Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

4-tema. Ana tiliniń vokalizmi hám konsonantizmi.

Fonemalar quyidagi xususiyatlariga ko‘ra ikkita guruhga bo‘linadi:

Fonemalar tómendegi qásiyetlerine kóre eki gruppaǵa bólinedi

№	Dawisli fonemalar	Dawıssiz fonemalar
1.	Dawıslı fonemalar payda bolishida ókpeden shıǵıp atırǵan hawa awız boslig'ida hesh qanday tosıqqa uchramasdan ótedi.	Dawıssız fonemalarni payda etiwde ókpeden shıǵıp atırǵan hawa awız boslig'ida túrli tosıqlarǵa ushraydı hám bunıń nátiyjesinde shawqım payda boladı.
2.	Dawsli fonemalardi sozıp aytiwga boladi	Dawissız fonemalardı aytiwda sozıp aytıwǵa bolmaydı
3.	Dawislı fonemalardi aytqanda dawis tuyinleri tebreledi.	Dawissizlardı aytqanda dais tuyinleri tebrelmewi mumkin
4.	Dawisli fonemalar buwńn payda ete aladı. Mis a-ta a-na	dawissiz fonemalar buwın payda etpeydi.

Qaraqalpaq tiliniń kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili dawıslı fonemalari hám olardıń klassifikaciyası
Házirgi qaraqalpaq kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde dawıslı fonemalar altı : a,á, o,ó e i,ı u,ú Tildegi unlilar sisteması vokalizm (ingl. dawıslı degen mánisti ańlatadı ) dep júritiledi.
Unlilar payda bolishida til hám erinler aktiv qatnas etedi, sol sebepli olar klassifikaciyası úsh ózgeshelikke tiykarlanadı : tildiń aldınǵa yamasa keyin basıp háreket qılıw dárejesine, tildiń tańlay tárep kóteriliw dárejesine hám erinlerdiń qatnasıwına kóre. Sol tárepten unlilar úsh tárepden klassifikaciya etiledi:
1) tildiń gorizontal háreketine kóre;
2) tildiń vertikal háreketine kóre;
3) erinlerdiń qatnasıwına kóre.
Tildiń gorizontal háreketine kóre unlilar eki gruppaǵa bólinedi:
1) old qatar unlilar: i, e, a;
2) arqa qatar unlilar: ol, o', o.
Awız boslig'idagi eń aktiv aǵza til bolıp tabıladı. Ol unlilarni aytıwda aldınǵa yamasa keyin basıp qaray háreket etedi. Mısalı, i, e, a ulilarini payda etiwde til aldınǵa jıljıydı, ol, o', o unlilarini payda etiwde keyin basıp tartıladı.
Tildiń vertikal háreketine kóre unlilar úsh túrge ajratıladı :
1) joqarı (tar) unlilar: i, ol;
2) orta (keń) unlilar: e, o';
3) tómen (keń) unlilar: a, o.
Unlilar aytılıwında tildiń tańlayǵa tárep eliriwi hám túsiwi vertikal háreket esaplanadi. Bul háreket sebepli awızdıń ashılıw dárejesi hár túrlı boladı. Mısalı, i, ol unlilarini payda etiwde til tańlayǵa jaqın turadı hám awızdıń ashılıw dárejesi tar boladı ; a, o unlilarini payda etiwde bolsa til tańlaydan uzoqlashadi hám til menen tańlay ortasındaǵı aralıq keń boladı.
Erinlerdiń qatnasıwına kóre unlilar ekige bólinedi: