Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

4-MODUL. GRAMMATIKA
11-tema. Morfemika hám morfema haqqında ulıwma maǵlıwmat. Sózlerdiń dúzılıw tárepinen túrleri
Jobası

1. 
   Morfemika haqqında ulıwma maǵlıwmat.
   
2. 
   Tiykar morfema jáne onıń qásiyetleri. Affiksal morfemalardıń túrleri. Affikslarda forma hám mánis munasábeti.
   
3. 
   Sózdiń morfema quramındaǵı ózgerisler.
   
4. 
   Morfologiyalıq qayta bóliniw. Sózlerdiń dúzılıw tárepinen túrleri.
   

Grammatika kóplegen filologiya atamaları sıyaqlı eki mánili (bul bolsa terminler bir mánisli boladı degen dawalardıń onsha da tuwrı emesligin kórsetedi) bolıp tabıladı. Bir mánisinde tildiń grammatik qurılısı tushunilsa, ekinshi mánisinde filologiyanıń sol grammatik qurılıstı uyreniwshi tarawı ańǵarıwıladi. Sonday eken, ol sóz hám gapning formal-grammatik táreplerin - sóz ózgerislerin, sintaktik birlikler hám olardıń túrli kórinislerin, strukturasın hám payda etiwshi quralların, sonıń menen birge, ańlatatuǵın grammatik mánislerin úyrenedi.
Tildiń ayriqshalıǵı fonetikalıq, leksik, grammatik strukturalardıń pútinliginen ibarat. Olar bir-birinen bóleklengen halda emes, pútin sistema retinde bar bolıp tabıladı. Bul pútinlikti sırtqı hám sırlı túsiniw múmkin. Pútinliktiń sırtqı belgii dawıslardıń sóz hám qosımshalardı, sózlerdiń gáp hám sóz birikpelerin qurawında kórinetuǵın boladı. Pútinliktiń sırlı aqılında fonetikalıq omilning qosımsha, sóz, sóz birikpeleri mánislerin, leksik omilning sol tárzde fonetikalıq, grammatik, grammatik omilning fonetikalıq hám leksik hádiyselerdi parıqlawı hám sóylewqa alıp shıǵıwı sıyaqlı bir qarawda kózge taslanmaytuǵın jaǵdaylar itibarǵa alınadı. Grammatika ongda sóylewiy qollanıwǵa shay turǵan leksemalarni grammatik qurallar menen qáliplestirip, sózge aylantıradı, bul sózlerdi óz-ara biriktiradi hám pikir almastırıw quralları retindegi wazıypasın reallastıradı.
Tiller óz-ara grammatik qásiyetlerine kóre de klassifikaciyalanadı. Mısalı, ózbek tilinde kesimdiń gáp orayı retinde basqa barlıq bóleklerdi óz átirapında uyushtirishi, eganing fakultativligi, sapalovchining sapalanmishdan aldın keliwi, bunda inversiyaning bolmawi, iye hám kesim, qaratıwshı hám anıqlanıwshınıń eki yoqlama baylanısqa egaligi, tolıqlawısh hám toldırilmish, hal hám hollanmish, sapalaytuǵın hám sapalanmish, túsindiriwshi hám anıqlama bernmishning bir yoqlama baylanısda ekenligi hám basqalar basqa aǵayın tiller menen birgelikte onıń bir til shańaraǵına kiriwin támiyinleydi. Biraq bul bir til shańaraǵına kiretuǵın barlıq tiller arasındaǵı ayırmashılıqlardıń bar ekenligin biykar etpeydi. Mısalı, turkiy tillerdiń sintaktik qurılısında uqsaslıqlar, morfologiyalıq qurılısında bolsa ayırmashılıqlar kóbirek bolıp tabıladı.
Til bárháma rawajlanıwda bolıp tabıladı. Bunda ústin turatuǵınlıq, tiykarlanıp, tildiń leksik júzesine beriledi. Socialliq ómirdiń ózgeriwi leksikada keskin ózgerisler yasaydi. Jańa sózlerdiń payda bolıwı, sózlerdiń «tirilishi», tutınıwdan shıǵıp ketiwi sıyaqlılar buǵan mısal bolıp tabıladı. Tildiń fonetikalıq hám grammatik ústi social ózgerislerge bıyparq bolıp, ol jaǵdayda tek waqıt óz ızların qaldıradi. Sebebi jaqın jıllarda tupten ózgeriwge dus kelgen socialliq ómirdiń tásiri nátiyjesinde, mısalı, ózbek tiliniń morfologiyalıq strukturası, sintaktik qurılısında ózgeris gúzetilmegenligi bunıń jaqtı dálili bolıp tabıladı. Lekin ásirler dawamında bunday ózgerisler bolıp turadı. Mısalı, eski ózbek tilinde -gu affiksı járdemi menen jasalǵan jumıs otiga -m,-ng affikslarınıń qosılıp, bul sózdiń kesim ekenligin kórsetken: Men ko'rgum tipida. Bul házirgi ózbek tilinde baqlanbaydı. Ul, alar, andin, anda, kózun ko'rub (kózi menen kórip) sıyaqlı qatar sózshakllar pikirimizning dálili bolıp tabıladı. Yamasa eski ózbek tilinde Bul seniń, Bul meniń kórinisindegi sintaktik qurılma ámeldegi bolǵan. Ol házirgi kúnde ol Bul seniki, Bul meniń kórinisine iye.
Sózler quramındaǵı affiksal morfemalardıń wazıypasına kóre túrlerin ajıratıw.
Morfemika sózdiń ar-namıstaqil strukturalıq bólimleri haqqındaǵı táliymat. Ekenin aytıw kerek, ózbek tilinde, flektiv tillerdagidan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ózek ǵárezsiz mánis anglatish ózgeshelikine iye. Sózdiń ózekten basqa bólimleri bolsa odan basqasha qóllanbaydı hám mánis anglatmaydi. Sol sebepli olar morfemalar dep ataladı. Mısalı, paxtakeshlerge sózi paxta -,-kár,- lar,-ga bólimlerinen ibarat. Ajıratılǵan hár bir strukturalıq bólim bul sóz sheńberinde ayriqsha elementar hám semantik poziciyaǵa iye. Olar tilde áne sonday bóleklengen halda óz «xonacha»larida gruppa -gruppa bolıp jasaydı.
Paxta - hám -kár,- lar,-ga bólimleri óz-ara semantik hám qollanıw qásiyetleri tárepinen parıq etedi. Paxta birligi ǵárezsiz leksikalogik mániske egaligi jáne bul mánisti qalǵan bólimlersiz de anglata alıw ózgesheligi menen basqa strukturalıq bólimlerden ajralıp turadı. Sol sebepli ol leksema dep ataladı. Basqa bólimler bolsa bóleklengen halda abstrakt bolıwı, leksemasiz ǵárezsiz mánis anglata almasligi menen xarakterlenedi. Leksema formalanuvchanlik belgisine iye bolsa, morfemalar qáliplestiriwshilik belgisine iye. Ar-namıstaqillik tábiyaatı hám leksemaga forma beriw wazıypasına xoslanganligi olardı morfema dep atawǵa alıp kelgen. Morfe-maning sóylewiy kórinisi qosımsha dep ataladı.
Tilimizde járdemshi sózler dep atalıwshı úlken gruppa da bar bolıp, olar leksema hám morfemalar sirasida «oraliq úshinshi» mártebeinde boladı. Sol sebepli olardı leksema-morfema deyiw múmkin. Járdemshi sózlerdiń leksemaligi sonda, olar ǵárezsiz sózler sıyaqlı bóleklengenlik ózgeshelikine iye. Biraq forma -lanuvchanlikka iye emes. Leksikalogik mániske iye emesligi olardı morfemik maydan tárepke tartıp turadı.
Tilge tiyisli qáddinde leksemalar qosımshalı yamasa qosım -chasiz bolıwı múmkin. Mısalı, jumısshı, paxtakesh, isle lekse-máleri sóylewiy jasalma sózlerdiń tilge tiyislilashuvi bolıp tabıladı. Olar leksema retinde tilde jumıs, paxta leksemalaridan ayrıqsha bolıp esaplanıw, sóz jasaytuǵın qosımshalar menen birge bar. Qosımshalardan erkin leksema ózek termini menen de ataladı.
Turkiy tillerde nol morfema grammatik sırtqı kórinisler sirasida ústin turatuǵın poziciyaǵa iye eken, sóylewde voqelangan qandayda bir ǵárezsiz leksema qosımshasız bolıwı múmkin emes. Materiallıq túsli morfemasız leksema nol qosımshalı bolıp tabıladı. Mısalı, sóylew degi Kitaptı o'qi, Uyge bar, Ol a'lochi gáplerindegi o'qi, bar, a'lochi sózleri nol qosımshalı sóylewiy birlikler bolıp tabıladı.
Leksemalar tariyxıy rawajlanıw nátiyjesinde morfemaǵa aylanıp barıwı, morfemalar bolsa sózdiń ózegine sińip ketiwi múmkin. Mısalı, bólme leksemasi rawajlanıw nátiyjesinde ekige bóleklengen. Bir mánisinde «joy» semali jasalma sózlerdi payda etiwshi derivatsion quralǵa aylanıp ketken, leksemalikdan juda bolǵan. Xat, geyde, xo'r leksemalari da sonday tariyxıy jılısıwdı basınan keshirgen. Álbette, tildegi bunday hádiyseler ilimiy mashqala bolıp, arnawlı tekseriw natijdasida tayınlı juwmaqqa keliw múmkin. Sebebi bul birliklerdiń turkiy elementler emesligi sonı talap etedi.
Sózdiń morfemik strukturası daǵı ózgerisler. Aytılǵanı sıyaqlı, til rawajlanıwı nátiyjesinde sózdiń semantik, fonetikalıq strukturasında bolǵanı sıyaqlı, morfemik quramında da saldamlı ózgerisler júz beredi. Olardıń hár túrlı kórinisleri bar:
1. Sóz hám qosımsha birlesip, sóz tublashishi múmkin: ós, joqarı.
2. Sóz hám qosımsha birlesip, olar pútinleniwi múmkin: qandayda, qandayda bir, biyzar. Qosımsha bunday zichlashishi nátiyjesinde óz invarianti - morfemasınan úzilisi múmkin.
3. Sóz hám qosımsha arasındaǵı baylanıs ápiwayılasıwı múmkin: jumsaq, qattı.
4. Sóz qosımsha holiga keliwi, quramalı qosımshalar bir-birine qosılıp ketiwi, yaǵnıy qosılıwı múmkin: barıp jatıptı - barıp yatipti - barıp atır ; dıń + ki=niki.
Keltirilgen hádiyselerge tiyisli mısallardıń barlıǵı tariyxıy soǵılıwǵa tiyisli bolıp tabıladı.
Morfema variantların mısallar tiykarında ajıratıw
Morfema sóylewde túrli varinatlarga iye boladı. Mısal retinde qaratqich keliwigi invariant formasınıń variantların gúzeteylik:
a) poetik variant : baǵın mıywesi;
b) tariyxıy variant : manim;
v) dialektal variant : kitapting;
g) fonetikalıq variant : meniń.
Seplik paradigmasına kiriw ruxsatına tek invariant formaǵana iye.
Sózler quramındaǵı affiksal morfemalardıń forma hám mánis munasábetine kóre túrlerin parıqlaw. Morfemalarda da forma hám mánis munasábeti barqa-ror bolıp tabıladı. Morfemalardıń muǵdaran sheklengenligi bul munosa-batning keń qamtılǵanlıgınan dárek beredi.
Morfemik polisemiya. Morfemik polisemiya keń tarqal -gan. Bul morfemalardıń polifunksionalligiga baylanıslı. Mısal retinde -chilik affiksın alaylıq. Sabaqlıq hám qóllanbalarda onıń tómendegi úsh mánisi parıq etedi:
1. Tiykardan ańǵarıwılgan zat jetiwtiriletuǵın tarawdı ańlatiwshı at : paxtashılıq, tuqımgershilik qánigesilik, sharbashılıq, júzimshilik.
2. Tiykardan ańǵarıwılgan zat -hádiysediń barlıq jaǵdayın bildiriwshi at : miytinshilik, mo'lchilik, arzanshılıq.
3. Tiykardan ańǵarıwılgan túsinik menen baylanıslı bolǵan jumıstı bildiriwshi at : gáplik, tirishilik, dushpanshılıq.
Kópshilik morfemalar polisemik tábiyaatlı bolıp tabıladı.
Morfemik omonimiya. Formalas morfemalar omonim morfemalar dep ataladı. Formadoshlik bir tur morfemalar arasında da, túrli morfemalar arasında da bolıwı múmkin.
1. Derivatsion omonimiya:
-ki I: dúmpish, tepki, qulama qar (at jasaytuǵın ).
-ki II: ishki, keshki, ústki (sapa yasaydi).
2. Grammatik omonimiya
-(i) sh I: barıw (barıw ), keliw (keliw), ketiw (ketmek) (háreket atı forması ).
-(i) sh II: (birge) juwıw, (birge) taraw, (birge) islew (birgelik koefficient forması ).
3. Derivatsion-grammatik omonimiya:
-(i) m I: jıynaw, terim, sıyımlılıq (at jasaytuǵın morfema ).
-(i) m II: úyim, kitapım, saatım (iyelik morfeması ).
Morfemik sinonimiya. Barlıq tur morfemalar mánis-doshlik munasábetinde boladı. Sol sebepten derivatsion sinonimiya hám de grammatik sinonimiya parıq etedi
Derivatsion sinonimiya. Derivatsion morfemalardıń bir-birine jaqın mánislerdi ańlatıwı derivatsion sinonimiya dep ataladı. Mısalı, sapa jasaytuǵın -li,-dar,-ser,-ba morfemaları óz-ara sinonim: sawlatlı, sawlatdor, sersavlat, boylı-sınlı sıyaqlı. Biraq mánisdoshlik morfemalararo tolıq emes, bálki ayırım mánis qırları arasında bolıp tabıladı. Yaǵnıy bir morfema ekinshi morfema menen barlıq mánisleri tiykarında sinonim bola almaydı.
Búgingi kúnde derivatsion sinonimiya hám derivatsion dárejelanishni parıqlaw filologligimizda izertlewin kutayotgan máselelerden bolıp tabıladı.
Grammatik sinonimiya. Nonni jeń - nondan jeń, uyge jo'namoq - úy tárep jo'namoq sıyaqlı hádiyselerde grammatik mánisdoshlik bar.
Morfemik antonimiya. Morfemik antonimiya derivatsion morfemalar arasındaǵına bar bolıp tabıladı. Oǵan mısal retinde -li hám -siz affiksların keltiriw múmkin: iymenshek-ándiyshesiz, bereketli-bebaraka, baxıtlı -baxtsız.
Tiykarǵı ádebiyatlar
1. Mengliyev B. R. Házirgi ózbek tili. Morfemika. Derivatsiya. Morfologiya. II bólim. Qarsı -2005.
2. Abuzalova M. Q. Házirgi ózbek tili. Morfologiya, 1-bólim. Ǵárezsiz sóz gruppaları. (Lekciya tekstleri). Buxara -2003.
3. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh. hám basqalar. Ózbek tiliniń teoriyalıq grammatikası. Morfologiya.-T.: Jańa ásir áwladı. 2001.- 182 b.
4. Ózbek tili grammatikası. I úshek. Morfologiya. Max. muh. G'. A. Abdurahmonov hám boshq. T.: Pán, 1972.-610 b.
5. Zamanagóy ózbek tili: Morfologiya\ Avtorlar jámááti. Max. muh. H. G'. Naǵıymetov hám basqalar. T. Eski sóz, 2008.
6. Sayfullaeva R. R., Mengliyev B. R. hám basqalar. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. Oqıw qóllanba.-T., Pán hám texnologiya, 2009.-416.