke orın joq edi. «Xalıqlar baylıqlarınıń mánisi hám sebeplerin izertlew» (1776 y.) kitabında A. Smit isbilermen tariypine bólek itibar bergen edi. A. Smittıń f pikirinshe, isbilermen - kapital iyesi. Ol arnawlı bir kommerciya ideyasın ámelge asırıp, dáramat alıw ushın táwekelshilik penen jumıs baslaydı, sebebi kapitaldı qandayda bir belgili jumısqa jumsaw hárdayım táwekelshilik penen baylanıslı. Isbilermenlikten alınǵan dáramat, A. Smittıń pikrine qaraǵanda, jeke táwekelshilik ushın alınǵan sıylıq. Isbilermen islep shıǵarıwdı ózi jobalastiradi, quraydı, islep shıǵarıw iskerligi nátiyjelerine iyelik etedi. Bul jumıslar, óz gezeginde, bazar sisteması menen baylanıslı. Sol sebepli A. Smit bizlerdi bazar sistemasınıń oraylıq mexanizmi - báseki mexanizmi menen tanıstıradı. Óz mápin waziypa etip qoya otirip júrgen hár bir kisi bazarda shu maqset menen júrgen adamlarǵa dus keledi. Nátiyjede, bazar daǵı hár bir háreket etiwshi sub'ekt básekishi usınıs etken baxalarǵa razı boladı. Bunday básekinde uqsas tovarlarǵa normadan artıq baxa qoyǵan óndiriwshi qarıydardı joytıwı hesh gáp emes. A. Smittıń dizimnen ótkeriwinshe, bazar jámiyet satıp alıwdı qálegen hám kerekli muǵdardaǵı tovarlardı islep shıǵaradı. Usınıń menen birge, A. Smit bazardıń qúdiretli kúsh ekenligin, ol jámiyeti zárúr tovarlar menen mudami támiyinlewi jáne bul sistema óz-ózin muwapıqlastırıwın kórsetip berdi. Onıń pikrine qaraǵanda, óz-ózine qoyıp berilgan bazar sisteması rawajlanadı hám bunday sisteması bar xalqtıń baylıǵı artaberedi. XIX-XX ásirler shegaralarında isbilermenlik institutınıń áhmiyeti hám rolin kópshilik ańlap basladı. Franstuz ekonomisti Andre Marshall (1907-1968 yy.) birinshi bolıp óndiristiń úsh faktorına (jer, kapital, miynet) tórtinshi - shólkemlestiriw faktorın qostı. Sol waqıttan baslap, isbilermenlik túsinigi hám sol tarawda alıp barilatuǵın jumıslar kólemi keńeyip bardı. Amerikalıq ekonomist J. B. Klark (1847-1938) J. B. Seydıń «úshlik formulasına» bir az ózgertiw kirgizdi. Onıń pikrine qaraǵanda, óndiriste mudam tórt faktor qatnasadı: 1) kapital ; 2) islep shıǵarıw quralları hám jer; 3) isbilermenlik issheńligi; 4) jumısshınıń miyneti. Har bir faktor óndiris shıǵarıwdan alinıp atırǵan ayriqsha paydani sáwlelendiredi: kapitaldan kapitalıst qosımsha protsent aladi; jer renta beredi; kapitalısttıń isbilermenlik issheńligi dáramat keltiredi; jumısshınıń miyneti onı is haqı menen támiyinleydi. Basqasha etip, J. B. Klark sózi menen aytqanda :«Erkin báseki miynetke miynetten kelgen zattı beredi, kapitalıstlarǵa kapital jaratqan zat tiyedi, isbilermenler muwapıqlastırıw iskerliginen kelgen zattı aladı». Isbilermenlik iskerligin ol sonday tusingen. Belgili amerikalıq ekonomist Y. Shumpeter (1883-1950) óziniń «Ekonomikalıq rawajlanıw teoriyası» kitsbinda, isbilermendi novator (jańalıq payda etiwshi adam ) dep táriyplegen. Alım isbilermenlik iskerligin kapitalıstik ekonomikanıń rawajlanıwında, ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewde úlken rol atqaratuǵın jańalıqlardı engiziwden ibarat, dep biledi: «Wazıypası jańa kombinatsiyalardı engiziwden ibarat bolǵan xojalıq sub'ektlerin biz isbilermen dep ataymız». Bul mashqalaǵa ekonomika salasında Nobel sıylıǵına iye bolǵan (1974) ingliz ekonomisti Fridrix Fon Xayn (1899 -1984) basqasha kózqarasta bolǵan. Onıń pikrine qaraǵanda, isbilermenlik iskerlik bolmastan, bálki jańa ekonomikalıq múmkinshiliklerdi ızlep tabıw, is-háreketlerdi támiyinlew bolıp tabıladı. Alım isbilermenlikti iskerlik emes, dep aytadi. Yakı shet elde, yakı bizde ele isbilermenliktiń hámme tárepinen tán alınǵan tariypi joq. Amerikalıq alım R. Xizrich, «Isbilermenlik óz ma`nisine iye bolǵan qanday da jańa nárseni jaratıw procesi, isbilermen bolsa onıń ushın barlıq zárúr waqıtı hám kúnin sarplaytuǵın, barlıq finanslıq, psixologiyalıq jáne social qawip-qaterdi ózine alıp, ornına sıylıq retinde pul hám erisilgen jetiskenliginen qánaatlanıwshı shaxs»- dep aytıp otedi. Ingliz professorı A. Xoskin bolsa «jumıstı óz esabınan alıp baratuǵın, biznesti basqarıw menen jeke shuǵıllanatuǵın hám kerekli qurallar menen támiyinleniw ushın jeke juwapkerlikke iye, qarardı ǵárezsiz qabıl etiwshi shaxs jeke tártiptegi isbilermen boladı»,- dep anıqlama beredi. Búgingi kúnde isbilermenlik teoriyasın rawajlandırıwdıń tórt basqıshı bar. XVIII asirde payda bolǵan birinshi basqısh - isbilermenlik qawip-qaterin ózine alıw, basqasha etip aytqanda, táwekkelshilik penen baylanıslı. Isbilermenliktiń ekinshi basqıshı bolsa innovatsiya procesi menen baylanıslı. Amerikalıq ekonomist alım Y. Shumpeterdıń pikirine kóre, isbilermenliktiń novatorliq xarakteri tómendegilerde júzege shiǵadı: - bazar ushın jańa tavar islep shıǵarıw ; - islep shıǵarıw procesine jańa texnologiyalardı qollanıw; - jańa satıw bazarların ózlestiriw; - shiyki zattiń jańa túrleri hám dáreklerin tabıw. Isbilermenlik payda bolıwınıń úshinshi basqıshı isbilermenliktiń bólek jeke sapaları :ijtimoiy va ekonomikalıq protsesler ózgeriwinde tuwrı jol taba biliw qábileti, basqarıw qararların tańlaw hám qabıllawda ǵárezsizlik, basqarıw qábiletleriniń tolıq kórinetuǵın bolıwı menen tariyplenedi. Isbilermenlik teoriyasınıń rawajlanıwındaǵı házirgi bosqishin tórtinshi basqıshqa kirgiziw múmkin. Onıń payda bolıwın isbilermen háreketin analiz qılıwdaǵı basqarıw aspektine kóshiriw menen baylanıstıradı. Bul házirgi waqıtta teoriyada isbilermenlik máseleleri analizi kóplegen óz-ara baylanıslı pánler sheńberinde alıp barılıwın ańlatadı. Házirgi zaman teoriyalıq izertlewlerinde tekǵana isbilermenlikke islerdi ǵárezsiz aparıw usılı retinde, balkim firma ishindegi isbilermenlikke yamasa intraprenerlikke itibar qaratıladı. «Intra-prener»atamasi ámeliyatqa amerikalıq alım G. Pinsho tárepinen kiritilgen. Intraprenerliktiń payda bolıwı kóplegen iri islep shiǵariw strukturaları, olarda islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń isbilermenlik formasına ótiwi menen baylanıslı,. Isbilermenlik jumısı dóretiwshilik erkinliginiń ámelde bolıwın názerde tutganligi sebepli pútin islep shıǵarıw birikpeleri bo'limleri háreket qılıw erkinligin aladı, bul isbilermenliktiń tiykarında jatıwshi ideyalardı ámelge asırıw ushın zárúr intrakapitaldıń bar ekenligin názerde tutadı. Belgili ilimpazlardıń alıp barǵan izertlewleri sanı ko'rsetiwinshe, isbilermennń óz iskerligi salasında júrgizetuǵın jumısları kóp qırlı bolıp tabıladı. Bul bazar siyasatınıń ózgeriwi menen yamasa kárxananıń ishki hám sırtqı faktorları tásirinde anıqlanadı. Lekin isbilermenniń tiykarǵı maqseti máp (payda ) kóriw menen bir qatarda, bazarda nátiyjeli jumıs alıp barıwdı támiyinleytuǵın islerdi ámelge asırıw bolıp tabıladı. Onıń ushın isbilermenlikti basqarıw hám oǵan kómek beriwshi zamanagóy menejment usıllarına tiykarlanǵan mexanizmdi jaratıw hám odan ónimli paydalanıwdı támiyinlew zarur bolıp tabıladı. Bazar sharayatında isbilermenlikti basqarıwda oniń tómendegi qásiyetlerin itibarǵa alıw kerek: - isbilermen mudamı bazardaǵı talap hám usınıstı itibarǵa alıp jumıs isleydi - isbilermen nátiyjelililikti támiyinleytuǵın umtılıs-háreketler etip, islep shıǵarıw ǵárejetlerin kemeytiw jolların izleydi ; - biznestiń pirovard nátiyjelerine juwap beretuǵın shaxslar, óz bizneslerin erkin shárt-shárayatlarda aparıwına jeterli múmkinshilikler jaratadı ; - kishi kárxananıń pirovard nátiyjeleri, yaǵnıy onıń alatuǵın payda yamasa zıyanı tek bazardaǵı alıp-satıw processinde belgili boladı ; - kishi biznes penen shuǵıllanatuǵın isbilermen o'z qarjıların háreketke salıp, bazarda qanday qawip-qáterge qarsı keliwi yamasa juwmaqlawshı nátiyje qanday bolıwın anıq bilmeydi. Sonday etip, isbilermenlik - ekonomikalıq iskerliginiń bólek túri bolıp, onıń zamirida ǵárezsiz ǵayrat, juwapkerlik, isbilermenlik ideyasına tiykarlanǵan, payda alıwǵa jóneltirilgen, maqsetke muwapıq iskerlik jatadı. Isbilermenlik ekonomikalıq aktivliktiń bólek túri bolıp, uning baslanǵısh basqıshı, ádetde, pikirlew iskerligi yoki uning nátiyjesi menen baylanısqan boladı, tek ol keyin materiallıq formanı aladı. Isbilermenlik jańalıq kirgiziw, tavar islep shıǵarıw faoliyatini ózgertiw yamasa kárxananı (sonday-aq, kishi kárxanan) shólkemlestiriw salasında dóretiwshiliginin’ boliwi menen tariyplenedi. Isbilermenlik iskerliginin’ jaratiwshiliq tárepleri basqarıwdıń jańa sistemasında islep shig’ariwdi shólkemlestiriwdiń jańa usılları yamasa jańa texnologiyaların qollanıw etıwde óz ańlatpasın tabadı. Isbilermendiń ózi isbilermenlik iskerliginiń tiykarǵı subiekti esaplanadı. Biraq isbilermen birden-bir subiekt emes, hár qanday halda ol islep shıǵarılǵan tavar yamasa xızmettiń qarıydarsı hám de hár túrlı jaǵdaylarda járdemshi yamasa raxip retinde bóliwshi mámleket menen óz-ara sheriklik etiwge májbúr. Qarıydar da, mámleket, de, jallanba (jumısshı ) xızmetker ham tadbirkorlik iskerligi sub'ektleri qatarına kirediler. Isbilermen hám qarıydardıń óz-ara munasábetlerinde isbilermen aktiv sub'ekt kategoriyasiga kiredi. Qarıydar esa bunda passiv rol oynaydı. Bul óz-ara munasábetlerdi analiz qilishda qarıydar isbilermenlik procesiniń indikatori rolin atqaradı. Isbilermen iskerligi predmetin quraytuǵın barlıq zat qarıydardıń unamlı bahosiga ega bolǵan haldaǵana ámelge asırılıwı múmkin. Bunda qarıydar tárepinen tavarǵa baha beriledi hám keyin ol yamasa bul tavardı satıp alıwǵa tayınlıǵı anıqlanadı. Isbilermen o'z faoliyatini joybarlaw hám shólkemlestiriwde qarıydardıń keyipi, qálewi, máplerin esapqa alıwı kerak. Bazar ekonomikası sharayatında isbilermen ushın qarıydardıń máplerine muwapıq háreket etiwden basqa qarıydarǵa tásir qılıwdıń jolı joq bolıp tabıladı. Biraq bul isbilermen qarıydardıń máplerine muwapıq háreket etiwi kerekligini bildirmeydi. Isbilermendiń ózi qarıydardıń talabın qáliplestiriwi, jańa tutınıw mútajliklerin jaratılıwması (eger qarıydar ushın zárúr bolǵan jańa tavar yaratilsa) múmkin. Sonnan kelip shıqqan halda isbilermenlik iskerligin shólkemlestiriwdiń eki usılın keltiriw múmkin: - iste'molchi mápin anıqlaw usuli; - iste'molchiga jańa tavar yamasa xızmetlerdi «majburan qabul etdirish» usılı. Sonday etip, isbilermendiń tiykarǵı maqseti óz qarıydarlarına ıyelew jolında tavarǵa mútajlikti anıqlawdan ibarat esaplanadi. Isbilermen óz qarıydarların qáliplestiriwde tómendegi tiykarǵı faktorlardı esapqa alıwı kerek: - tovarning jańalıǵı jáne onıń qarıydar mápine mos kelishi; - tovar yamasa xızmetlerdiń sapası ; - tovar yamasa xızmetlerdiń baxası ; - tovarning universallıq dárejesi; - tovarning sırtqı kórinisi, onıń qarıydar talabına sáykesligi; - sotuvdan keyingi servis xızmetlerinen paydalanıw imkoniyati; - tovarning qabıl etilgen ulıwma yamasa mámleket standartlarına sáykesligi; - tovarlar va xızmetler reklamasınıń ózine tartatuǵınliligi, qarıydar dıqqatın ózine jalb etishi va hokazo. Juwmaq sonnan ibarat, eger social islep shıǵarıw nuqtai nazaridan isbilermen aktiv sub'ekt rolida bolsa, oda tadbirkorlik procesiniń ózi, onıń natiyjeliligi hám mazmunı kózqarasınan qarıydar aktiv rol o'ynaydi va tadbirkor bul omilni biykar eta almaydı. Isbilermendiń jeke qásiyetleri, qábiletleri, múmkinshilikleri hám jumısqa tiyisli sapaları isbilermenliktiń háreketlendiriwshi kúshi boladı. Isbilermendiń jumısqa tiyisli sapaları tómendegi principlerge tıykarlanıwı kerek: - birinshiden, bazardıń tavar hám xızmetler menen ta'minlanish dárejesin analiz qılıw jolı menen ekonomikalıq xojalıq sistemasında óz ornın tabıwı ; - yekinshiden, jeke islep shıǵarıw strukturasın jaratılıwma tayınlıq qábileti; - uchinchidan, marketing izertlewleri nátiyjelerinen kelip shıqqan halda, dáslepki isbilermenlik esap -kitaplarini amalga asırıwı ; - tórtinshiden, isbilermenlik joybarın ámelge asırıwda basshılıqtı tuwrı jolǵa quyılıw qábileti; - besinshiden, jańa texnikalıq, texnologiyalıq ideyanı birinshi bo'lib turmısqa qollanıw etiw hám de bul ideyadan ámelde paydalanıw, odan qanday juwmaqlawshı nátiyje, ónim yamasa xızmetler olish múmkinligin oyda sawlelendire alıwı. Isbilermendiń bul isbilermenlik principlerı onıń ijodkorligiga tiykarlanadı. Áyne áne sol dóretiwshilik Y. Shumpeter pikirine tiykarınan, isbilermen basqalar itibar bermegen hám bilmagan jumıslarǵa itibar berip, jumıs alıp barıw imkonini beredi. Dóretiwshilik isbilermendi tariyplewde tiykarǵı kriterya boladı, biraq ol túrli sırtqı kórinislerde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Isbilermen basqa dóretiwshi kisiler tárepinen ámelge asırılǵan jańa ashılıwlar, tabilǵan zatlardan qanday nátiyjeli paydalanıw múmkinligin biladi. Usınıń menen birge, ol bul jańalıqlardan qarıydardıń qızıǵıwshılıǵın oyatıwshı jańa, ájayıp zat islep shıǵarıw salasında paydalanıw jolların topa aladı. Kárxana iskerligin basqarıwda tuwrı qarar qabıl qilish isbilermendiń eń zárúrli sapalarınan bolıp tabıladı. Basqasha qilib aytqanda, bul isbilermendiń óz iskerligi, óz biznesi salasında juwapkerlikti óz moynına alıwı bolıp tabıladı. Rasında ham isbilermen, qarar qabıl etip, onı ámelge asırıwda nafaqat óz serikleri aldında, bálki óziniń keleshektegi qarorining áqibeti ushın juwapkerlikti de ózine aladı. Sonlıqtan, juwapkerlikti ózine alıw procesi, áyne bir vaqtda, qawip-xaterdi ózine alıwdı da ańlatadı. Sonday qilib, qawip-xaterdi kóre biliw jáne onı saplastırıw ushın tayyorlik da isbilermenge tán zárúrli sapa bolıp tabıladı. Isbilermenlik niyetin ámelge asırıw belgilengen dárejede isbilermendiń motivlashuvi (mápdar bolıwı ) ga baylanıslı. Isbilermenlik teoriyasınıń tiykarlawshisi Y. Shumpeter úshew asosiy motivni ajratgan: - birinshiden, hákimlik qılıw, húkimranlıq, tásir qilishga mútajlik; - yekinshiden, anıq háreketlerdi orınlaw arqalı erisiw múmkinshiligı bolǵan jeńiske shıdamlılıq, muvaffaqqiyat tárepke háreket; - uchinchidan, ózbetinshe jumıs iskerligi beretuǵın dóretiwshilik quwanıshı. Biraq, Y. Shumpeter tárepinen usınıs etilgen motivlastırıw teoriyası batıs mámleketler isbilermenleriniń pikirlew usılın sáwlelendiredi. Isbilermenliktiń tariyxıy tomirlariga iye Ózbekstanda isbilermenliktiń zamanagóy haqıyqatlarǵa tiykarlanǵan óz motivı bolıwı kerek. Ózbekstanda isbilermenlik iskerligi bir qatar o'ziga tán belgi hám ayrıqshalıqlar menen birge boladı. Mámleketimizde isbilermenlikti motivlastırıw qásiyetleri tómendegi belgilerge iye: - o'z potencialın ámelge asırıwǵa háreket qılıw ; - eng zárúrli, social hám ekonomikalıq nátiyje keltiretuǵın g'oyalar-ni ámelge asırıw qálewi; - to'rachilik strukturaları menen baǵlıqlıqtan shaǵılısıw, harakatlar erkinshegi hám jumıs alıp barıw processinde ǵárezsiz bolıw ; - qiziqarli jumıs menen ǵárezsiz hám erkin shuǵıllanıw ; - o'zining social mártebesi hám abıraysın asırıwǵa umtılıw hám de ózine hám óz jaqınlarına múnásip turmıs sharayatların támiyinlew. Kórsetip ótilgen tileklerdi tabıslı ámelge asırıw ushın isbilermen bir qatar izbe-iz háreketlerdi ámelge oshirishi kerek. Bul háreketler tańlap alınǵan islep shıǵarıw procesin shólkemlestiriw formalarına baylanıslı. Sol munasábet menen isbilermen óz iskerligin shólkemlestiriwning quyidagi eki strukturalıq bólegin analiz etiwi kerek: - bozor hám ol jaǵdayda payda bolatuǵın jaǵday ; - ishlab shıǵarıw strukturası. Jumıs ortalıǵın analiz qilishda isbilermen bu qismlar ortasında óz-ara baylanıslar ornatıwdıń nátiyjeli usılın tabıwı kerek. Biraq, buǵan erisiw qıyın, chunki birinshiden, eki strukturalıq bólekning sifati túrlishe. Bazar dinamikalıq ózgeriwshen mexanizmnen ibarat. Oǵan mudami gúzetiletuǵın talap, usınıs, baxa, báseki sharayatlarining o'zgarishi xos bolıp tabıladı. Usınıń menen bir waqıtta islep shıǵarıw strukturası konservativ, kem ózgeriwshen. Islep shıǵarıw programmaları kúndelik ózgerislerdi názerde tutmaydi. Ekinshiden, bazar hám islep shıǵarıw keńislik hám waqıtqa bólingen. Keńislikdegi bóliniwga ko'ra, bazar daǵı ózgerisler ishlab shıǵarıw strukturası daǵı tap sonday ózgerislerdi keltirib shıǵara almaydı. Bul jaǵday waqıt boyınsha bóliniw bilan da tereńlesedi, isbilermen islep shıǵarıw programmasın qáliplestiredi jáne onı bazar daǵı jaǵday haqqındaǵı informaciyalar menen tiykarlaydı. Biraq programmanı orınlaw belgili bir waqtın talap etedi, sol waqıt ishinde bazarda saldamlı o'zgarishlar júz beriwi múmkin. Bunıń nátiyjesinde islep chiqarilgan tavar yamasa xızmetler bazarda kerek bolmay qalıwı múmkin. Sol sebepli isbilermen zárúrli qararlardı qabıl qilish ushın tiykar bolıp xızmet etiwshi marketing izertlewleri bazarda jaǵdaydıń rawajlanıw boljawına tıykarlanıwı kerek. Qarar qabıllaw, juwapkershilikti moynına alıw kabi vazifalar isbilermenlikti basqarıw iskerligi menen baylanıstıradı. Sol sebepli de isbilermendi menejerden ajıratıw zarur. Bulardıń hár biri ayriqsha wazıypalardı atqaradı. Bir tárepden isbilermenlik iskerliginiń mazmunı basqarıw iskerliginen keńlew bolsa, basqa tárepden hár bir ishbilarmon da menejment vazifalarini atqara almaydı. Menejment tiykarlarına arnalǵan kitapda bul haqqında jaqsı fikr bildirilgen: «Jeke táwekelshilik, finanslıq múmkinshilikke bolǵan munasábet, tınımsız miynet qılıw sıyaqlı ayrıqshalıqlarǵa iye isbilermen irilesip baratırǵan korxonani basqara aladı, degen gáp emes»[6]. Menejerning «shakllanmagan strukturanı qáliplestiriw»qobiliyati jumısı júriwib ketip atırǵan isbilermenge turaqlı tán bo'lavermaydi. Usınıń sebepinen iri kárxanalar administraciyası quramına menejerler kelip atır. Juwmaq etip aytqanda, búgingi sharayatta «tadbirkor»tu'siniksi «menejer»tu'siniksine júdá jaqın turadı. Usınıń menen birge, isbilermen mal-múlkli bolsa, menejer basqarıwshı bolıp tabıladı. Ámelde bolsa, kópshilik múlk iyeleri menejer wazıypasın bajaradi, qatar menejerler bolsa ózleri basqarib turǵan ishlab shıǵarıw kárxanalarına iye bolıp qalıp atır. «Isbilermenlik»tu'siniksi isbilermendiń enstiklopedik lug'atida tómendegishe tariyplanadi: Isbilermenlik - (ingl. enterprise) jeke dáramat, payda alıwǵa qaratılǵan puqaralardıń ǵárezsiz iskerligi. Bu faoliyat óz atınan, óz múlkshilik juwapkerligi hám yuridikalıq shaxstıń yuridikalıq juwapkerligi ornına ámelge asıriladı. Isbilermen (frn. entrepreneur) nızam tárepinen ta'qiqlanmagan barlıq xojalıq iskerligi, sonday-aq, dáldalshılıq, satıw, satıp alıw, máslahát beriw, qımbat bahalı qaǵazlar menen ish olib barıw menen shuǵıllanıwı múmkin. Isbilermenlik jeke jáne social paydalardı gózlegen halda dáramat alıw ushın sarplanıp atırǵan aqsha menen baylanıslı iskerlik bolıp tabıladı. Isbilermenlikke berilgen bul tariyp batafsilligi menen ajralıp turadı. Bul tariypda isbilermenlik tek belgili iskerlik menen shuǵıllanıw emes, bálki bevosita jumıs alıp barıwdan ibaratlıǵı aytıp ótken. Isbilermenlikke berilgen qatar tariyplerde eń zárúrli jaǵday, ya'ni jeke dáramat menen social paydanıń pútinlik xususiyati kórsetilmagan. Juwmaq etip aytatuǵın bolsaq, isbilermenliktiń zárúrli qásiyetlerine tómendegiler kiredi: - xo'jalik iskerligi alıp baratırǵan sub'ektlerdiń ǵárezsizligi hám erkinshegi. Huqıqıy normalar shegarasında hár bir tadbirkor ol yamasa bul másele maydanınan ǵárezsiz qarar qabıl qilishi múmkin; - ekonomikalıq mápdarlıq. Isbilermenliktiń tiykarǵı maqsadi maksimal dárejede dáramat alıwdı waziypa etip qoya otirip, jámiyet rawajlanıwına da óz úlesin qosıw bolıp tabıladı; - xo'jalik táwekelchiligi hám juwapkershilik. Hár qanday esap -kitapda da uǵımsızlıq hám táwekelshilik bolıwı múmkin. Isbilermenlik iskerliginiń sotsial, ekonomikalıq va huqıqıy tiykarları Isbilermenlikti qáliplestiriw ushın social, ekonomikalıq, huqıqıy hám basqa arnawlı bir sharayatlar jaratılıwı kerek. Ekonomikalıq sharayatlarǵa tómendegiler kiredi: tavarǵa bolǵan talab hám usınıs ; qarıydar satıp alıwı ushın tavar túrleriniń bar ekenligi; qarıydar satıp alıwı ushın zárúr pul kóleminiń bar ekenligi; jumısshılardıń is haqına, yaǵnıy satıp alıw múmkinshiligine tásir kórsetiwshi jumısshı orınların, jumısshı kúshleriniń artıqmashlıǵı yamasa etiwmovchiligi. Pul resurslariniń bar ekenligi hám olardan paydalanıw imkoniyatlari, kiritilgen kapitaldan olinayotgan dáramat miqdori hám óz isbilermenlik operastiyalarini finanslıq támiynlew ushın alınıwı mólsherlengen kredit muǵdarı ekonomikalıq jaǵdayǵa tásir etedi. Bul jumıslar menen bazar infratuzilmasini tashkil etken túrli shólkemler shuǵıllanadı. Isbilermenler sonday shólkemler menen baylanıs ornatıp, kommerciya operastiyalarini ámelge asıradı. Finans xızmetini ko'rsatuvchi bankler, shiyki zat, materiallar, yarım tayın ónimler, janar may, energiya, mashina hám úskeneler, instrumentler menen támiyinlovchilar; tavardı qarıydarǵa etkazuvchi kótere hám usaqlap satıw sawdagerler; kásiplik, yuridikalıq buxgalteriya xızmetlerin, dáldalshılıq xızmetin kórsetiwshi firma hám kárxanalar ; jumısshılar kúshin tartıwda járdem beruvchi jumısqa jaylaw agentlikleri; jumısshı hám qánige xizmatchilarni tayarlap atırǵan oqıw orınları ; reklama, transport, qamsızlandırıw agentlikleri; baylanıs hám informaciyanı uzatıw quralları bul shólkemler sistemasın quraydı. Isbilermenliktiń qáliplesiwi social hám ekonomikalıq sharoit menen bekkem baylanıslı. Isbilermenlik qáliplesiwiniń ekonomikalıq sharayatına social sharayat jaqın turadı. Social sharayat, áwele, qarıydarlardıń diydi hám modaga javob bere alatuǵın tovarlardı satıp alıwǵa umtılıwı menen belgilenedi. Túrli basqıshlarda bul talap ózgerip turıwı múmkin. Buǵan social -materiallıq ortalıqqa baylanıslı etikalıq hám diniy normalar saldamlı tásir kórsetedi. Bul normalar qarıydarlardıń turmıs tárizine hám ol arqalı tovarlarga talabiga tikkeley tásir etedi. Social sharayat shaxsning ishga munasábetine óz tásirin ótkeredi, bul bolsa, o'z navbatida, biznes usınıs jetip atırǵan is haqınıń muǵdarına, miynet sharayatına munasábetine tásir etedi. Isbilermenlik iskerliginiń qáliplesiwinde isbilermen xodimlarni tayarlaw, qayta tayarlaw, mamanlıǵın asırıw máselelerin sheshiw zárúrli áhmiyetke iye. Onıń ushın isbilermenlik iskerligin júrgiziwdiń zamanagóy usılların úyreniwdi shólkemlestiriw, xızmetkerlerdi oqıtıw hám qayta oqıtıw, olardı rawajlanǵan mámleketlerge bilimlerdi jetilistiriw uchun jiberiw, isbilermenlerdi oqıtıw ushın oqıtıwshılardı tayarlaw hám qayta tayarlaw jumısların shólkemlestiriw, isbilermenlik sektorı ushın xızmetkerlerdi tańlaw boyınsha máslahát markazlarini ashıw kerek. Hár bir isbilermenlik iskerligi tiyisli huqıqıy ortalıqta keshedi. Sol sebepli kerekli huqıqıy sharayat jaratıw úlken áhmiyetke iye. Bul birinshi náwbette isbilermenlik faoliyatini tártipke keltiretuǵın húkimler hám isbilermenlikti rawajlandırıw ushın qolay sharayat jaratıp beretuǵın qonunlarning bar ekenligi, yaǵnıy kárxanalardı dizimdan o'tish procesiniń qısqa hám ápiwayı bolıwı ; isbilermenlikti davlat byurokratizmidan qorǵaw ; salıq nızamshılıǵın jetilistiriw; Ózbekstan hám sırt el isbilermenleriniń sheriklik iskerligin rawajlandırıwdan ibarat esaplanadi. Usınıń menen birge buǵan kishi isbilermenlik jumıslarına kómeklesiw aymaqlıq orayların shólkemlestiriw, statistika forması hám esap -kitapın jetilistiriw kiredi. Isbilermenlik iskerliginiń huqıqıy kepilligi máselesi menen baylanıslı máselelerdi sheshiw de zárúrli áhmiyet kásip etadi. AQShning isbilermenlik salasında kóp jıllar dawamında qo'llab kiyatırǵan nızamlar sisteması buǵan mısal bóle aladı. Mámleketnint isbilermenlik iskerligin tártipke salıw kerakligini tiykarlab beredi eken, F. Kotler bul nızamlar paydo bolıwınıń úsh tiykarǵı sebebin kórsetip berdi: -firmalarni bir-birinen qorǵaw zárúrligi. «Isbilermenler bir dawıstan básekin maqtaydilar, lekin olardıń mápi báseki menen to'qnash kelip onı jónge salıw etishga harakat etediler. Sonnan kelip shıǵıp, «jalǵan báseki»ning aldın olish bo'yicha qonunlar payda boldı : - naxaq amaliyotdan qarıydarlardı qorǵaw zárúrligi. Sonnan kelip shıǵıp, qadaǵalawsız qolib, sapasız tavar chiqarayotgan, reklamada ótirik informaciya berip atırǵan, oraw hám baxa yordamida aldayotgan firmalarǵa qarsı qaratılǵan nızamlar joriy etildi. Isbilermenlik ortalıǵı hám de oǵan tásir etiwshi faktorlar Hár qanday isbilermenlik belgili bir aymaqta : mámleket, viloyat, qala yamasa awıl kóleminde alıp barıladı. Isbilermenlik iskerligin nátiyjeli aparıw ushın belgili bir ishchiortalıǵı bolıwı kerek. Bunday ortalıq ayırım aymaqlar kóleminde sáwlelengenlenip, o'zida isbilermenlikti ámelge asırıwdı sáwlelengenlentirgen. Ulıwma halda isbilermenlik ortalıǵı tiykarınan quyidagi tórt faktor: huqıqıy, siyasiy, social hám ekonomikalıq faktorlardıń óz-ara baǵlıqlıǵı nátiyjesinde ámelge asıriladı. Olar unamlı yamasa xoshametlew kórinisinde ham shakllanishi múmkin. Bul halda mámleket yamasa regiondaǵı mavjud shárt-shárayatlar isbilermenlik iskerligin aparıw ushın uyqas boladı. Sebebi, bunday ortalıq isbilermenge ámelge asırıp atırǵan jumıslarınıń nátiyjeleri qanday bolıwın aldınan kóre biliwine keń múmkinshilik tuwdıradı. Isbilermendiń óz jumısı nátiyjelerin aldınan kóre biliwi táwekellik túsinigine teris halda ańlatpa etiledi. Eger isbilermen belgili bir ortalıqta táwekelshilik tiykarında iskerlik júrgizeyotgan bo'lsa, ol halda ol ózgeriwshenlik, biyqararlıq, táwekelshilik menen xarakterlenedi. Bunday ortalıq joqarıda keltirilgen unamlı ortalıqqa tuwrı kelmeydi. Ámelde kóbinese isbilermenlik ortalıǵınıń belgili bir faktorı isbilermendiń jumıs nátiyjelerine tiykarǵı tásir kórsetedi, dep bolmaydı. Sebebi isbilermendi kóbirek isbilermenlik ortalıǵın belgileytuǵın faktorlardıń óz-ara baylanıslılıǵı qızıqtiradi. Joqarıda aytıp ótilgen faktorlardan huqıqıy faktorlar tiykarǵı faktor esaplanadı, sebebi isbilermenlik faoliyatini aparıw ushın isbilermenlik ortalıǵında ámelge asırılıwı múmkin bolǵan oyınlar qaǵıydasın kórsetip beredi. Oyınlar qaǵıydası túsinigi ruxsat etilgen hám ámelge oshirilayotgan jumıs (háreket) larni óz ishine aladı. Ruxsat etilgen jumıs (háreket) larga salıstırǵanda oyın qaǵıydaları túrli formada kórinetuǵın boladı. Oyın qaǵıydaları ne qılıw múmkin-ol ne qilish múmkin emes principi tiykarında islep shıǵilıwı múmkin. Bul qaǵıydalarda isbilermenlik iskerligin aparıw yo'lidagi barlıq shegara yamasa sheklewler ayqın kórsetip beriliwi kerek. Ulıwma, huqıqıy faktor - isbilermenlik faoliyatini júrgiziw jolındaǵı barlıq nızamlar (salıq, er, mehnat munasábetleri) hám jollamalar kompleksi bolıp, isbilermenlik iskerligin tártipke saladı hám de isbilermenning ekonomikalıq processdagi basqa sub'ektler menen munasábetin sáwlelengenlentiredi. Huqıqıy bazanıń tolıq yamasa bir normada yuritilmasligi isbilermenlik aktivligi dárejesine úlken unamsız tásir kórsetiwi múmkin. Házirgi kúnde Ózbekstan Respublikasında ámeliyatda qollanıw atırǵan ekonomikalıq reformalardıń tiykarın qurap atırǵan bir pútkil huqıqıy baza bar bolıp tabıladı. Huqıqıy omilning xarakteristikaiga «huquqiy mádeniyat»tu'siniksi da kiredi. Bunıń astında millettiń nızamlarǵa tolıq rioya etiwi, yaǵnıy insanlardıń sanasında nızamlar talabın orınlaw kerek degen túsiniktiń bolıwı túsiniledi. Eger, barlıq zarur nızamlar qabıl etilse-yu, lekin ular ámelde islemese yamasa qollanıw etilmese, bunday jámiyeti nızamlarǵa bo'ysunuvchan dep bolmaydı hám bunı isbilermen óz iskerligin júrgiziwde itibarǵa alıwı shárt esaplanadı. Siyasiy faktor isbilermenlik processinde bolıp atırǵan barlıq hádiyselerge mámlekettiń munasábeti hám olarǵa mámlekettiń ta'sirini belgilep beredi. Mámlekettiń isbilermen iskerligine qaysı dárejede tásir kórsetiwi yamasa tartılıp ketiwi kerekligi ham siyasiy faktor túsinigine kiredi. Bunday aralasıw aldınan belgilenmagan yamasa belgilengen bolıwı múmkin. Ulıwma, isbilermenlik aktivligi dárejesine mámlekettiń munosabati xoshametlew yamasa betaraflik kórinisinde kórinetuǵın boladı. Hár bir mámlekette isbilermenliktiń rawajlanıwına undagi siyasiy sistemanıń turaqlılıǵın úlken tásir kórsetedi. Eger siyasiy sistema turaqlı bolmasa, isbilermenler úlken investistiyalarni qosmastán joqarı dárejedegi payda alıw maqsetinde kishi múddetke mólsherlengen túrli operastiyalarni ámelge asırıwǵa háreket etediler. Siyasiy jaǵdaydıń turaqlılıǵın isbilermenge óz iskerligin strategiyalıq tárepten proektlestiriw, yaǵnıy uzaq múddetke mólsherlengen islerdi ámelge asırıw imkaniyatın beredi. Social faktor basqalarǵa salıstırǵanda quramı jihatidan ádewir quramalı esaplanadı. Sol sebepli ham uning quramı kóplegen elementlerden dúziledi. Eger isbilermen olardı itibarǵa almasa, bul unamsız nátiyjelerge alıp keliwi múmkin. Tómendegiler bul omilning tiykarǵı elementleri esaplanadı : - jamiyette ideologiyanıń jaǵdayı ; - milliy úrp-ádetler; - millettiń materiallıq hám xojalıq ádetleri; - atraptaǵi adamlardıń isbilermen hám isbilermenlik iskerligine munasábeti; - mámlekettiń isbilermen hám isbilermenlik iskerligine munasibeti. Ekonomikalıq faktor bazar daǵı básekin hám baxa jaǵdayın ózinde sáwlelendiredi. Baxa sisteması, óz gezeginde, narxlarning dárejesi, islep shıǵarıw procesine isbilermen tárepinen qosılıp atırǵan islep shıǵarıw faktorları, ishchi kúshi, kredit stavkası muǵdarı hám de salıq hám májburiy tólewlerdi óz ishine aladı. Bunda bazar daǵı báseki shárt-shárayatları sapa hám muǵdar tárepten analiz etip shıǵıladı. Isbilermenlikti mámleket tárepinen belgili bir shárt-shárayatlar jaratılǵandagina ámelge asırıw múmkin. Onıń quram tabıwı eń dáslep jámiyettegi belgili bir jaǵdaydıń payda bolıwı menen baylanıslı bolıp, odaǵı siyasiy va ekonomikalıq jaǵday isbilermenlik iskerligin quram taptırıwǵa jóneltirilgen boladı. Sol sebepli de Ózbekstan Respublikasında kishi biznes hám jeke isbilermenlikti qollap-quwatlaw boyınsha Prezidentimiz I. A. Karimov ǵayratı menen zárúr qonunlar, qararlar, húkimler hám sol sıyaqlı huqıqıy -normativ hújjetler qabıl etilgen bolıp, olar turmısqa qollanıw etilip atır. Usınıń menen birge isbilermenlik iskerligin xoshametlew maqsetinde eki fond: isbilermenlikti rawajlandırıw, kishi biznesti rawajlandırıwǵa kómeklesiw fondlari islengen. Isbilermenlik iskerliginiń keleshegi isbilermenlik ortalıǵı menen belgilenedi, ol bolsa jámiyettegi sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaynı sáwlelendiredi. Sociallıq-ekonomikalıq jaǵdayga ekonomikalıq ǵárezsizlik, isbilermenler klası, ekonomikalıq aloqalarda bazardıń ústinligi, isbilermenlik kapitalın sáwlelengenlentiriw sharayatınıń bar ekenligi hám zárúr resurslardan paydalanıw kiredi. Isbilermenliktiń social mustaqallik dárejesi bazarda juzege shiǵip kiyatırǵan ǵárezsiz kárxana hám shólkemler sanı menen xarakterlenedi. Isbilermenlik ortalıǵın qáliplestiriw basqarıladıgan jarayon bolıp tabıladı. Lekin basqarıw usılları basqarıw yamasa direktiv kóriniste bolıwı múmkin emes. Olardıń tiykarǵı isbilermenlik iskerligi sub'ektlerine tásir etiletuǵın sharalardan emes, bálki sonday subiektlerdiń quram tabıwı yo'lida qolay shárt-shárayatlardı jaratıwdan ibarat bolıwı kerak. Isbilermenlik ortalıǵın quram taptırıw kóp tárepli process bolıp, ol óz ishine tómendegilerdi óz ishine aladı : - jergilikli , ekonomikalıq jáne social-ekonomikalıq filosofiya hám de jámiyet aǵzaları psixologiyasiniń ular menen baylanıslı bolǵan o'zgerisi; - isbilermenliktii xoshametlentiretuǵın milliy programma qabul etiliwi. Isbilermenlikti rawajlandırıwdıń tiykarǵı maqseti mamlakat ekonomikalıq artıwınıń qosımsha deregi retinde social mashqalalardi saplastırıwda úlken rol oynaydı, bántlik máselelerin sheshiw, milliy baylıqtı ósiriw hám millettiń párawanlıǵı ushın xızmet etedi. Házirgi sharayatlarda isbilermenlik ortalıǵın quram taptırıw tekǵana milliy, bálki xalıq aralıq máselelerden esaplanadı. Bar mámleketleraro gruppalarda, mısalı, Evropa Birlespesi kóleminde birden-bir isbilermenlik ortalıǵı vujudga kelip atır. Bul isbilermenlik iskerligin júrgiziw Evropa jámiyetke kiretuǵın barlıq mámleketlerde bir-birine uqsap ketedi. Ekonomikalıq aktivlik hám ǵárezsizliktiń zárúrli forması bo'lmish isbilermenlik respublikamızda bántliktiń anıq shakli hám jańa jumıs jayların qurıw jolında eń rawajlanǵan mámleketlikler tárepinen qollap -quwatlap kelinip atır. Isbilermenliktiń mámleket tárepinen qollap -quwatlanıwı bir neshe jıllar dawamında máslahátlar beriw, finanslıq járdem kórsetiw yamasa salıqlar tólewde isbilermenler ushın ma'lum jeńillikler beriliwinde hákis etpekte. Isbilermenlik ortalıǵı mámlekettiń rawajlanıw tiykarın quraydı hám isbilermen adamlardıń iskerlik mazmunın belgilep beredi. Túrli mámleketlerde isbilermenlik ortalıǵı túrlishe bolıp tabıladı. Rawajlanǵan mámleketlerde bunday ortalıq óziniń qolaylıǵı hám de ekonomikalıq processlerdiń joqarı dárejede ónimli tashkil etiliwi menen ajralıp turadı. Ekonomikalıq processler qanshellilik ónimli bolsa, jámiyet moddiy hám ruwxıy tárepten sonshalıq joqarı dárejede boladı. Ekonomikalıq processlerdiń nátiyjesi ámelde iskerlik júrgizeip atırǵan isbilermenlerdiń sanı hám sapası hám de sol iskerlik bilan shuǵıllanmoqchi bolǵan kisiler sanı menen belgilenedi. Bul, óz gezeginde, isbilermenlik jumisına jańa isbilermenlerdi qosıw, ekonomikanı erkinlestiriw hám isbilermenlik ortalıǵı dárejelerine baylanıslı. Aqırǵısı isbilermenlik iskerligine mámlekettiń tartılıp ketiwi dárejesine baylanıslı. Mámleket sonday shárt-shárayatlar jaratıp beriwi kerek, unda isbilermenler hám isbilermenlikke qızıǵıwshılıǵı bolǵanlardıń qızıǵıwshılıqı, qálewi hám umtılıwları maksimal dárejede o'z ifodasini tapsin. Jáhán tájiriybesi de ekonomikalıq tárepten rawajlanıwǵa erisken mámleketlerde isbilermenlik ushın barcha qolaylıqlar jaratıp berilgenligin kórsetip atır. Biznesti nátiyjeli júrgiziw oǵan sırtqı ortalıqtan aralasıwdı unamaydı. Biznesti júrgiziwde sırtdan azǵantay aralasıw bolsa, onıń emirilishiga alıp kelmasa da isbilermenlik quramlarınıń xızmet kórsetiwine unamsız tásir kórsetedi. Sol sebepli de mámleket ekonomika ushın zárúr barcha shárt-shárayatlardı jaratılıwması hám isbilermenler ushın kóbirek erkinlik beriwi kerek. Soǵan tiykarlanǵan halda jumıs alıp baratırǵan Ózbekstan jáhán ekonomikasında múnásip ornın tabıp atır. Usılardı názerde tutqan halda, Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov sonday dep aytıp otedi:«Erkin isbilermenlik ushın ekonomikalıq hám huqıqıy shárt-sharayat yaratish zárúr. Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti keń rawajlandırıw uchun hámme joldı ashıp beriw kerek. Olardıń shiyki zat resurslarınan paydalanıwlarına keń jol ashıp beriw, ular islep shıǵarap atırǵan ónim mámlekettiń ózinde de, uning sırtında da satılatuǵın bazardı kepillikleytuǵın sistemani barpo etiw dárkar. Joqarıdagilarni esapqa alıp, isbilermenlik ortalıǵıni yaratish menen baylanıslı faktorlar gruppalarǵa ajıratılǵan va sol tiykarda onıń qáliplesiw hám rawajlanıw mexanizminiń shólkemlestirilgen-ekonomikalıq modeli jaratılǵan. Isbilermenlik ortalıǵına tásir etiwshi faktorlardı tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin: - anıq bir ónimge qarıydarlardıń tólew qábileti. Bunda bazardaǵı ámeldegi haqiyqiy talap penen kutilip atirǵan talap parıq etedi. Eger, ónim (tavar ) qásiyetleri menen aldınǵılarınan ajralıp tursa, oǵan talap marketing usullari menen anıqlanadı : -tawekkelshilik hám bazardaǵı qáterlerdi óz moynına alip, múlk juwapkerligi tiykarında jumıs júrgize alatuǵın isbilermenler. Olar óz múlki, bilim hám qarjınan nátiyjeli foydalana alıwshı joqarı maman hám belgili bazar jaǵdaylariga moslasha alıw qábiletine ıyelewleri kerek; - qarjına iye investorlar. Buǵan fizikalıq shaxslar yamasa erkin qarjına iye kárxanalar, shólkemler hám de tadbirkorlar da kiredi. Olar bir qansha taypanı quraydı :bankler, fondlar, qamsızlandırıw kompaniyaları, mámleket shólkemleri, shet el investorlar hám basqalar ; - isbilermenlik iskerligin bir normada aparıw imkonini beretuǵın infratuzilmalar. Olar qatarına finans-kredit, audit, marketing, konsalting, informaciya, qamsızlandırıw va shu sıyaqlı xızmetler kórsetiwshi shólkemler kiredi; -qarar qabıllaw sisteması. Bul sistema quramına, áwele, biznesning isenimliligi hám nátiyjeli bolıwın bahalaw imkaniyatın beretuǵın kriteryalar, usıllar kompleksi kiredi. Isbilermen bul sistema arqalı óz jumısı nátiyjesin tekseriw múmkinshiligine ıyelewi kerek. Sol faktorlardıń sistemalı hám óz-ara háreket nizamlıqlari tadbirkorlikni aktivlestiredi hám ol xojalıq mexanizmi arqalı ámelge asıriladı. Nátiyjede, ayırım aymaq hám tarmaqlarda jańa kárxanalar, islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw va boshqa isbilermenlik obiektleri payda boladı. Bunday xızmetler isbilermendiń bilimi, qarjılar, bazar talabı, davlat hám basqa shólkemlerdiń óz-ara mápli háreketi tufayli aktivlesedi hám bazarǵa iykemlesedi. Isbilermenlik ortalıǵın analiz qılıw processinde isbilermen hár bir millettiń dástúrleri, úrp-ádetleri, qanday azıq-túliklerdi tutınıw etiwi hám qanday buyımlardı kiyiwin inabatqa alıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı xalıqtıń tólew qábiletin biliw de úlken áhmiyetke iye boladı. Bul faktor tutınıw tovarları islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwde úlken rol oynaydı. Isbilermen sol omilni hár tárepleme analiz qılıwda óz mámleketindegi bazar jaǵdayın hám de bul ónimdi keleshekte kirip qılıw múmkin bolǵan qońsılas mámleketler bazarın da kórip shıǵıwı kerek. Hár bir isbilermen átirap - ortalıqqa qosılip ketiwi ushın jumıstı onıń analizinen baslawı kerek. Isbilermenlik ortalıǵın analiz qılıwda isbilermen belgili bir chegarada kásiplik jumıs alıp barıw ushın qanday ekonomikalıq manfaatni ámelge asırıwı múmkinligin belgilep alıwı kerek. Ekonomikalıq mápti ámelge asırıw, eń dáslep isbilermendiń óz jumısın shólkemlestiriw dárejesine baylanıslı boladı. Óz jumısın shólkemlestiriw bolsa isbilermendiń belgili isbilermenlik ortalıǵına ǵárezsiz kiriwi menen belgilenedi. Isbilermen belgili isbilermenlik ortalıǵına kiriser eken, dıqqat qoyıwın tek óz ideyaların ámelge asırıwǵa emes, bálki qanday etip investorlarning qarjların isbilermenlik iskerligine qosıwǵa ham qaratıwi kerak. Isbilermendiń óz jumısın uyımlastırıwı daǵı tiykarǵı wazıypa, áwele, óz ideyaların belgili bir ortalıqqa qollanıw etiw uchun zárúr baslanǵısh kapitaldı qurıwdan ibarat bolıp tabıladı. Isbilermenlik ideyasın ámelge asırıw ushın islep shıǵarıw procesiniń bar ekenligi talap etiledi. Isbilermen isbilermenlik ideya hám maqsetlerine tuwrı keladigan hám de qosılǵan kapitaldıń kóleminden kelip shıqqan halda jańa islep shıǵarıw quramın qáliplestiredi. Eger isbilermen óz ideyasınıń baslamashıları hám investori retinde qatnasıp atırǵan bolsa, iskerliginiń shólkemlestirilgen-huqıqıy shaklini, kárxana ushın qosıp atırǵan óz úlesin aldınan belgilep alıwı kerek. Sonday etip, isbilermendiń óz jumısın shólkemlestiriw principi jámiyet ushın jańa islep shıǵarıw tarkibini qáliplestiriw hám ol jaǵdayda óziniń qaysı dárejede qatnasıwın belgilep alıwdan ibarat esaplanadi. Óz jumısın tuwrı shólkemlestiriw isbilermenliktiń tiykarǵı faktor-laridan esaplanadı. Sol sebepli de isbilermen bul fenomenni ónim kiluvchi barlıq bólimlerdi hár tárepleme itibarǵa alıwı kerek. Isbilermen iskerliginiń bul táreplerin úyreniwde onıń iskerligi procesin baqlaw bólek áhmiyetke iye boladı. Bunda isbilermendiń tiykarǵı háreketleri izbe-izligi tómendegishe bolıwı múmkin: - birinshiden, biznes ideyasin islep shıǵıw ; - yekinshiden, isbilermenlik ortalıǵın tereń úyrenip shiǵiw: - ushinshiden, isbilermenniń ekonomikalıq mápi menen biznes ideyasınıń óz-ara tuwrı keliwi, isbilermenlik ideyası menen isbilermenlik ortalıǵınıń óz-ara muwapıqlıǵı ; - tórtinshiden, ideyanı ámelge asırıw ushın zárúr kapital kólemin belgilep alıw ; - besinshiden, biznes ideyanı ámelge asırıw ushın zárúr kárxana yamasa shólkemdi quram taptırıw. Hár bir isbilermenlik iskerliginiń tiykarın belgili bir ideya quraydı. Bul ideyalar ápiwayılıǵı menen ajralıp turadı : kimdir tavardı jańasha jildlash ideyasın beredi, bazarda ámeldegi tavarǵa jańalıqlar kiritedi hám sol tiykarında oǵan talap dárejesin asırıwǵa háreket etedi va taǵı basqa. Isbilermenlik ideyası kóbinese óz professional iskerliginde ǵárezsizlikke erisiw hám qosımsha fonda alıw qızıǵıwshılıǵında bolǵan kisilerde payda boladı. Onıń ushın kisi ekonomikalıq processlerdi hár tárepleme analiz etip, odaǵı ámeldegi jetispewshiliklern anıqlap, oǵan óz iskerligin jóneltiriwi kerek. Eger isbilermende óz biznesin shólkemlestiriw maydanıdan biror- bir ideya mavjud bolsa, ol halda ol isbilermenlik ortalıǵın óz ideyası hám ekonomikalıq mápi menen sáykeslik darajasini analiz etiwi kerek. Áwele, isbilermen belgili ortalıqta anıq ideyanı ámelge oshirish formasın belgilep alıwı kerek. Bunday sırtqı kórinislerdiń túri júdá túrme-túr bolıp tabıladı. Isbilermenlik wazıypaları jalǵız holda hám gruppa bolıp ámelge asırılıwı múmkin. Qanday sırtqı kórinislerdi tańlaw ideyaǵa hám de isbilermenlik ortalıǵına baylanıslı. Isbilermenlik ortalıǵı hám ideyasın hár tárepleme analiz qilish sol ideyani amalga asırıw ushın zárúr kapital miqdorini belgilep alıwǵa járdem beredi. Bunda isbilermen bank yamasa biznes-fonddan kredit alıwı ushın biznes-reja yoki texnikalıq-ekonomikalıq tıykardı (TIA) islep shıǵıwına tuwrı keladi. Biznes-rejede isbilermen isbilermenlik ideyasına tayanǵan halda tavar yamasa xızmetler islep shıǵarıw ushın zárúr shart-sharayatlardı ámelge asırıwdıń barlıq ǵárejetleri qansha bahanı shólkemlestiriwin sáwlelendiredi. Usı holda gáp baslanǵısh kapital kólemin belgilew, isbilermenlik ideyasın ámelge asırıw ushın tartinishi kerek bolǵan finanslıq resursların anıqlaw haqqında ketmoqda. Isbilermenlik ideyasın belgili bir ortalıqta ámelge asırıw múmkinligi anıqlanıp, jumıstı shólkemlestiriw boyınsha zárúr moliyaviy aqshalardı alıw deregi saylanǵannan keyin isbilermen óz iskerligin úsh jóneliske qaratmog'i kerek. Birinshi jónelis - islep shıǵarıw processleri hám isbilermenlik quramların basqarıw. Isbilermenlik iskerliginiń bul baǵdarı menejment principleriniń túri retinde ǵárezsiz rawajlanadı. Isbilermen menejmentning asosiy principlerıni jaqsı ózlestirgen bolıwı hám zamanagóy menejer bo'lmog'i kerek. Islep shıǵarıwdı basqarıw isbilermenning boshqa baǵdarlarınan ajıratılǵan halda alıp barılıwı mumkin emes: ol islep shıǵarıwdı tek qarıydarlar ushın dúzedi. Sol sebepli de isbilermen iskerliginiń yekinshi baǵdarı bazardı hár tárepleme úyreniw bolıp tabıladı. Bazarda bolıp atırǵan processlerdi analiz etpey, isbilermenlik iskerligin nátiyjeli aparıw qıyınshılıqlı. Isbilermenliktiń ekonomikada tutqan ornı Krizisqa qarsı sharalar programmasında ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew, jańa jumıs orınlarındı shólkemlestiriw, bántlik mashqalasın sheshiw, xalıqtıń dáramatları hám párawanlıǵın asırıwda barǵan sayın zárúrli orın tutayotgan kishi biznes hám jeke isbilermenlikti jedel rawajlandırıw, xoshametlew hám qollap-quwatlawǵa bólek itibar qaratildi. Ámelge asırılǵan ilajlar nátiyjesinde kishi biznes subiektleri jalpı ishki ónim degi úlesi 2011 jılda 50 procentten asdı. Holbuki, 2002 jılda bul kórsetkish 30 protsentti shólkemlesken edi. Bunday nátiyje birinshi náwbette kishi biznes hám jeke isbilermenlik mámleket tárepinen turaqlı qollap-quwatlanıp atırǵani nátiyjesi bolıp tabıladı (2-súwret). Download 253 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|