Jobası : kirisiw. Tiykarǵı bólim

1. 2-súwret. Kishi biznes hám isbilermenlikti Jió degi úlesi

Mámleketimizde kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń bul shekem jedel rawajlanıwda, áwele usı tarawdıń ushın belgilenip atırǵan salıq jeńillikleri etarli dárejedegi xoshametlentiretuǵın rol oynap atırǵanlıǵi esaplanadı. Atap aytqanda, buǵan baylanıslı 2010 jılda kishi sanaat kárxanaları ushın birden-bir salıq tólemi 8 den 7 procentke paseytirildi, jalǵız tártip degi isbilermenler ushın bolsa belgilengen salıq muǵdarıortasha1,3esekemeytirildi (2-súwret). 2-súwret. Kishi biznes hám jeke isbilermenlik subiektleri ushın belgilengen mártebege erispegen yuridlik stavkaları

Sızılmadaǵı maǵlıwmatlardan usıdan aniq boladı, 1996 -2010 jıllar dawamında kishi biznes hám jeke isbilermenlik ushın belgilengen salıq stavkaları 38 den 7 procentkeshe, yaǵnıy 5, 4 ret qısqargan. Kishi biznes hám isbilermenlik subiektlerin finanslıq tárepten qollap-quwatlaw ilajları kúsheytildi. Atap aytqanda, 2011 jıl dawamında kishi biznes hám jeke isbilermenlik subiektlerine 1 trln. 50 mlrd. sumnan artıq kreditler ajıratıldı (3-súwret).

3-súwret. Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti qollap- quwwatlaw ushın ajıratılǵan kreditler muǵdari

Isbilermenlik iskerligi formaları

Ózbekstan Respublikasında «Isbilermenlik haqqında»ǵı nızamıniń 5-statyasına kóre isbilermenliktiń tómendegi formalari bar:

- jalǵız tártipdegi isbilermenlik;

- jeke isbilermenlik;

- jámáát isbilermenligi;

- aralas isbilermenlik.

Jalǵız tártip degi isbilermenlik tadbirkorlik iskerligin ámelge asırıwdıń eń ápiwayı forması bolıp, onı tashkil qilish tártibi Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 1995 jıl 14 fevraldagi sheshimi menen tastıyıqlanǵan «Ózbekstan Respublikasında jeke isbilermenlik tuwrısındaǵı Qaǵıyda»menen belgilenedi. Bul qaǵıydaǵa muwapıq jalǵız tadbirkor óz iskerligin yuridikalıq shaxs tashkil etpey ámelge oshirishi múmkin. Jalǵız tártip degi isbilermenler ádetde mayda islep shıǵarıw menen shuǵıllanadılar.

Jalǵız tártip degi isbilermenlik óz gezeginde eki túrge bo'linadi:

- jeke isbilermenlik;

- birgelikli isbilermenlik.

Jeke isbilermenlik túsinigi «Isbilermenlik hám isbilermenler iskerliginiń kepillikleri tuwrısında»gi nızamnıń 15-zatsında tómendegishe aytıladı :«Jeke isbilermenlik jalǵız tártip degi isbilermenlerdiń ózi tárepinen múlk huqıqında, sonıń menen birge mulkka iyelik qılıw hám (yamasa ) odan paydalanıwǵa jol qóyatuǵın ózge múlkshilik huqıq sebepli ózine tiyisli buyım-múlk negizinde ǵárezsiz túrde ámelge asiriladi». Bul nızamnıń 16 -zatsına qaray birgalikdagi isbilermenlikke tómendegiler kiredi:

-er-hayaldıń ulıwma buyım-múlki negizinde ámelge asırilatuǵın shańaraqqa tiyisli isbilermenlik;

- dıyxan xojalıǵınıń ulıwma birgegi múlki negizinde ámelge asırilatuǵın dıyxan xojalıǵı ;

- ózlerine ulıwma úlesi múlk huqıqında tiyisli bolǵan umumiy múlk negizinde jalǵız tártip degi isbilermenlikti ámelge oshiradigan shirket xojalıǵı.

Yuridikalıq shaxs payda etpey, óz iskerligin ámelge asıratuǵın isbilermen retinde dizimnen ótkerilgen fizikalıq shaxsga mámleket diziminen ótkerilgenligi haqqındaǵı gúwalıq beriledi hám ol fizikalıq shaxslardı dizimnen ótkeriw reestrida belgilengenler etiledi. Bul gúwalıq bankte esap -kitap beti ochish, salıq shólkemlerinen dizimnen ótiw, móhir hám basqa rekvizitlarni tayarlaw ushın tiykar esaplanadı. Ózbekistan Respublikasında «Jeke isbilermenlik tuwrısındaǵı Qaǵıyda»de jeke isbilermenlik iskerligine tómendegishe tariyp berilgen:

Jeke isbilermenlik fuqarolar (bólek puqara ) tomonidan óz táwekelchiliklari hám múlkshilik juwapkershilikleri astında, jeke dáramat (payda ) alıw maqsetinde ámeldegi nızamshılıq tiykarında ámelge asırilatuǵın ǵayratkor xojalıq iskerligi bolıp tabıladı.

Jeke isbilermenliktiń jalǵız tártipte iskerlik júrgizeip atırǵan isbilermenlikten ayırmashılıǵı sonda, bul erda iskerlik yurituvchilar óz iskerligin jalshı kúshi járdeminde olib baradılar. Olar yuridikalıq shaxs retinde jumıs kórediler hám óz kárxanaların mámleket diziminen ótkeriwge minnetli. Jámáát isbilermenligi  bir gruppa puqaralardıń o'zlariga maqul bolǵan múlkshilik formalarında jámáátlerga birlashib, jámáát kárxanaların shólkemlestiriwleri hám shu asosda isbilermenlik iskerligin ámelge asırıwları bolıp tabıladı. Jámáát isbilermenligi iskerligi firmalar iskerliginde o'z ifodasini tabadı. Firma arnawlı bir túrdegi ónim islep chiqarish hám xizmet kórsetiwge qánigelesken, bazardagi talab hám usınısqa qaray jumıs tutatuǵın, ekonomikalıq tárepten erkin hám ǵárezsiz kárxana bolıp tabıladı.

Jeke firma degende ayırım shaxs yamasa shańaraqqa tiyisli, jalǵız jeke menshikke tıykarlanıp iskerlik júrgizetuǵın kárxana túsiniledi. Firmalardıń túrleri júdá kóp, olardı sızılmada tómendegishe súwretlew múmkin. Shirkat firma bir neshe iyesiniń múlkin birlestiriw hám isbilermenlikten alınatuǵın paydanı bóliw ko'rishga tiykarlanǵan serikshilik kárxanası bolıp tabıladı.

Shirket firmalarınıń eki túri bar:

- juwapkerligi shegaralanbaǵan jámiyetler;

- juwapkerligi sheklengen jámiyetler.

Juwapkerligi shegaralanbaǵan jámiyetler eki yamasa odan ko'birek adamlardıń múlki tiykarında júzege keledi. Seriklerdiń dáslepki múlki firmanıń ustav kapitalı dep ataladı. Bul kapitalǵa hár bir serik óz úlesini qo'shadi. Olar ustav fondiga qansha pul qo'ysa, sol úleske qaray payda aladılar. Shamalı firma sinsa, serikler záleldi awızbirshilikda ko'taradi, yaǵnıy bir serik basqasınıń juwapkershiligin de moynına aladı. Shirkat aǵzaları ortasında dúzilgen pitim shirkettiń huquqiy qásiyeti esaplanadı. Bul pitim tómendegi bántlerdi óz ishine aladı :

-har bir sheriktiń kepilligi;

- pitimdiń múddeti;

- hár bir wákildiń ulıwma jumısqa qosqan úlesi;

- dáramatlar hám júz beriwi múmkin bolǵan zıyanların o'zaro bólıw jol-jobaları ;

- awqam qarjlarınan hár bir sheriktiń alıwı múmkin bolǵan anıq hám belgilengen pul kólemi;

-birlespede ámelge asırıw zárúr bolatuǵın finanslıq jumıslar tártibi;

- jańa sherikti qabıllaw tártibi;

- shirketti tarqatıp jiberiw tártibi.

Shirketke mámleket, kooperativ, jámáát hám basqa shólkemler, sonıń menen birge shet el shólkemler hám puqaralar da nızam jol qoyǵan jaǵdaylarda aǵza bolıwı múmkin. Juwapkerligi sheklengen shirket firmalardıń ustav fondi faqat shólkemlestiriwshiler aqsha (aksiya) lari esabına júzege keliw etiledi. Jámiyet urıs qatnasıwshısıları qosqan úlesleri doirasida juwapker boladı. Shirkat óz iskerligi ushın ustav fondi muǵdarında juwapker esaplanadı. Juwapkerligi sheklengen shirkat firmalar nomiga «limited» sózi qosıladı, bul anglichan sóz bolıp, «sheklengen» mánisin ańlatadı.

Juwapkerligi sheklengen firmanıń bir qatar túrleri bar. Olardıń eń keń tarqalǵan forması aksiyonerlik jámiyetleri va korporatsiyalar bolıp tabıladı. Aksiyonerlik jámiyetlerin dúziw ha’m iskerligin shólkemlestiriw tártibi Ózbekstan Respublikasınıń «Aksiyonerlik jámiyetleri hám aksiyadarlardıń huquqlarini qorǵaw tuwrısında»gi nızamda kórsetilgen. Bul nızamnıń 2-statyasına muwapıq : Aksiyonerlik jámiyeti fizikaliq shaxslar kapitallarınıń birlesiwi bolıp, ol aksiyalar shıǵarıw jolı menen dúziliedi. Jámiyet jıynaǵan kapitalına qaray arnawlı qımbatli qag'az -aksiya shiǵaradi. Aksiyani satıp alǵanlar úlesdolarlarǵa aylanadı hám paydadan óz úlesi -divedentti alıp turadılar. Aksiyonerlik jámiyeti óz minnetlemeleri boyınsha ózine tiyisli pútkil buyım-múlk menen juwapker esaplanadı. Aksiyonerler jámiyeti minnetlemeleri boyınsha juwapker emes jáne onıń iskerligi menen baylanıslı ziyanlar ushın tek ózlerine tiyisli aksiyalar muǵdarı sheńberinde juwapker esaplanadı.

Aksiyonerlik jámiyetiniń ustav fondı aksiyonerler satıp alǵan aksiyalardıń nominal bahalarınan dúziledi. Jámiyet shıǵaratuǵın barlıq aksiyalardıń nominal ma`nisi birdey bolıwı kerek. Aksiya bólingish esaplanadı. Aksiyonerlik jámiyetin shólkemlestiriwde onıń jámi aksiyalari shólkemlestiriwshiler arasında tarqatılıwı kerek. Aksiya fond birjalarında mámilede boladı, bir shaxstan basqasına erkin ótedi hám akstiyalar ushın onıń úlesi tuwrısındaǵı hújjet esaplanadı .

Aksionerlik jámiyetin:

- aksiyonerdiń ulıwma jıynalısı ;

- gúzetiw keńesi;

- atqarıw organı basqaradi.

Aksiyonerlerdiń ulıwma jıynalısı joqarı basqarıw organi esaplanadi. Eger nızam hújjetlerinde basqasha tártip belgilanmagan bolsa, ol akstiyadorlik jámiyeti iskerligi menen baylanıslı barcha máselelerdi sheshiw huqıqına iye. Aksiyonerlik jámiyetiniń gúzetiw keńesi jámiyet iskerligida uliwma basshılıqtı ámelge asıradı. Aksiyonerlik jámiyetiniń ámeldegi (kúndelik) iskerligine birden-bir atqarıw organı (direktor ) yamasa kollegial (máslahát) atqarıw organı (basqarıw, direkstiya) basshılıq etiwi múmkin. Aksiyonerlik formasındaǵı isbilermenliktiń tómendegi abzalliqlari bar:

- aksiyonerlik jámiyeti biznestiń kóbirek demokratiyalıq forması bolıp tabıladı. Oǵan qálegen kisi tikkeley yamasa jazılıw  joli menen aksiyani satıp alıp, aǵza bolıwı hám múlk iyesine aylanıwı múmkin;

- waqtınsha jatıp qalǵan qarjılar oraylasiwina erisiledi;

-salıstırma nátiyjeli tarawlarǵa kapital aǵımın dúziw múmkinshiligi tuwıladı ;

- mámleket múlkin jekelestiriw múmkinshilikleri keńeyedi;

- finanslıq turaqlılıqqa erisiledi;

- isbilermenlikte táwekelshilik qáwipi azayadı (úlesdar óz aksiyasi kóleminde zıyan kórse, kárxana ıyesi pútkil mulkinen ajraladi` );

- bir waqtıniń ózinde óndiriwshiler, tavar jetkizip beretuǵınlar, qarıydarlar hám jergilikli mámleket shólkemleri mápleri óz-ara muwapıqlasiwina erisiledi.

Aksionerlik jámiyeti ashıq hám jabıq túrde bolıwı múmkin. Ashıq túrdegi aksionerlik jámiyeti aksiyonerleri o'zlarine tiyisli aksiyalardi basqa aksiyadarlardıń razılıǵısız erkin ıqtıyar eta alatuǵın jámiyet. Ol shıǵaratuǵın aksiyalarina ashıq jazılıw ótkeriw hám olardı erkin satıw huquqiga iye. Shólkemlestiriwshilerdiń eń kem sanı da shegaralanbaǵan. Ashıq túrdegi AJ ushın ustav fondiniń eń kishi muǵdarı AJ diziminen ótkerilgen sánede nızam hújjetlerinde belgilengen eń kem mıynet haqı summasınıń eki júz esesi muǵdarina teń bolıwı kerek. Jabıq túrdegi aksiyonerlik jámiyeti aksiyalari atalǵan (iyesi jazılǵan ) hám olar tek AJ shólkemlestiriwshiler ortasında bólistirilgen jámiyet bolıp tabıladı. Onıń aksiyalari qımbatli qag'azlar bazarında mámilede bolıwı jámiyet qaǵıydasına qaray qadaǵan etilgen yamasa sheklengen boladı. Jabıq túrdegi AJ uchun ustav fondiniń eń kem muǵdarı - AJ dizimdan o'tkerilgen sánede nızam hújjetlerinde belgilengen eń kem is haqi summasınıń keminde júz esesi muǵdarına teń bolıwı kerek. Ashıq túrdegi AJni basqa túrdegi jámiyetlerge aylandırıw múmkin emes. Jabıq túrdegi AJ bolsa óz aksiyalarina ashıq  ótkeriw yamasa olardı fond bazarında satıw ushın shıǵarıw jolı menen ashıq túrdegi AJga aylanıwı múmkin. Basqa turdegi jámáát kárxanaları hám shirket xojalıǵı óz aksiyalarin shıǵarıw jolı menen eki túrdegi aksiyonerlik jámiyetlerge de aylantırılıwı múmkin.

Ashıq túrdegi aksiyonerlik jámiyeti hár jılı ǵalabalıq xabar qurallarında :

- jıllıq esabat ;

- buxgalterlik balansı ;

- paydalar hám ziyanlar schyoti;

- jámiyet aksiyalari emissiyalari prospekti;

- ulıwma jıynalıstı ótkeriw sánesi hám jayın belgili qilib turıwı shárt.

Aksiyonerlik jámiyetin shólkemlestiriw ushın tómendegiler zárúr:

- jámiyeti shólkemlestiriw hám birge jumıs alıp barıw hám de bir yamasa bir neshe shaxsqa jámiyeti shólkemlestiriw uchun kepillik beriw tuwrısında shártnama dúziw;

- aksiyalarǵa jazılıw ótkeriw;

- shólkemlestiriw konferenstiyasini ótkeriw;

- jámiyet jáne onıń aksiyalarin mámleket diziminen ótkeriw.

Jámiyeti shólkemlestiriwdegi ǵárejetler shártnamaǵa imza shekken shaxslarǵa bólistiriledi. Mámleket múlkin jekelestiriw arqalı tómendegi usıllarda AJ dúziliwi múmkin:

- ápiwayı jol menen, yaǵnıy bunda puqaralar jabıq yamasa ashıq AJ lerdiń obiektlerin aukstion arqalı yamasa jarıs jolı menen satıp aladı ;

- mámleket kárxanası miynet jámááti tárepinen jabıq AJ ni quraydı hám belgili yuridikalıq shaxs tárepinen kárxana satıp alınadı ;

- mámleket yamasa ijara kárxanaları ashıq AJ lerge aylantırıladı.

Barlıq jámáát kárxanaları ushın tómendegi ulıwma tárepler ámeldegi:

- qaǵıyda kapitalınıń tiyisli qismlar yamasa aksiyalarga majburiy bóliniwi;

- jámiettiiń óz minnetlemeleri hám tek óziniń múlki boyınsha sheklengen juwapkerligi;

- aksiyoner (serik) lar arasındaǵı óz-ara munasábetler, dáramat hám mulkni bólistiriw, kárxananı basqarıw boyınsha munasibetler olardıń kirgizgen úlesleri muǵdarına qaray bólistiriledi;

- jámiyet aǵzaları onıń kapitalına óz úleslerin kirgiziwleri zárúr, biraq óz miynetleri menen onıń iskerliginde qatnasıwları májburiy emes.

Aksiyonerlik jámiyetlerin shólkemlestiriw processleri «Mulkti mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám jekelestiriw», «Úlesdarliq jámiyetleri», «Kárxanalar tuwrısında», «Qımbatlı qaǵazlar bazarı hám fond birjalari» haqqındaǵı nızamlar hám basqa normativ hújjetler tiykarında basqarıladı. Korporatsiya atamasi latınsha «corporatio»so'zinen alınǵan bolip, birlespe, jámiyetshilik mánisin beredi. Korporatsiya iri akstioner jámiyetler birlespesi esaplanıp, bir xil ónim óndiriwshilerdi birlestiradi. Nátiyjede islep shıǵarıw monopollasadi. Korporatsiya investistiya kapitalınıń oraylasiwini, ilm-pán rawajlanıwın, ónimdiń básekige shıdamlı bolıwı hám uzaq turmıslıq dáwirin támiyinleydi.Korporatsiyalar isbilermenlik menen shuǵıllanatuǵın akstioner jámiyetlerdiń  qálewi menen payda boladı. Hár bir kárxana iskerligin júrgiziw ushın óz jaǵdayında túrli wazıypalardı, yaǵnıy :

- shiyki zat, materiallar, energiya, úskene izlep tabıw, satıp alıw hám texnologiyalıq jetilistiriw;

- ónim sapasın asırıw hám islep shiǵarılatuǵin ónimdi jańalaw ;

- tayın ónimdi satıw boyınsha qatar islerdi orınlawı kerek boladı.

Birdey ónim óndiriwshi bir qansha kárxanalar birlesip, barlıq ushın ulıwma kárxanalar iskerligin támiyinleytuǵın wazıypalardı atqaratuǵın bir mekeme, shólkem dúziwdi rejelestirgen. Nátiyjede sonday birlespe júzege kelgen, ol jaǵdayda kárxanalar óz múlki va ekonomikalıq ǵárezsizligin saqlaǵan halda umumiy wazıypalardı orınlawdan azat bolıp, usı wazıypalardı orınlaw ushın ulıwma mekeme-shólkemge xaq tolıqnǵan. Óz quramındaǵı aksiyonerlik jámiyetleri qadaǵalaw paketlerin iyelew menen korporatsiyalar xolding kompaniyalarına aylanadı.

Xolding sóz dizbegi anglichan «holding»so'zinen alınǵan bolıp, iye mánisin beredi. Xolding kompaniya mulk iyeleri tarepinen bir qansha ǵárezsiz aksiyonerlik jámiyetleri iskerligin baqlaw maqsetinde islengen úlesdarliq jámiyeti bolıp tabıladı. Xolding kompaniyası quramına kiretuǵın aksiyonerlik jámiyetleri  «aksiyalarinin’ qadaǵalaw paketi» kompaniyanin’ iqtiyarinda boladı. Bunnan maqset aksiyonerlik jámiyetleri xızmetleri ústinen qadaǵalaw ornatıw hám dividendlar kórinisinde payda aladı. Xolding kompaniyalardıń mánisi sonda, olar qandayda bir islep shıǵarıw wazıypaların atqarmaydı. Olardıń wazıypası sap basqarıwshılıq, yaǵnıy isenimli múlk iyesi retinde olarǵa óz aksiyalari yamasa aksiyalar qadaǵalaw paketin beretuǵın kompaniyalardıń iskerligine ulıwma xojalıq basshilıǵın orınlawdan ibarat esaplanadi. Ózbekistan Respublikasında xolding kompaniyalarnin’ huquqiy mártebesi Ministrler Mákemesiniń 1995 jıl 12 oktyabr degi 398-sanlı sheshimi menen tastıyıqlanǵan Qaǵıyda (xoldinglar tuwrısındaǵı Qaǵıyda ) tiykarında belgilenedi. Bul qaǵıydaǵa muwapıq, aktivleri quramına basqa kárxanalardıń aksiyalar baqlaw paketi kiretuǵın ashıq túrdegi aksiyonerlik jámiyeti xolding esaplanadı.

Xolding birlesken kárxanalar, yaǵnıy xolding aktivleri quramına kiretuǵın, aksiyalar paketin qadaǵalaw etiwshi karxanalar bólim kárxanalar dep ataladı. Olar ǵárezsiz yuridikalıq shaxs esaplanadı. Bólim kárxana, kóbinese, kárxananıń rawajlanıp barıwı dawamında bas kárxana (xolding kompaniyasi) tárepinen shólkemlestiriledi. Xoldinglar mámleketke qaraslı yamasa jeke bolıwı múmkin. Mámleket xoldinginde aksiyalar qadaǵalaw paketi mámleket múlkine, bólim kárxanalar akstiyalari bolsa bas xolding kompaniyasınıń múlkine aylanadı. Bólim kárxanalar óz minnetlemeleri boyınsha ózlerine tiyisli múlk, sonday-aq, tiykarǵı korxona, yaǵnıy xoldingga tiyisli aksiyalar qadaǵalaw paketiniń ma`nisi menen de juwap beredi. Xolding bólim kárxana qarızı boyınsha onıń shólkemlestiriw shártnamasında aytılǵan shártlerde juwapker boladı.

Xolding kompaniyaları eki túrde bolıwı múmkin:

- finanslıq xolding;

- aralas  xolding.

Finanslıq xolding tek arnawlı qadaǵalaw hám basqarıw maqsetlerinde dúziledi. Qarjınıń 50 procentinen ko'bisin basqa elementlerinin’ qımbatlı qaǵazları hám basqa finanslıq aktivlar quraytuǵın xolding finanslıq xolding esaplanadı. Finanslıq xoldinglar avktivlari quramına tek qımbatlı qaǵazlar hám basqa finanslıq aktivler, sonıń menen birge xoldingdi basqarıw apparatı iskerligin támiyinlew ushın aniq zárúr buyım-múlk kiriwi múmkin. Finanslıq xoldinglar tek investistiya iskerligi menen shug'ullaniw huqıqına iye, iskerliktin’ basqa túrleri menen  shuǵıllanıwǵa ruxsat berilmeydi. Olar bólim kárxanalardıń islep shıǵarıw hám kommerciya  jumislarina aralasıw huqıqına iye emes. Finanslıq xolding wákilleri tek bólim kárxanalardıń aksiyonerleri jiynalislarinda qatnasıwı múmkin. Olarǵa gúzetiw keńesi, basqarıw hám bólim kárxanaların basqaratug’in basqa organlarga kiriwge ruxsat  berilmeydi.

Finanslıq xoldinglar tiyisli aksiyalar menen tek payda etilgen qımbatlı qaǵazlar bazarında, yaǵnıy fond birjalarında pitimlerdi ámelge asıradı. Bul talaptı orinlamaw ámelge asırılǵan pitimlerdiń biykar etiliwine sebep boladı.

Aralas xolding - qadaǵalaw hám basqarıw wazıypaları menen bir qatarda sanaat, sawda, transport, kredit-finans hám basqa tarawlarda isbilermenlik iskerligi menen de shuǵıllanıw maqsetlerinde dúziledi. Ózbekistan Respublikası nızamshılıǵına qaray xolding kompaniyaları tómendegi jollar menen shólkemlestiriledi :

- iri kárxanalardı qayta shólkemlestiriwde olardıń tarkibiy bólimlerin ǵárezsiz yuridikalıq shaxs (bólim kárxanalar ) retinde qurıw jolı menen;

-yuridik tárepten ǵárezsiz kárxanalardıń aksiya paketlerin birlestiriw jolı menen;

-jan’a aksionerlik jámiyetlerin shólkemlestiriw jolı  menen.

Xoldinglar monopoliyaǵa qarsı organdıń ruxsatı menen du/ziledi. Xoldingdi shólkemlestiriwge ruxsat alıw ushın monopoliyag’a qarsı organǵa basqa hújjetler menen birge:

- qaǵıyda joybarı ;

- xoldingdi dúziwge razilig’i haqqında protokol yamasa shólkemlestiriwshiler shártnaması ;

- dúziletuǵın xoldingg’a kirgiziw ushın usınıs etilip atırǵan kárxanalar dizimi;

- sol kárxanalardan hár qaysısınıń xojalıq iskerligi turleri hám kólemi haqqındaǵı maǵlıwmatlar tapsırıladı.

Eger xoldingdi dúziw qandayda bir-bir ónim (jumıslar, xızmetler) islep shıǵarıw monopoliyasına alıp keletuǵın bolsa, bunday xoldingdi dúziwge ruxsat berilmeydi. Mámleket kárxanaları ma’mleket múlki bolǵan jáne onıń qadaǵalawı astında isleytuǵın kárxanalar bolıp, olar óndiristegi mámleket sektorın quraydı, eń zárúrli hám juwapkerli wazıypalar (qorǵaw, baylanıs, energetika, transport ha’m basqalar ) di atqaradı. Qospa (aralas ) kárxanalar jeke, mámleket hám jámáát múlkiniń aralas qarjlarına tayanadi. Aralas firmalar milliy va shet el kapitalǵa tayanǵan úlesdarliq qaǵıydasına qaray payda boladı, paydası soǵan qaray bólistiriledi. Qospa kárxana dúziwge sheriklerdi ne májbúr etedi? AQSh ilimpazları tómendegi faktorlardı keltiredi:

- kapital ǵárejetler kóleminiń qısqarip ketiwi hám jańa quwatlardı qurıw daǵı qáweterlik;

- anıq geografiyalıq bazarǵa ótiw;

- jańa iskerlik tarawına ótiw;

- islep shıǵarıw salasınıń bazası yamasa shiyki zat deregin qolǵa kirgiziw;

- islep atirǵan islep shıǵarıw liniyalardin’ keńeygenligi;

tavar yamasa xızmetlerdi satıwdıń jańa tarmaqları payda bolǵanlıǵı ;

- ámeldegi marketingnin’ natiyjeliligi asqanlıǵı ;

- tákirarlanıp turıwshı yamasa máwsimiy turaqizliqti joq etiw múmkinshiligi;

- qospa kárxanadaǵı sherikler járdeminde islep shıǵarıw ǵárejetlerin kemeytiw múmkinshiligi.

Qospa kárxanalar óz-ara mápdarlıq negizinde, húkimetler araliq shártnamalar tiykarında payda etilip, ilimiy-islep shıǵarıw, ilimiy-texnikalıq hám basqa wazıypalardı tarqatıp alıwǵa qaratılǵan. Olar sanaat, awıl xojalıǵı, qurılıs, transport, sawda, pán hám xalıq xojalıǵınıń basqa tarawlarında quram tabıwı múmkin. Qospa kárxanalar, tiykarınan, sırt el texnikası hám texnologiyası tiykarında qurılıp, jergilikli shiyki zat hám jumıs kúshi esabina isleydi. Kárxana ǵárezsiz balansına iye boladı hám xojalıq esabı tiykarında iskerlik júrgizedi. Respublikamızda AQSh, Italiya, Turkiya, Fransiya, Germaniya, Angliya, Koreya, Yaponiya sıyaqlı qatar mámleketlik kompaniyalar menen sheriklikte qospa kárxanalar qurılıp, jumısqa túsirilgen.

Konsern islep shıǵarıw diversifikatsiyasi, yaǵnıy ka’rxanalardin’ iskerlik tarawları hám islep shıǵaratuǵın ónimleri turinin’ keńeyiwi, jańalanıp turıwı tiykarında quram tabatuǵın iri kóp tarmaqlı korporatsiya. Konsern quramına sanaat, transport, sawda, bank sıyaqlı tarmaqlarga tegishli, ayırım jaǵdaylarda, dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde jaylasqan o'nlab hám júzlegen kárxanalar qálegen tiykarlarda kiradi. Konstern quramına kirgen kárxana hám shólkemler orasida óz-ara korporastiyalangan turaqlı baylanıslar bar bo'lib, olar konstern rawajlanıwı jolında ulıwma finanslıq resurslar hám birden-bir ilimiy-texnikalıq múmkinshiliklerden ortaq paydalanadılar.

Konsorstium aniq ekonomikalıq joybarlardı ámelge asiriwdhi maqset etken kárxanalardıń waqıtsha birlespesi bolıp tabıladı. Konsorstium aǵzalarınıń huqıq hám minnetlemeleri konsorstium tuwrısındaǵı pitimde belgilep qóyıladı. Konsorstium qatnasıwshılari qo'yilgan wazıypanı orınlaw ushın badallari hisobidan birden-bir finanslıq hám materiallıq fondlar barpo etediler, byudjet qarjları hám mámleket bankidan kreditlar aladılar. Wazıypa atqarılgach, konsorstium tarqaladı. Konsorstiumlarga basqarıw boyınsha komitetler, direktorlar keńesi sıyaqlılar basshılıq etedi.

Konsorstiumlar aviastiya, kosmos, kompyuterler, baylanıs sıyaqlı joqarı texnologiyalıq hám úlken muǵdardaǵı qarjılı tarawlarda keń tarqalǵan. Konstessiya lotincha sózden alınǵan bolıp, ruxsat, yon berish mánisin ańlatadı. Milliy ekonomikanı rawajlandırıw yamasa qayta tiklew, tábiyǵıy baylıqlardı ózlestiriw maqsetinde mámleket yamasa munistipalitetga qarawlı er uchastkaları, qazilma baylıqlar, buyım-múlk, korxonalar hám basqa xojalıq ob'ektlarini arnawlı bir múddetke hám shártler menen paydalanıw ushın chet ellik investorga mámleket atınan beriletuǵın ruxsatnoma, olar menen dúziletuǵın shártnama yamasa shártlesiw. Konstessiyachilik iskerligin depayda bolatuǵın huqıqıy munasábetler Ózbekstan Respublikasınıń «Konstessiyalar to'g'risida»gi nızamı menen tártipke salıp turıladı. Kooperativ kooperastiyaning baslanǵısh buwını. Kooperastiya esa:

- miynetti shólkemlestiriw formalarınan biri, kópshilik xodimlar bir miynet processinde yamasa óz-ara baylanıslı túrli miynet processlerinde sheriklikte qatnasadılar ;

- gruppa mulkchiligiga tiykarlanǵan xojalıq júrgiziw shárti;

- belgili bir ónimdi óz-ara sheriklikte tayarlaw bilan bánt bolǵan kárxanalar ortasındaǵı uzaq múddetli hám turaqlı baylanıslar forması.

Kooperativ yuridik shaxs huqıqına iye, xojalıq jurgiziwshi sub'ekt. Ol jámáát múlki huqıqı daǵı mulkka iyelik etedi, odan paydalanadı hám ıqtıyar etedi. Kartel monopolistik birlespe forması. Bir tarmaqtaǵı ǵárezsiz kárxanalar baxalar, bazar, óndiristiń ulıwma kóleminde hár bir qatnasıwshınıń úlesi, ish kuchi tartıw, patentler hám basqa máselelerde óz-ara pitim tuziladi. Bul strukturanıń maqseti monopol payda aldılarr. Sindikat monopolistik birlespediń bir túri. Olar bir tarmaq kárxanaları huqıqıy hám islep shıǵarıw mustaqilligini saqlap qolgan halda :

- buyırtpalardı bólistiriw;

- shiyki zat satıp alıw ;

- islep shıǵarılǵan ónimdi satıw ushın tijorat iskerligin birlestirib, birden-bir mekeme dúzedi.

Venchur kárxanalar kichik biznestiń bir túri bolıp, ular:

- ilimiy injenerlik jumısların orınlaw ;

- jańa texnika, texnologiya, tavar úlgilerin jaratıw ;

- islep shıǵarıwdı basqarıw ;

-tijorat jumısın shólkemlestiriw usılların islep shıǵıw hám ámeliyatqa engiziw;

-yirik firmalar hám mámleket ijara shártnaması buyırtpaların orınlaw sıyaqlı islerdi ámelge asıradılar.

Bul wazıypalardı olar mámleket hám iri firmalar buyırtpasına qaray shártnama -pitimler tiykarında atqaradı. Venchur korxonalar texnikanıń jańa baǵdarlarında aktivlik kórsetedi jáne bul menen pán-texnika rawajlanıwına óz úlesin qosadı. Ijara kárxana mol-mulkni tartıw boyınsha múlk iyesi menen isbilermen ortasındaǵı ekonomikalıq munasábet. Ijara shártnamasına tiykarınan bir tárep (kireyge beretuǵın ) ekinshi tárepke (kireyshi) belgili tólew ornına va ma'lum shártga kóre buyım-múlkin waqtınsha paydalanıw ushın beradi. Ijara haqi múlk iyesi buyım-múlkiniń ma`nisi hám keltiretuǵın dáramatqa baylanıslı bolıp, óz-ara shártlesiw menen belgilenedi. Er, turaq-jay, sawda -sanaat ımaratları, sanaat hám sawda kárxanaları, mashina hám úskenelerdi kireyge beriw hám alıw jahondagi kóplegen mámleketler ushın xos bolıp tabıladı.

Búgingi kúnde sanaat hám basqa tarawlarda ijara kárxanaları payda bóle basladı hám mulkni mámleket ıqtıyarınan shıǵarıwdıń bir kórinisi bolıp, ijara múddeti dáwirinde kárxana jámááti sol kárxana múlkiniń iyesi bolıp qaladı. Konsalting ishlab shıǵarıwǵa jumıs maydanınan xızmet ko'rsatish salasında qánigelesken firmalardıń óz klientlerine máslahát xızmeti kórsetiw hám texnikalıq joybarlardı ekspertiza qılıw menen baylanıslı ekonomikalıq iskerlik bolıp tabıladı. Konsalting firmalarınıń tiykarǵı wazıypaları tómendegiler bolıp tabıladı:

- isbilermenlik ǵayratların ámelge asırıw ushın serikler tańlaw ;

- máslahátshilik shólkemleriniń taraqqiy tabıwı va shet el investistiyalarni qosıwǵa kómeklesiw;

- birden-bir informacion-so'rovnoma fondini jaratıw hám birden-bir reklama strategiyası (baǵdarı ) ni ámelge asırıw jolı menen ularning aǵzaları iskerligin umummaqsadlar jolında jıynash hám taǵı basqa.

Konsalting firmalarınıń kishi biznes salasında keng tarqalgan máslahát xızmetlerin tómendegilerden ibarat :

- barlıq múlk formaları daǵı kárxanalardı dizimge alıw uchun shólkemlestiriw hújjetlerdi tayarlaw boyınsha máslahátlar beriw;

- marketing boyınsha izertlewler ótkeriw;

- jekelestiriw, akstiyadorlashtirish programmalarini ishlab shıǵıw ;

- sırtqı ekonomikalıq iskerlik boyınsha máslahát beriw;

-reklama strategiyasın islep shıǵıw, reklama materialların tayarlaw hám olardı tarqatıw ;

- huqıq, finans hám basqarıw máseleleri boyınsha maslahatlar beriw;

-intellektual mulkni qorǵaw máselesi bo'yicha máslahátlar beriw;

- jumısshı xizmetkerlerdi tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw ;

- isbilermenlik hám kishi biznesti taraqqiy taptırıwga xizmat etiwshi ilajlardı ótkeriw;

- firma jumıs usılın islep shıǵıw ;

- qawipsizlik texnikası, islep shıǵarıw sanitariyası, madaniyat, átirap -ortalıqtı qorǵaw máseleleri boyınsha maslahatlar beriw;

- investistiyalarni tartıw, jeńillikli kredit alıw, zaruriy resurs hám kapitallardı satıp alıw boyınsha maslahatlar beriw hám t.b.

Injiniring kárxanası - injinerlik-máslahát xızmetlerdi kommerciyashılıq qaǵıydalarına tiykarlanǵan halda ámelge asıradı. Bunday kárxana (firma ):

- islep shıǵarıwdı támiyinlew;

- ónim satıwdı uyushtirish;

- islep shıǵarıw ob'ektlerin qurib, jumısqa túsiriw yuzasidan máslahát beriw menen shuǵıllanadı.

Kirip injiniring firmaları basqa mámleketlerga xizmat kórsetedi, sırt el degi ilimiy ideyalar hám texnikalıq islenbelerdi shet elde ámeldegi etedi, quramalı hám úlken joybarlardı ámelge asıradı. Injiniring menen birge mashina hám úskenelerdi kirip etip, jetkizip beredi.

Juwmaq

Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti hám de ol menen baylanıslı barlıq zatlar zamanagóy social islep shıǵarıw shólkemlestirilgen strukturasın zárúrli hám strukturalıq bólegin quraydı. Sol sebepli de mámleketimiz ekonomikasın rawajlandırıwda kishi biznes hám jeke isbilermenlikke zárúrli orın ajıratılıp, olarǵa mámleket tárepinen jardem berilip atır. Jeke isbilermenlik hám kishi biznes ilimiy-texnika rawajlanıwın jedellestiriw, sanaattıń aldıńǵı tarmaqlarında jańa texnologiyalarǵa ótiw sharayatında óz ornın tawıp barıp atır. Bunday isbilermenlik jańa informaciya texnologiyaların, jańa ideyalar hám islep shıǵarıwdı modernizastiyalash menen islewdi támiyinleytuǵın pútkil sistemanıń ajıralmaytuǵın bólegin quraydı. Bunnan tısqarı, kishi kárxanalar táwekelshilik qáwipi joqarı bolǵan sharayatlarda óndiristiń maqul formalarınan esaplanadı. Kishi kárxanalar texnologiya jańalıqların engiziwde de oǵada úlken áhmiyetke iye.

Jańa texnologiyalıq ideyalardı iri kárxanalarǵa salıstırǵanda tezirek qabıl etetuǵın kishi biznesde xater kemrek hám úlken gruppa daǵı óndiriske qaraǵanda jumıstı tezirek jolǵa qoyıw múmkin. Bul bolsa biziń sharayatta ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdı rawajlandırıwǵa járdem beriwi múmkin. Ekonomikanıń ulıwma rawajlanıwın támiyinlewde, tovarlar hám xızmetler etiwmovchiligini saplastırıwda kishi biznes hám jeke isbilermenlik úlken orın tutadı. Kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń mámleket ekonomikalıq rawajlanıwın támiyinlew, jańa jumıs orınlarındı jaratıw, xalıqtıń dáramatları hám párawanlıǵın asırıwdaǵı rolin inabatqa alǵan halda tómendegi juwmaqlardı qılıw múmkin:

- xalıqtı jumıs menen bandligini támiyinlew, jergilikli resurslardan nátiyjeli paydalanıw tiykarında jergilikli sanaat tarmaqların rawajlandırıw, sonıń menen birge mámlekettiń kirip potencialın asırıwda bul tarawdıń áhmiyetin jáne de asırıw ilajların jetilistiriw;

- kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlanıwın analiz qılıw tiykarında kishi biznes hám jeke isbilermenlik baǵdarları boyınsha onıń ekonomikalıq ósiw kórsetkishi aymaqlarda mámlekettiń ortasha kórsetkishleri dárejesine jetiwin támiyinlewge erisiw arqalı aymaqlar rawajlanıwın muwapıqlastırıwǵa umtılıw ;

- jergilikli resurslar tiykarında islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw kem investitsiya qarjların talap etiwin, olardıń bazar konyunkturasi talaplarına tez iykemlese alıwına múmkinshilik beriwin inabatqa alıw.

Kelesinde mámleketimizde kishi biznes hám jeke isbilermenlikti jáne de rawajlandırıw ushın quydagilarni usınıs etemiz:

- Jańa kishi sanaat zonaların shólkemlestiriw hám iskerlik júrgizeyotganlarining natiyjeliligin asırıw maqsetinde: kishi sanaat zonaları qatnasıwshılarınıń zárúrli injenerlik-kommunikaciya tarmaqlarına jalǵanıw xolatini sın kózqarastan úyrengen halda tiyisli ilajlar rejesin tastıyıqlaw ;

kishi sanaat zonalarına olardıń qánigeliklashuvi, aymaqtıń resurs potencialın inabatqa alǵan túrde, óndiristiń tolıq siklini ámelge asırıwshı isbilermenlik sub'ektlerin jaylastırıw, investitsiyalıq joybarlardı ámelge asırıw hám qatnasıwshılarǵa júkletilgen minnetlemelerdiń atqarıwı maydanınan sistemalı monıtorıń aparıw ; kishi sanaat zonaları aymaǵında jańa investitsiyalıq joybarlardı ámelge asırıwda kommerciya bankleriniń qatnasıwın keńeytiw.- Bul bolsa óz gezeginde paydalanilmayatirg’an mámleket múlki obiektlerinen aqılǵa say hám nátiyjeli paydalanıw, zamanagóy hám básekiles ónimlerdi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, jańa jumıs orınlarındı jaratıw hám xalıq dáramatların asırıwǵa xızmet etedi.