Jobasi I. Kirisiw II. Tiykarg’i bo’lim Kishi biznes hám isbilermenlik túsinigi

Jobasi
I. Kirisiw
II. Tiykarg’i bo’lim
2. 1. Kishi biznes hám isbilermenlik túsinigi.
2.2 .Kishi biznesti rawajlanıw qásiyetleri hám oǵan tasir etiwshi faktorlar.
2. 3. Kishi biznes hám isbilermenlikti ekonomikada tutqan ornı
2.4 Bank kreditleriniń procent stavkaları hám olardı kishi bizneske tásiri jóninde
III. Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar dizimi


1. Kishi biznes hám isbilermenlik túsinigi.
Biznes sazı ingilizcha saz ásbapları bolib, ol isbilermenlik iskerligi yamasa basqasha saz ásbapları menen aytqanda kisilerdi payda alıwǵa qaratılǵan iskerligi bolıp tabıladı. Biznes bazar ekonomikasınıń barlıq qatnasıwshıları arasındaǵı munasábetlerdi óz ishine aladı hám tek isbilermenlerdiń emes, bálki tutınıwchilarning, yollangan jumısshılardıń, mámleket sisteması xizmetkerleriniń de xatti - háreketlerin az ishine aladı. Bul jaǵdayda, biznes sazınıń sinonimleri bolib, malum mániste kommerciya, sawda-satıq sıyaqlı túsinikler esaplanadı. Ulıwma kóriniste biznes - bul kisiniń bazar munasábetleri sistemasındaǵı ıskerlik hám aktivligi bolıp tabıladı.
Kishi biznes tariypini onıń mazmunı menen bólew kerek. Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, kishi biznes xarakterinde isbilermenlik menen uyqaslıq bar. 2000 jıl 25 mayda qabıl etilgen “Isbilermenlik iskerligi erkinliginiń kepillikleri tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası nızamına tiykarlanıp, isbilermenlik - isbilermenlik iskerligi sub'ektleri tárepinen nızam hújjetlerine muwapıq ámelge asırilatuǵın, táwekel etip hám óz múlkshilik juwapkerligi astında dáramat (payda ) alıwǵa qaratılǵan ǵayratkor iskerlik bolıp tabıladı. Kishi biznes subyekti hesh qashan ózgermeytuǵın iskerlik kóleminde qalıwdı kózlemeydi, kerisinshe, rawajlanıp, iskerligin keńeytirip barıwǵa ıntıladı
Isbilermenlik ilimiy dereklerde, bárinen burın, batısda rawajlanǵan hám ilimiy tiykarlanǵan, dep aytnsa-de, bul iskerlik, shıǵıs xalıqlarınıń ekonomikalıq qádiriyatları retinde odan h'am talay aldınlaw qadrlanǵan. Aytaylik, tavar -pul munasábetleri daslep shıǵısda rawajlanıp, az-azdan batısqa ko'chgan. Biz úyreneip atırǵan hám izertlew qılınıp atırǵan tema kózqarasınan yondashilgan halda úyreniwimiz de sonı kórsetip atırki, búgingi 3000 jıllıq “Avesto”da da tekǵana isbilermenlik menen shuǵıllanıw, bálki gózlegen maqsetke iskerliginiń nátiyjesi menen erisiw múmkinligi qayta -qayta aytıp ótken. Bunda “jerden paydalanıw, biyday egiw hám nátiyjesiniń nátiyjesine jetiw ushın yerni bir emes, júz ret aydaw zárúrligi uqtiriladi.
Milliy isbilermenliligimizning qatar qásiyetleri ullı alım Farobiyning Bilimli adamlar qalası shıǵarmasında da az ańlatpasın tapqan. Bul shıǵarmada ol kisilerdi tiykarlanıp mal-múlkli, yaǵnıy isbilermen bolishga jáne onıń nátiyjesinde insan jarlı halda yashamaslıǵının uqtirib, islep shıǵarıw mútajligine de, jeke tutınıwına da ǵárejet qılıwda tártip hám normaǵa ámel etiwge shaqıradı. Farobiy mulkni paydasız jiynawdan ayrıqsha túrde múlk iyesi bolıw jaman ádet emesligin, sebebi múlk hadallıq menen toplantuǵın bolsa, jarlılıqta jasawǵa qaraǵanda baylıq ábzal ekenligin túsintiredi. Ol “Kimda-kim óz ixtiyorida bolǵan mulkni payda chiqrish ushın mámilege qospay, ózi ushın jamg'arsa, kútá úlken zálel keltiredi, dep aytıp otedi. Isbilermenliktiń teoriyalıq tiykarların shıǵıs mentaliteti qásiyetlerinen úyreniwde “Temur áneydeyleri” bólek áhmiyetke iye boladı. Ámir Temurdıń barlıq dúńya júzilik jeńislerine sebep de isbilermenlik menen jumıs júrgiziwi, isbilermenlikti óz oylawı hám háreketi uranı etip alǵanlıǵında bolıp tabıladı. Ámir Temur óz dáwirinde isbilermenliktiń tekǵana qásiyetlerin, bálki ámel qılıw tiykarların da kóre bilgen hám olardı :
-málim bir sebeplerge kóre qarjınan ajrab qalǵan isbilermenlerge mámleket ǵáziynesinen járdem beriw zárúr, bunıń menen olar aldınǵı potenciallerin tiklab aladılar ;
-isbilermenlik hám ónermentshilik menen shugullanayotgan aqıl -zeyinli adamlarǵa salıstırǵanda gamxor bolish, olardıń xızmetin qádirlew hám sol arqalı olardı jaratıwshańlıq hám savobli jumıslarǵa ragbatlantirish
;-páklik, iyman -ıqtıqatlılıq, ádalatlılıq sıyaqlı qaǵıydalarǵa boysungan halda dáramatlardı ádalatlı bólistiriw;
-isbilermenlik iskerligi menen mashgul bolǵan adamlarǵa jetkilikli qarjı beriwde, dep bilgen.
Isbilermenlikti tariyplewde otin patriot, aǵartıwshı Abdulla Avloniy sonday pikirlegen:”Insan hatti-háreketleriniń qay-qaysısı paydalı, qay-qaysısı zıyanlı ekenligi ózine ayqın bo'lmaguncha gúzetedi hám paydalılıǵın tańlap alıp, ózlestiredi, zıyanlıgini biykarlap, olardan ózin alıp qochadi”. Bul ideya búgingi kúnde ekonomikalıq tańlaw qaǵıydasına áyne isbilermenlik menen ámel etiwge, resurslar sheklengen sharayatta olardı neni islep shıǵarıw iqqtisodiy tárepten maqul bolsa, soǵan jumsaw jolı menen iskerlikti tańlap alıwǵa málim bir tiykar tamaqtası bolıp tabıladı.
Tiykarınan da isbilermenlik áwele, qolı daǵı azı-kóbi baylıǵınan biznes menen shuǵıllanıw ushın paydalanatuǵın aktiv hám ǵayratkor kisiniń intellektuallıq iskerligi bolıp tabıladı. Sol sebepli de ”tadbirkorlik” tek pul tabıwdı emes, bálki jaratıwshılıq iskerligi arqalı dáramat alıwdı ańlatadı.
Ataqlı amerikalıq ekonomist Jazef Shumpeter (1883-1950) óziniń “Ekonomikalıq rawajlanıw teoriyası” kitabında isbilermendi novator, yaǵnıy jańalıq jaratıwshı adam retinde tariyplagan. “Isbilermendiń wazıypası jańa ashılıwlardıń ámelge nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw arqalı islep shıǵarıw usılın reforma qılıw (jańalaw ) den ibarat. Keń mániste kórip shıǵılǵanda isbilermendiń wazıypası - jańa ashılǵan bazar yamasa sheki onim bazası tiykarında jańa tavar islep shıǵarıw yamasa gónergenin modernizaciyalaw ushın jańa texnologiyalar isletiwden ibarat.”
Isbilermenlik zamirida isbilermenlik ideyasına tiykarlanǵan, payda alıwǵa qaratılǵan, maqsetke jóneltirilgen ǵárezsiz ǵayrat, juwapkerlik tiykarındaǵı iskerlik jatadı. Na shet elde, na bizde ele isbilermenliktiń umum tárepinen tán alıw etilgen tariypi joq. Amerikalıq alım R. Xizrich, «Isbilermenlik óz ma`nisine iye bolǵan qanday da jańa zattı jaratıw procesi, isbilermen bolsa onıń ushın barlıq zárúr waqtı hám kúnin sarplaytuǵın, barlıq finanslıq, psixologiyalıq jáne social qawip-xaterdi oziga alıp, ornına sıylıq retinde pul hám erisilgen jetiskenliginen qánaatlanıwshı shaxs»,- dep aytıp otedi. Ingliz professorı A. Xoskin bolsa «ishni óz esabınan alıp baratuǵın, biznesti basqarıw menen shaxsan shuǵıllanatuǵın hám kerekli qurallar menen támiyinleniw ushın jeke juwapkerlikke iye, qarardı ǵárezsiz qabıl etiwshi shaxs jalǵız tártip degi isbilermen boladı»,- dep anıqlama beredi.
Joqarıdaǵı oy-pikirlerge tayanǵan halda, kishi biznesti isbilermenlik iskerliginiń bir kórinisi retinde, mni hám kriteryaları nızamshılıq menen belgilengen, ózinde isbilermenliktiń táwekelshilik, baslamashılıq, novatorlik, shólkemlestiriwshilik, minimal sarp etiwler ornına maksimal dáramat alıwǵa umtılıw sıyaqlı tiykarǵı elementlerin uyqaslastırǵan islep shıǵarıw kólemi dárejesi dep xarakteristikalaw múmkin. Áyne sol kólem dárejesi onıń kriteryaların belgilewde bas faktor esaplanadı. “Kishi biznes” túsinigine túrlishe tariyp beriliwiniń tiykarǵı sebebi de áne sol kriteryalar túrme-túr ekenliginde bolıp tabıladı.
Kishi biznesti ańlatiwshı kriteryalar. Kishi biznesti ańlatiwshı kriteryalardı eki iri gruppaǵa ajıratıw múmkin:
1. Kishi biznes iskerligi hám shólkemlestirilgen jaǵdayına sanaq yamasa baha kórsetkishleri boyınsha yamasa muǵdarlıq jantasıw. Olarǵa jumısshı xızmetkerler sanı, ustav kapitalı ma`nisi, aktivler ma`nisi, islep shıǵarıw kólemi, ónim hám xızmetler realizatsiyasi kólemi hám basqalar kiritiledi.
2. Sapa kórsetkishleri boyınsha yamasa sapa jantasıwı. Bul kriteryalarǵa iskerliginiń monopolistik xarakterde ekenligi, múlkshilik forması, tarmaq ishinde xojalıq iskerligin shólkemlestiriwdegi ayırmashılıqlar, kishi hám iri islep shıǵarıw ortasındaǵı óz-ara munasábet sıyaqlılar kiritiledi.
Xalıq aralıq ámeliyatda kishi biznes subektleri kólemi dárejesin belgilewde kóbinese tómendegi (kriterial) kórsetkishlerden paydalanıladı : (2-súwret)
Usı waqıtta qandayda bir bir mámlekette bul kriteryalardıń birewinen paydalanıw ámeliyatı júdá kem ushraydı. Ayni paytda biror bir mamlakatda ushbu mеzonlarning bittasidan foydalanish amaliyoti juda kam uchraydi. O’zbеkistonda, shuningdеk, boshqa bir

2-Rasm. Xalıq aralıq ámeliyatda kishi biznes subektleri kólemi dárejesi
Xalıq aralıq ámeliyatda kishi biznes sub'ektleri kólemi, dárejesin belgilew kriterialari qatar mámleketlerde (atap aytqanda, MDH dıń kópshilik mámleketlerinde) kishi biznes kólemi eki kriterya - tarmaqqa tiyisliligi hám isleytuǵınlar sanı menen belgilenedi. Bunnan tısqarı, kishi biznesti belgilew kriteryalarında ayırım mámleketlerde xojalıq (kárxana, ekonomikalıq iskerlik) ni shólkemlestiriwdiń fizikalıq hám yuridikalıq formaları da itibarǵa alınadı. Bunnan gózlengen maqset kóbinese, kishi biznes iskerligin salıqqa tartıw sistemasın jetilistiriwden ibarat. Bunday mámleketler qatarına MDH mámleketleri arasında Armeniya hám Belarusiya respublikaları kiredi (usı respublikalarda kishi biznes quramına joqarıdaǵı kriteryalarǵa kóre tek yuridikalıq shaxs mártebeine iye bolǵan xojalıq sub'ektleri kiritiledi).
Pikirimizshe, kishi biznes kriteryaların belgilewden názerde tutılǵan tiykarǵı maqset, ekonomikanıń strukturalıq dúzilisin jetilistiriw (yaǵnıy, klassifikaciyaiy kórsetkish retinde) hám de xojalıq (ekonomikalıq ) iskerligi mazmunı hám mánisine kóre, iri biznesten keskin parıq etetuǵın, bárháma mámleket qollap -quwatlanıwına mútájlik sezetuǵın hám usı waqıtta da ekonomikalıq, da social máseleler sheshiminde aktiv qatnas etiwshi xojalıq subhyektlari sistemasın anıqlaw, olarǵa tiyisli anıq baǵıtlanǵan ekonomikalıq siyasat tiykarların islep shıǵıw hám ámelge asırıwǵa qaratılǵan.
Kishi biznes subektleri dep ornatılǵan tártipte dizimnen ótkerilgen hám isbilermenlik iskerligi júrgizeip atırǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tushiniladi. Óziniń “kishi biznes” degen atına qaramastan bul islep shıǵarıw iskerligi túri barlıq taraqqiy tapıp atırǵan mámleket ekonomikasında zárúrli áhmiyetke iye. Onıń tómendegi ústemshilikleri ámeldegi:
-maslasıwshanlıq, yaǵniy islep shıǵılıp atırǵan ónim assortimenti hám túrin ozgartirishi kishi kárxanalarda onsha úlken qıyınshılıqlar tugdirmaydi;
-jergilikli resurslarda islep turǵan yamasa jergilikli bazardı taminlab turıwshı kishi kárxanalar hesh bolmaganda transport ǵárejetleriniń ekonomika etiliwi ornına kem ǵárejetlidirlar;
-kishi biznestiń ekonomikalıq ústinligi jergilikli sharayatların jaqsı bilgenleri sebepli, islep shıǵarıwdı onsha kop bolmagan kapital hám miynet ǵárejetleri menen ámelge asırıwında bolıp tabıladı; kishi kárxanalarda miynet sarpı kem, materiallıq mápdarlıǵı joqarı ;
-isleytuǵınlardıń kem sanlılıǵı, olardıń hár biri qábiletiniń jeńillew júzege shıǵıwına járdem beredi;
-Sol sebepli bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámleketlerde kishi biznes az poziciyasin tınımsız kúsheytip hám bekkemlab barıp atır.