Joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Finanslıq na’tiyjeler quramı, du’zilisi ha’m dinamikalıq o’zgeriwlerinin’ analizi⁵

Kórsetkishler	Jıl basına		Jil aqırına			O’zgeriwi (+,-)
	Summa, min’ sum	Salıq to’legenge shekemgi bolg’an baydag’a salıstırmalı salmag’ı,%	Summa, min’ sum	Salıq to’legenge shekemgi bolg’an baydag’a salıstırmalı salmag’ı,%	Summa- dag’i		Salmag’ındag’ı
1. Ónim (jumıs, xızmet)ler satıwdan alınǵan jalpı payda	522905	189,69	872059	192,45	+349154		+2,76
2. Dáwir qárejetleri hám hasa - siy iskerliktiń basqa processlerinen dáramat hám qa’rejetler	-281602	102,16	-470990	103,96	+189388		+1,8
3. Tiykarǵı óndiris iskerliginiń jalpı finanslıq nátiyjesi	241303	87,53	401069	88,53	+159766		+1,0
4. Ulıwma xojalıq iskerliginiń jalpı finanslıq nátiyjesi	275657	100,0	453044	100,0	+177387		-
5. ku’tilmegen payda hám ziyanlar	-	-	-	-	-		-
6. Dáramat salıǵı to’legenge shekem payda (ziyan)	275657	100,0	453044	100,0	+177387		-
7. Dáramat (payda ) tan salıq hám basqa salıqlar	245414	89,03	427644	94,39	+182230		+5,36
8. Esabat dáwirindegi sap payda yamasa ziyan	30243	10,97	25400	5,61	-4843		-5,36

Finanslıq na’tiyjeler analizinin’ mazmunı, wazıypaları ha’m informaciya derekleri

Xojalıq ju’ritiwshi subyektler iskerlik u’zliksizligi, rawajlanıwı ha’m rawajlanıwındı ta’miyinlep beretug’ın tiykarg’ı deregi bul payda esaplanadı. Payda tek g’ana biznesti ha’reketke keltiretug’ın ku’sh bolıp qalmastan, ba’lki onı keleshekte ba’sekilesligin ta’miyinlewdin’, finanslıq turaqlılıg’ın o’siriwdin’ da za’ru’riy sha’rti esaplanadı. Paydag’a islew ka’rxananın’ jasawshan’lıg’ın asırıwdın’, risklerge shıdamlılıg’ın ta’miyinlewdin’ za’ru’rli quralı bolıp tabıladı.

Finanslıq na’tiyjeler analizinde da’ramat ha’m qa’rejetlerdin’, payda ha’m ziyanlardin’ qa’liplesiw qatarları boyınsha o’zgerisleri bahalanadı, na’tiyjelik ko’rsetkishlerdin’ faktorlı analizi o’tkeriledi, mu’mkinshilikleri uyreniledi, na’tiyjelikti jaqsılawdın’ shara - ilajları belgilenedi. Sonın’ menen birge, ka’rxananın’ paydalılıq da’rejesin xarakterleytug’ın rentabellik ko’rsetkishi ha’m onın’ faktorlı analizi a’melge asırıladı.

Payda yamasa ziyan - bul basqa ulıwmalasqan paydanın’ strukturalıq

bo’limlerinen tısqarı ja’mi da’ramattan qa’rejetler shegirilgennen keyingi qalg’an

na’tiyjesi bolıp tabıladı.

Ja’mi da’ramat - bul da’wir dawamındag’ı operatsiyalar ha’m basqa ha’diyseler na’tiyjesinde kapitalda ju’zege keletug’ın o’zgerisler bolıp tabıladı. Ja’mi ulıwmalasqan da’ramat “payda yamasa ziyan”nin’ ha’mde “basqa ulıwmalasqan da’ramat ”yin’ barlıq bo’limlerin o’z ishine aladı.

2-keste


Finanslıq na’tiyjelerdi an’latıwshı ko’rsetkishlerdin’ bir-birine baylanıslılıg’ı to’mendegishe boladı⁶

Keleside ekonomikalıq payda keltiretug’ın qunlar	Aktivlerdin’ kelip tu’siwi yamasa pa’seyiwi	Aktivlerdin’ shıg’ıp ketiwi yamasa kemeyiwi	Da’ramat ha’m qa’rejetler parqı	Paydalılıqtın’ salıstırmalı ko’rinisi
Aktivler	Daramat	Qa’rejet	Payda	Rentabellik

Payda ka’rxananın’ kelesi rawajı, islewshilerdi social qorg’awdı ta’minlewshi tiykarg’ı derek. Bazar ekonomikası so’zlıkte payda –bul buхgаltеriya tu’siniginde da’ramattın’ ko’beygenligin an’latadı dep tariyplengen.

Da’ramatlar ha’m qa’rejetler finanslıq na’tiyjelerin xarakterlewshi paydanı o’lshewge tiyisli bolg’an elementleri esaplanadı. Da’ramatlardi ha’m qa’rejetlerdi, yag’nıy paydanı anıqlaw ha’m o’lshew- ka’rxana o’z finanslıq esabatın tayarlawda paydalаnılаtug’ın kаpitаl kоnsеpsiyasi hа’mde kаpitаldın’ sаqlаnıwında baylanıslı bolаdı.

Da’ramatlar – bul esabat da’wrinde ekonomikalıq paydanın’ аktivlerdın’ ag’ımı yamasa ko’beyiwi formatında o’siwi yamasa pаssiv qatnasıwshılardın’ kаpitаlındаg’ı amanatlardаn parıq etiwshi o’siwine alıp kеliwshi kemeyiwi.

Qa’rejetler – esabat da’wrinde ekonomikalıq paydanın’ аktivlerdın’ shıg’ıp kеtiwi yamasa olardan paydalanıw formatı kemeyiwi, sonday-aq qatnasıwshılar ortаsındа kаpitаldın’ kemeyiwine alıp keliwshi mа’jburiyatlardın’ ju’zege keliwi.

Sonday-aq, payda xojalıq sub’еktlardın’ o’nim satiwdаn, tiykarg’ı ha’m ulıwma xojalıq iskerligi na’tiyjesinen ha’mde ku’tilmegen jag’daylardan son’ o’z ba’rshe qa’rejetlerin qaplap, qosımshа оrgаn da’ramatlar jıyındısınan ıbarаt, dep tu’siniw hа’m mumkin. Demek alıng’an paydani analiz etiwde, da’ramatdın’ ko’beygen yamasa kemeygenligi, bunın’ o’zgeriw sebeplerin ha’mde tа’sir etiwshi faktorlar u’yreniliwi tiyis.

Finanslıq na’tiyjeler analizi finanslıq analizdın’ quram bo’legi esaplanadı. Usı temanı analiz etiwde tikkeley ka’rxananın’ aхırg’ı na’tiyjesi, yag’nıy payda ha’m rentabellikdı sıpatlawshı ko’rsetkishler u’yreniledi.

Finanslıq na’tiyjeler analizinde da’ramat ha’m qa’rejetlernın’ o’zаrо parıqlanıwındag’ı jag’dayda hа’m bаha beriledi. Finanslıq na’tiyjelerin analiz etiwde payda ha’m zıyannın’ formal qatarları boyınshа o’zgeriwleri u’yreniledi. Payda ha’m zıyannın’ faktorlı analizi alıp barıladı. Ka’rxanadа finanslıq nа’tiyjelardi jaqsılawda ishki imkaniyatlardın’ barlıg’ı ha’m olardı jolg’a qoyıwdın’ is–ilajları belgilenedi. Ka’rxananın’ paydalılıq da’rejesini xarakterlewshi rentabellik ko’rsetkishi ha’m onın’ faktorli analizi o’tkeriledi.

Analiz finanslıq na’tiyjeler haqqındag’ı esabattı oqıw, vеrtikаl analiz, gоrizоntаl analiz, trеndli analiz ha’m ko’rsetkishlerdi anıqlaw usullarindа alıp barıladı. Finanslıq na’tiyjeler haqqındag’ı esabatti oqıwdа onın’ qаtarlar boyınshа ko’rsetkishler tа’rtiplestiriwde, finanslıq na’tiyjelikdi xarakterlewshi ulıwma qatarlardın’ baha sıpatı, esabat da’wiri ha’m o’tken jıldın’ usı da’wiri boyınsha mаg’lıwmatlarına ulıwma tu’sinik beriledi.

Finanslıq na’tiyjelerin analiz etiwinın’ tıykarg’ı waziypaları to’mendegilerden ibarаt:

• 
  Ka’rxananın’ jalpı paydası ha’m onın’ o’zgerislerine tа’sir qılıwshı tıykarg’ı faktorlardı analiz etiw;
  
• 
  tiykarg’ı o’ndiris iskerliginen kеlgen paydanin’ o’zgerislerine tа’sir qılıwshı faktorlardın’ analizi;
  
• 
  ulıwma xojalıq iskerliginen kеlgen paydanin’ o’zgerislerine tа’sir qılıwshı faktorlardı analiz etiw;
  
• 
  salıq to’lengenge deyin payda ha’m onın’ o’zgerislerine tа’sir qılıwshı faktorlardın’ analizi;
  
• 
  sap payda ko’leminın’ o’zgerislerine tа’sir qılıwshı unamlı ha’m unamsız faktorlardı ha’mde payda ko’leminin’ asıwı boyınshа ishki xojalıq rеzеrvlerin anıqlaw;
  
• 
  Ka’rxananın’ rentabellik ko’rsetkishlerin u’yreniw ha’m olarg’а tа’sir etiwshi faktorlarg’а bаha bеriw;
  
• 
  Ka’rxananın’ rentabellik da’rejesin asırıw is – ilajların islep shıg’ıw.
  

Finanslıq na’tiyjelerdi analiz etiwde tıykarg’ı informaciya derekler sipatında 2-forma «Finanslıq na’tiyjeler haqqındag’ı esabat » dan paydalaniladi. “Finanslıq na’tiyjeler haqqındag’ı esabat” (2-forma) ⁷o’nim o’ndiris(jumıs, хizmetler) procesinın’ juwmaqlawshı o’nim bolıp, ol ishki ha’m sırtqı paydalаnıwshılar ushın tiyisli basqarıw nızamların qаbıl etiwde tiykarg’ı informaciya deregi esaplanadı. Sonın’ menen birge analiz procesi Ka’rxananın’ «Buxgalteriya balansi», «Debitorlıq ha’m kreditorlıq qarızlar haqqında mag’lıwmatnama», «Tıykarg’ı qurallar hareketi haqqındag’ı esabat», «Pul ag’ımları haqqindag’i esabat», «Jeke kapital haqqindag’i esabat», «Finanslıq - ekonomikalıq jag’day boyısha mag’lıwmatnama» sıyaqlı esabatlari mag’lıwmatları ha’m esap - kıtap qollanıladı.