Jobası: Kirisiw. Tiykarǵı bólim

Jobası:
Kirisiw.
Tiykarǵı bólim.
1)Nevrologiya.
2)Neyrologiya.
3)Afaziya haqqında túsinik.
4)Afaziyanıń túrlerine keń túrde túsinik.
Juwmaqlaw.
Paydalanılǵan ádebiyatlar


Kirisiw
Bul ilim sóylew iskerligi bas miydiń xızmeti nátiyjesi ekeni, miy keselleniwiniń sóylew iskerligine tásiri máselelerin úyrenedi. Ápiwayı etip aytqanda, neyrolingvistikanıń úyreniw obyekti afaziya bolıp tabıladı. Miydiń sóylew zonasınıń zıyanlanıwı hám bunıń nátiyjesinde sóylew iskerliginiń buzılıwı máselesi babalarımız Ibn Sina, Beruniy miynetlerinde de atap ótilgen hám bul kesellikti emlewge itibar bergen bolsa da, biraq ol óz aldına ilim tarmaǵı sıpatında qáliplese almadı. Afaziya bul grek tilinen alıǵan sóz bolıp, sóyley almaw, sóylew qábiletiniń joǵalıwı degen mánisti beredi. Neyrolingvistika ilimi boyınsha tolıq maǵlıwmat beriwshi dáslepki kitap A.R.Luriya tárepinen jazıldı. A.R.Luriya afaziyanıń dáslepki anıqlanıwına óziniń salmaqı úlesin qosqan. Ol afaziyanıń eń dáslepki yáǵniy birinshi túrinen baslap anıqlap, ol tuwralı óziniń ataqlı neyrolingvistikalıq miynetinde izertlew jumısların alıp baradı.


1)Nevrologiya

2)Neyrolingvistika

3)Afaziya haqqında túsinik

4)A.R.Luriyanıń neyrolingvistika boyınsha miyneti

5)Afaziyanıń túrlerine keń túrde túsinik

Tayanısh sózler: Nevrologiya, neyrolingvistika, neyropsixologiya, afaziya, neyrofiziologiya, patofiziologiya, nevropatologiya, neyromorfologiya, neyron, ekspressiv sóylew, impressiv sóylew, afferent motor afaziya, efferent motor afaziya, dinamik afaziya, sensor afaziya, akustik-mnestik afaziya, semantik afaziya, amnestik-mnestik afaziya, literal parafaziya, artikulyator.

Nevrologiya bul – adam hám haywanlardıń nerv sistemasınıń dúzilisi hám de norma hám patologiyalıq jaǵdaylarındaǵı funkciyaları, onıń filogoneza hám de ontogonez nızamlıqları tuwralı biologiyalıq pán bolıp tabıladı. Nevrologiyanıń bólimleri – nerv sistemasınıń anatomiyası, neyrofiziologiyası, patofiziologiyası, sonıń menen birge nevropatologiya, balalar nevropatologoyası hám basqalar. Áyyemgi dúnya medicinası neyromorfologiyadan elementar maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan. XVI ásirde A.Vezaliy nerv sistemasın úyreniwde morfofunkcional baǵdardı baslap bergen. Al XIX ásirge kelip birqansha rawajlanıwlardan soń nerv sitemasın mikroskopik úyreniwge tiykar salınadı. Anatomiya menen birgelikte neyrofiziologiya da birqansha rawajlanıp, jetiskenliklerge erisip bardı. Haywanlar miyinıń ayırım bólimlerin ajıratıp alıp úyreniwge imkan payda boldı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında bas miy vaskulyarizaciyası, nerv sistemasınıń filogonezi hám ontogonezin úyreniw dawamında birqansha jetiskenliklerge erisildi.
Neyrolingvistika – psixologiya páni tarawı, afaziyanıń psixolingvistik táreplerin úyrenedi. Neyrolingvistika pán sıpatında júzege keliwi, bir tárepten neyropsixologiyanıń rawajlanıp barıwı menen tıǵız baylanıslı. Házirgi zaman neyropsixologiyasında sóylewge miydiń sistemalı funkciyası sıpatında, afaziyaǵa bolsa sistemanıń buzılıwı sıpatında qaraydı. Miydiń sóylew zonasınıń zıyanlanıwı hám bunıń nátiyjesinde sóylew iskerliginiń buzılıwı máselesi babalarımız Ibn Sina, Beruniy miynetlerinde de atap ótilgen hám bul kesellikti emlewge itibar bergen bolsa da, biraq ol óz aldına ilim tarmaǵı sıpatında qáliplese almadı. Miydiń zıyanlanıwınıń sóylewge tásiri mashqalası izbe-iz ráwishte XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap úyrenildi. Neyropsixologiya hám onıń menen baylanıslı neyrolingvistika arnawlı ilim sıpatında jaqında ǵana – ótken ásirdiń 70-jıllarında qáliplesti. Bul ilimniń júzege keliwinde A.A.Leontev, A.R.Luriya, E.S.Beyn, R.M.Boskis, E.N.Venarskaya, O.S.Vinogradova, N.A.Eysler sıyaqlı alımlardıń xızmeti úlken. Neyrolingvistika ilimi boyınsha tolıq maǵlıwmat beriwshi dáslepki kitap A.R.Luriya tárepinen jazıldı.Usı neyrolingvistika rawajlanıwı, onıń jetilisiwi, keń túrde en jayıwı A.R.Luriya hám onıń shákirtleriniń ilimiy isleri, izertlew jumısları baylanıslı.

A.R.Luriyanıń bul miyneti “Neyrolingvistikanıń tiykarǵı máseleleri” (Основные проблемы нейролингвистики) (1975, 2009) dep ataladı. Awızeki informaciya almasıw procesi, yaǵnıy adamlardıń óz ara sóylesiw arqalı bir-birine informaciya beriw hám bir-birinen informaciya qabıl etiw procesi bir qansha ilimlerdiń úyreniw obyekti esaplanadı. Tiykarınan, bul process til bilimi hám psixologiya ilimleri tárepinen tereń úyrenilgen. Izertlewshilerdiń pikiri boyınsha, neyrolingvistika pánler aralıq tiykarǵa iye, sebebi bul neyrolingvistika olardıń bólimlerinen kelip shıǵadı. Neyrolingvistika neyron hám lingvistika sózleriniń óz-ara birigiwinen, qosılıwınan payda bolıp, insan miyindegi nerv túyinsheleriniń, neyronlardıń tilde sózlerdiń payda etiw wazıypasın úyrenedi. Neyron nerv sistemasınıń tiykarǵı bólimi, quramlıq elementi sıpatında tildi, til hám sóylew birliklerin jaratıwda xızmet qıladı. Sonlıqtan neyrolingvistika insan nerv sisteması menen baylanıslı quralı til ortasındaǵı úzliksiz, zárúrlik múnásebetti jaratadı. Bul sóylew barısında bas miydiń nátiyjesi, miy keselleniwiniń sóylewge tásiri sıyaqlı máselelerdi úyrenedi. Ápiwayı qılıp aytqanda, neyrolingvistikanıń úyreniw obyektlerinen biri bul- afaziya, ekinshisi- neyrolingvistik dástúrlew boladı. Sóylesiwlerde informaciya almasıw, yáǵniy adamlardıń óz-ara sóylesiwi nátiyjesinde bir-birine informaciya beriw hám bir-birinen máǵlıwmat alıwı bul- birqansha pánlerdiń úyreniw obyekti bolıp sanaladı.

Nerv sisteması, ádette, eki topardaǵı nerv sistemaların óz ishine aladı: 1) oraylıq nerv sisteması; 2) shegara nerv sisteması. Bolmıs haqqında informaciya beriwshi sóylew hám onı túsiniw shegara nerv sistemalarınıń orayǵa qarap baǵdarlanıwı arqalı ámelge asırıladı. Shegara nerv sistemaları oraylıq nerv sistemalarına obyektiv bolmıstaǵı zat hám qubılıslardıń anıq belgileri haqqındaǵı maǵlıwmattı beredi. Sonıń ushın shegara nerv sistemasına baylanıslı aǵzalardı analiz qılıwshılar (analizatorlar) dep júrgiziledi. Olar kóriw, esitiw, dám seziw aǵzaları esaplanadı. Hár bir analizatorda eki túrdegi nerv strukturası ajıratıladı: 1) informaciyanı bul seziw organınan bas miy perdesine jetkeriwshi struktura; 2) bolmıs predmetlerine baǵdarlawshı struktura (miydiń biliw zonası). Úshinshi qatlam sıpatında quramalı anatomiyalıq dúziliske iye til perdesi zonası ajıraladı. Bul zonada miydiń túrli analizatorlarınan kelgen belgiler kompleksi birlestiriledi, nátiyjede seziw emociyasınan til ulıwmalıǵına ótiw imkaniyatı payda boladı. Sóylewdi payda etiw, til qulqı keri háreket:oraydan shegaraǵa qaray háreket arqalı júzege shıǵadı. Miydiń analizatorları qaplanǵan zonada qáliplesken sóylew programması sóylew praksizi zonasında konkretlesedi hám sóylew aǵzaları (sonday-aq, jazba tildi júzege shıǵarıwshı sistema) qatnasında proekciya háreket sisteması járdeminde júzege shıǵadı. Miydiń praksiyalı sistemasınan (sensor yamasa háreketleniwshi) parıqlı ráwishte gnostikalıqpraksikalıq perde hám perdeli analizatorlardı jabıw zonası funkcional asimmetriya menen xarakterlenedi: til sisteması hám sóylew arqalı ańlatılǵan oylaw bolsa onıń yarımsharı menen baylanısadı. Insan miyi quramalı funkcional sistema bolıp, eń keminde úsh tiykarǵı blok qatnasında tınımsız xızmet kórsetedi. Olardan biri perdeniń jedellesiwin támiyinleydi hám tańlaw, selektiv xızmet formasın uzaq ámelge asırıw imkaniyatın beredi. Basqası informaciyanı alıw, qayta islew hám saqlawdı támiyinleydi. Úshinshisi bolsa xızmetti programmalastırıw, basqarıw hám qadaǵalaw wazıypasın atqaradı. Joqarıda bayan etilgen bloklardıń zıyanlanıwı olardıń bir ólshemdegi wazıypasına unamsız tásir etedi. Birinshi blokqa tiyisli apparatlardıń zıyanlanıwı psixikalıq xızmetti tańlaw, selektiv imkaniyatın shekleydi. Ekinshi blok apparatlarınıń zıyanlanıwı informaciyanı qabıl etiw, qayta islew hám saqlaw qábiletin joytadı. Úshinshi bloktıń zıyanlanıwı bolsa programmalastırıw, turaqlı túrde basqarıw hám qadaǵalaw imkaniyatın shekleydi. Kórinip turǵanınday, miydegi hár qanday zıyanlanıw insan iskerliginiń belgili bir bólimine unamsız tásir kórsetedi. Sensor proekciya sistemasınıń zıyanlanıwı esitiw hám kóriw aǵzasınıń kúshsizleniwine alıp keledi. Bunıń nátiyjesinde awızeki hám jazba tildi qabıl etiw imkaniyatı páseyedi. Sóylew agnoziyası halatında nawqas kóriw hám esitiw qábiletin jaqsı saqlaǵan halda, ana tiliniń ses «kelbeti»n (tillik esitiw agnoziyası) yamasa jazba tilde hárip kórinisin (tillik kóriw agnoziyası) umıtadı. Bunday waqıtta nawqas sóylewi yamasa jazıwı múmkin. Tillik esitiw agnoziyasına ushıraǵan nawqas oqıwı, tillik kóriw agnoziyasına ushıraǵan nawqas bolsa awızeki sóylew arqalı túsindiriwi múmkin. Tillik sóylew apraksiyası júz bergende bolsa keri halatqa dus kelinedi. Bunday waqıtta nawqastıń sóylew aǵzaları háreketi hám jazıw háreketi buzıladı, ses hám sózlerdi ayta almaydı hám jaza almaydı. Biraq átiraptaǵı adamlardıń gáplerin túsiniw, jazıwların oqıw qábileti saqlanıp qalıwı múmkin. Analizatorlar japqıshlarınıń perde zonası zıyanlanǵanda afaziya halatı kúsheyedi. Bunday waqıtta hár qanday sóylew iskerligi: esitiw, kóriw xızmeti de, aytıw, oqıw xızmeti de sónedi. Eger zıyanlanıw deregi ortasha bolsa, nawqastıń sózde sesti parıqlaw qábileti joǵaladı. Fonetikalıq jaqtan jaqın sózlerdi aralastırıp jiberedi. Ayırım waqıtları afaziya halatında esitken yamasa oqıǵan nárselerdiń mánisin túsinbegen halda mexanikalıq túrde tákirarlawı múmkin. Yáǵniy afaziya miydegi jaylasqan sóylew zonalarınıń zıyanlanıwı, buzılıwı aqıbetinde rawajlanatuǵın sistemalıq buzılıw. Afaziya bul bas miydiń arqa bólimi, shekeleri, tóbe bólimleri tutasqan orınları zıyanlanǵanda payda boladı. Demek, bunnan kelip shıǵadı, sóylew zonaları bas miy úlken yarım sharlarınıń kóp bólimin iyelegen. Kúshli sáwlelengen sóylewdiń buzılıwı, ásirese, brok hám vernike bólimleri zıyanlanǵanda anıq bilinedi. Bul orayǵa shegaralanǵan bólimleri zıyanlanǵanda, ótip ketiwshi afaziyalar kórinedi. Afaziyanıń bir neshe túrleri bar. Usı neyrolingvistika ilimi, afaziya boyınsha tolıq maǵlıwmat beriwshi dáslepki kitap A.R.Luriya tárepinen jazılǵan. A.R.Luriyanıń bul miyneti “Neyrolingvistikanıń tiykarǵı máseleleri” (1975-2009) dep ataladı. A.R.Luriya (1902-1977) afaziyanıń 7 túrin ayrıqsha ajıratıp kórsetedi. Olar tómendegishe:
1)Afferent motor afaziya
2)Efferent motor afaziya
3)Dinamik afaziya
4)Sensor afaziya
5)Akustik-mnestik afaziya
6)Semantik afaziya
7)Amnestik afaziya

1)Afferent motor afaziya

Afferent motor afaziya bul – ońaqaylarda shep yarım shardıń páski parietal orayı zıyanlanǵanda payda boladı.
2)Efferent motor afaziya
Efferetn motor afaziya bul – brok orayınıń aldında jaylasqan premotor bólimi zıyanlanǵanda payda bolatuǵın afaziyanıń ekinshi túri bolıp esaplanadı.
3)Dinamik afaziya
Dinamik afaziya bul – brok orayınan páski mańlay bólimi zıyanlanǵanda júzege keletuǵın afaziyanıń 3-túri bolıp sanaladı.
4)Sensor afaziya
Sensor afaziya bul – joqarı shekeniń arqa bólimi yáǵniy vernike bólimi zıyanlanǵanda payda bolatuǵın afaziyanıń keyingi túri.
5)Akustik-mnestik afaziya
Bunda tiykarınan miydiń orta sheke bólimi zıyanlanadı.
6)Semantik afaziya
Semantik afaziya bul- shekeniń tóbe hám pás bólimleri tutasqan jerler zıyanlanǵanda payda boladı. Bul orın TPO dep ataladı. (Temporoparito-occipitalis) TPO miydiń úshlemshi bólimi bolıp, arqa associativ kompleksin payda etedi.
7)Amnestik afaziya
Amnestik afaziyada miydiń arqa bólimleri kóbirek zıyanlanǵanda payda boladı.
Neyropsixologlar sóylewdiń eki túrin ajıratadı. Bular- ekspressiv sóylew hám impressiv sóylew bolıp tabıladı. Afaziyanıń barlıq túrlerinde anaw yáki mınaw dárejede ekspressiv hám impressiv sóylew buzıladı, zıyanlanadı. Máselen motor sóylew orayları zıyanlanǵanda, tiykarınan ekspressiv sóylew, sensor sóylew orayları zıyanlanǵanda, impressiv sóylewdiń buzılıwı anıqlanadı. Ekspressiv sóylew awızeki hám jazba túrlerge ajıratılsa, impressiv sóylew bul – awızeki hám jazba sóylewdi túsiniw bolıp esaplanadı. Awızeki sóylewge monologik, dialogik hám tákirar sóylewler mısal bola aladı. Zatlardiń atın aytıw, olardıń háreketlerin sóz benen sáwlelendiriw de awızeki sóylewdiń bir túrine kiredi. Jazba túri bolsa erkin yamasa diktant kórinisinde boladı. Sóylew zonaları hám onıń buzılıwları tek ǵana lokal principlerge tiykarlanıp úyrenilmeydi. Sebebi sóylew bul funkcional sistemanıń júzege shıǵıwında júda kóp analizatorlar, yáǵniy háreket, propzioretseptiv taktil, esitiw hám kóriw analizatorları qatnasadı. Eger mine usı analizatorlar óz-ara kelisken túrde islemese, sóylew buzılıwı jaǵdayı júzege keledi. Analizatorlardıń qaysı bólimi qanshelli dárejede zıyanlanǵanına qarap, túrli dárejedegi hám túrli kórinistegi afaziyalar rawajlanadı. Afaziyalardı anıqlawda júdá kóp táreplerine itibar beriledi. Nawqastıń balalıq dáwirinde normal sóylew uqıplılıǵına iye bolǵan ba, usı sóylew zonasında buzılıw, zıyanlanıwlar qashan payda bolǵanı tuwralı, mektepte oqıǵan ba, joqarı maǵlıwmatqa iye me, rus hám basqa tillerdi bile me h.t.b. Usı sóylew zonalarınıń buzılıwı, zıyanlanıwı klinikalarda úyreniw waqıtında tómendegilerge ámel qılınadı:
1)Afaziyanıń qanday túri; qanday funkciyanıń buzılıwı; qanday tárepleri saqlanıp qalǵan
2)Sóylew zonasınıń zıyanlanıwı eń tiykarǵı nerv sistemasınıń jáne qaysı funkciyalarına tásir etiwi
3)Sóylew zonası buzılıwınıń fiziologik mexanizmleri nelerden ibarat ekenligi.
Endi bizler afaziya hám onıń túrlerine keńirek toqtap olar haqqında maǵlıwmat berip ótemiz.

1)Afferent motor afaziya (AMA delinedi)

Hár qnaday sóz aytılǵan waqıtta hár túrli kúsh, jónelis hám kóriniske iye bolǵan artikulyaciyalıq háreketler ámelge asırıladı. Usı háreketlerdi basqarıp turıw ushın sóylew aǵzalarınan (erin, til, tańlay h.t.b) miyge hár waqıtta toqtawsız túrde impulslar kelip turıwı kerek. Bul processti signallar afferentaciyası dep ataydı. Bul signallar awızdıń muskullarınıń jaǵdayı, til háreketi, sóylewdi júzege shıǵarıwshı awız boslıǵındaǵı barlıq aǵzalardan kelip jetip turadı. Organizmniń ontogonetik rawajlanıw belgili bir streotipge iy bolǵan háreketke aylanadı. Bul háreketlerdiń dáslepki elementleri jumıs islep ketse, insan ańsat ǵana sóylep kete aladı. Usı háreketlerdi basqarıp turıwda bas miy úlken yarım sharınıń arqa gnostik orayları islep turadı. Pás parietal bóliminiń zıyanlanıwı artikulyaciyalıq háreketler buzılıwına, óz gezeginde sóylewge baylanıslı bolǵan funkcional sistemanıń isten shıǵıwına sebep boladı. Bul klinik jaǵday nelerden ibarat? Sózlerdi aytıw waqıtında til hám erinlerdiń háreketke kelmewi, bul afferent motor afaziyanıń rawajlanıwınıń negizi bolıp tabıladı. Ádette, artikulyator apparatlardan miyge túsip turıwshı signallar qabıllanbaydı, yáǵniy adam bul impulslardı ańlamaydı, sezbeydi. Eger diktant jazıp atırǵan balalarǵa awızın ashıp otırıw, tisleriniń ortasına tilin qoyıp otırıw buyırılǵanda, bul artikulyaciyanı qıyınlastıradı hám diktantqa qáteler kóbeyip ketedi. Demek, balada kinestetik zıyanlanıw payda bolıwı onıń erkin, qıynalmay sóylewi imkansız. Bul afaziyada literal parafaziyalar kóp baqlanadı, yáǵniy nawqas erkin túrde sózlerdi ayta almaydı yamasa orınların almastırıp jiberedi. Mısalı; kelin sózin keril dep aytıwı, sánem sózin sálem dep aytıw jaǵdayları ushırasadı. Neyropsixologiyanıń rawajlanıwınıń dáslepki dáwirinde afaziyanıń tek bir túri ajıratılǵan. Afferent motor afaziya birinshi bolıp A.R.Luriya tárepinen afaziyanıń ayrıqsha bir túri sıpatında ajıratılǵan. Afferent motor afaziyada kinestetik zıyanlanıw sebepli sóylewdiń basqa elementleri de ekilemshi tárizde buzıladı. Olarda ózi erkin jazıwı da, diktant jazıwı da buzıladı. Ásirese, jazıw waqıtında awızların ashıp jazıw aytılsa, qáteleri kóbeyip ketedi.