Joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Umumxo'jalik iskerligi ha’m salıq tolıqgunga shekemfoyda (ziyan) dın’ analizi

Ka’rxanalar o’nim o’ndiris ha’m satıw iskerliginen tısqarı finanslıq tarawlar na’tiyjesinde da payda yamasa ziyan alıwları múmkin. Umumxo'jalik iskerliginen alıng’an payda yamasa ziyan, bul tiykarg’ı iskerlikten alıng’an payda summasına finanslıq iskerlikten ko’rilgen da’ramatlar qosıladı ha’m ziyanler ayriladi.

Ka’rxanalardı xojalıq ha’mde finanslıq xızmetlerinen alınatug’ın da’ramatlar ha’m qa’rejetlerdi analiz etiw za’ru’rli a’hmiyetke iye boladı. Zero, finanslıq iskerlikten júzege keletug’ın qa’rejetler úlesinin’ artpaqtası ka’rxanalardı krizisqa alıp keliwi múmkin. Ha’zir finanslıq iskerlikten ko’rilgen na’tiyjelerdin’ xojalıq ju’ritiwshi subyektler juwmaqlawshı finanslıq na’tiyjelerine ko’rsetip atırg’an ta’siri kúta’ úlken da’rejede asıp barmaqta.

Finanslıq iskerlikten alıng’an na’tiyje ka’rxana iskerlik na’tiyjeliklıg’ının’ bo’lek esap qatarı retinde strukturalanadi. Finanslıq iskerlikten alınatug’ın da’ramatlar qatarı «Qa’rejetler quramı haqqinda... »gi Qag’ıydag’a muwapıq strukturalanadi.

Finanslıq iskerlikten alıng’an da’ramatlar to’mendegi tiykarg’ı bo’limler boyınsha sa’wlelendiriledi:

• Awqam ha’m bo’lim ka’rxanalarıdan alınatug’ın da’ramatlar ;

• Basqa alıng’an da’ramatlar ;

• Awqam ha’m bo’lim ka’rxanalarıg’a berilgen qarızlar boyınsha procentler;

• Sırt elvalyutalari operasiyalariva valyuta schetlaribo'yicha unamlıkursfarqlari;

• Qarjılanganmablag'larniqayta bahalawdan alınatug’ınfoyda.

Finanslıqfaoliyatidan alıng’andaromadlarga quydagilarkiradi:

- O’zbekstan Respublikası tapda ja’ne onın’ sırtında jaylasqan ka’rxana iskerliginde o’z ulishi menen qatnasıwınan alınatug’ın da’ramatlar, ka’rxanag’a qarawlı aksiya dividentlari;

- uzoqmuddatga kireyge berilgenmulkdan alınatug’ındaromadlar;

- valyuta schyotlariva operasiyalaribo'yicha unamlıkursfarqlari;

- procentlerbo'yicha basqa to’lemler.

Finanslıq qa’rejetlerge quydagimoddalarkiradi:

-bankke qısqa múddetlikreditlarbo'yicha to’lewlarva buyım jetkezipberuvchilarkreditlaribo'yicha protsentto'lovlari qa’rejetleri;

- uzoqmuddatga kireyge alıng’anmulkyuzasidanfoizto'lashbo'yicha qa’rejetler;

- sırt el valyutasibilanbog'liq operasiyalaryuzasidanzararva unamsızkursfarqlari;

- qarjılanganmablag'larniqayta basholashdanko'rilganzararlar;

- qımbatliqog'ozlarnichiqarishva tarqatıwbilanbog'liq qa’rejetler;

- finanslıqfaoliyatbo'yicha basqa qa’rejetler.

Analizde olardın’ rejaga ha’m o’tken jıllarg’a salıstırg’anda o’zgerislerine, mutloq ha’m salıstırmalı o’zgerislerine baha beriledi ha’mde onın’ o’zgeriwine ta’sir etiwshi faktorlar uyreniledi. Ta’sir etiwshi faktorlar ha’r bir struktura qatar boyınsha bo’lek ha’m ulıwma tiykarda uyreniledi.

Analiz ushın za’rúr bolg’an mag’lıwmatlar finanslıq na’tiyjeler haqqindag’ı finanslıq esabattan ja’ne onın’ qatarları boyınsha berilgen túsiniklerden alınadı.

Analizqilinayotgankorxona boyınsha umumxo'jalik iskerlikten ko’rilgen paydanı o’siw pa’tin usınılıp etemiz, (6 -keste).

6-jаdvаl

Korxona bo’yichа umumхo’jаlik fаоliyatidаn ko’rilgаn fоydаning o’sish sur’аti

(ming sum)

Ko’rsаtkichlаr	Hisоbоt yili bоshi			Hisоbоt yili охiri			O’zgаrishi (+,-)
	fоydа	zаrаr	fоydа		zаrаr	Fоydа		zаrаr
А	1	2	3		4	5 (3-1)		6(4-2)
1. Оpеrаsiоn fоydа	9069	-	1131		-	-7938		-
2. Dividеndlаr shаklidаgi dаrоmаdlаr	-	-	28		-	-		-
3. Fоizlаr shаklidаgi dаrоmаdlаr (хаrаjаtlаr)	-	-	10384		-	-		-
4. Mоliyaviy lizingdаn dаrоmаdlаr (хаrаjаtlаr)		-	-		-	-		-
5.Vаlyutа kursifаrqidаndаrоmаdlаr (zаrаrlаr)	232	432	568		817	+336		+385
6.Mоliyaviyfаоliyatningbоshqа dаrоmаdlаri (хаrаjаtlаri)	-	-	-		-	-		-
7.Mоliyaviyfаоliyatbo’yichа jаmidаrоmаdlаr (хаrаjаtlаr) Jаmi (2+3+4+5+6)	232	432	10980		817	+10748		+385
8.Umumхo’jаlik fаоliyatining fоydаsi (1+-7)	8869	-	11294		-	+2425		-

Juwmaqlaw

Juwmaq ornında sonı aytıp o’tiw kerek, xojalıq ju’ritiwshi sub'yektlerdin’ finanslıq na’tiyjeleri bul ken’ ko’lemli tu’sinik bolıp tabıladı. Olardın’ qa’liplesiwi ha’m bo’liniwi boyınsha tolıq ha’m ha’r ta’repleme tiykarlang’an juwmaq shıg’arıw ushın ko’rsetkishler sistemasınan paydalanıw kerek.

Bu’gingi ku’nde ma’mleketimiz ekonomikasın turaqlı o’siwin ta’miyinlew boyınsha ko’plegen sociallıq-ekonomikalıq tu’pkilikli o’zgerisler a’melge asırılıp kelinbekte. Atap aytqanda, ma’mleketimizde a’melge asırılıp atırg’an investicion siyasat, ekonomikamızdı ja’ne de rawajlanıwı, onın’ ja’ne de joqarı o’siw pa’tlerin qolg’a kirgiziwinde ken’ imkaniyatlar jaratılmaqta.

O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ 2017-jıl 7-fevraldag’i O’zbekstan Respublikasın ja’ne de rawajlandırıw boyınsha Ha’reketler strategiyası haqqındag’ı PF-4947-sanlı qararı¹⁵na ko’re ekonomikanı ja’ne de rawajlandırıw ha’m liberallastırıwg’a bag’darlang’an makroekonomikalıq turaqlılıqtı bekkemlew ha’m joqarı ekonomikalıq o’siw pa’tlerin saqlap qalıw, milliy ekonomikanın’ ba’sekige shıdamlılıg’ın asırıw, awıl xojalıg’ın modernizaciyalaw ha’m jedel rawajlandırıwdın’, ekonomikada ma’mleket qatnasıwın kemeytiw boyınsha institutsional ha’m strukturalıq reformalardı dawam ettiriw, jeke menshik huqıqını qorg’aw ha’m onın’ joqarı poziciyasin ja’ne de ku’sheytiw, kishi biznes ha’m jeke isbilermenlik rawajlanıwın xoshametlew, aymaqlar, rayon ha’m qalalardı kompleks ha’m proporcional jag’dayda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıw, investitsiyalıq ortalıqtı jaqsılaw arqalı ma’mleketimiz ekonomikası tarmaqları ha’m aymaqlarına shet el qarjılardı aktiv tartıw sıyaqlı ma’seleler etip qoyılg’an.

Respublikamizda ekonomikanın’ bazar qatnasıqlarına o’tiwi sebepli ka’rxana qarjıları ha’m qarjı dereklerin, sonın’ menen birge, olardın’ ha’reketin buxgalteriya esabında sa’wlelendiriw usılında da sezilerli o’zgerisler ju’z berdi. Buxgalteriya esabının’ obyekti bolg’an ha’m tiyisli qadag’alaw ornatılıwın talap etiwshi xojalıq qarjılarının’ jan’a tu’rleri payda boldı

Ka’rxanalarda buxgalteriya esabın sho’lkemlestiriw ha’m ju’rgiziwde en’ za’ru’rli ma’selelerden biri bul esap xızmetin, atap aytqanda finanslıq na’tiyjeler esabını durıs jolg’a qoyıwdan ibarat esaplanadi. Usının’ menen birge, O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ 2018-jıl 26 -dekabrdegi “O’zbekstan Respublikasının’ 2019-jılg’ı tiykarg’ı makroekonomikalıq ko’rsetkishleri prognozı ha’m Ma’mleketlik byudjeti parametrleri ha’mde 2020 -2021 jıllarg’a byudjet parametrleri haqqında ”g’ı PF-4086 -sanlı qararı¹⁶na tiykarlanıp ekonomikanın’ barlıq tarmaqlarında ken’ ko’lemli jumıslar a’melge asırılıp atır.

Bug’an anıq mısal etip O’zbekstan Finans ministrligi ha’m Ma’mleketlik salıq komiteti (DSQ) 2020 jıldın’ 1-yanvarınan baslap O’zbekstan Salıq kodeksi (jan’a redakciyası) a’melge kiritilgenligin ko’rsetiw mu’mkin. Sol mu’nasibet menen, yuridikalıq ha’m fizikalıq shaxslarg’a salıq salıw ta’rtibine kiritilgen tiykarg’ı o’zgeris so’zsiz ka’rxana finanslıq na’tiyjelerinin’ na’tiyjeliligine tuwrıdan-tuwrı tasir etedi.

Sonın’ menen birge, O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ “2017 — 2021 jıllarda O’zbekstan Respublikasını rawajlandırıwdın’ bes joqarı bag’darı boyınsha Ha’reketler strategiyasın «Jedel isbilermenlik, innovaciyalıq ideyalar ha’m texnologiyalardı qollap-quwatlaw jılı»da a’melge asırıwg’a tiyisli ma’mleketlik da’stu’ri haqqında ” 2018-jıl 22-yanvarda qabıl etilgen PF-5308-sanlı qararı ¹⁷na ko’re ma’mleketimizde ekonomikalıq tarawda ken’ ko’lemli o’zgerisler a’melge asırıldı.

Paydalanılg’an a’debiyatlar:

1. 
   O’zbekstan Respublikası Prezidenti Sh. M. Mirziyoevtın’ Oliy Ma’jliske Muraajatnaması
   
2. 
   O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ 2017-jıl 7-fevraldag’i O’zbekstan Respublikasın ja’ne de rawajlandırıw boyınsha Ha’reketler strategiyası haqqındag’ı PF-4947-sanlı qararı
   
3. 
   Buxgalteriya esabı haqqındag’ı O’zbekstan Respublika Nızamının’ 7-statya, 2016-jıl 13-aprel, O‘RQ-404-san
   
4. 
   O’zbekstan Respublikası Ministrler Kabinetinin’ 1999 -jıl 15-fevraldagi 54-san qararı menen tastiyiqlang’an “O’nim (jumıs, xızmetler) ni o’ndiriw ha’m satıw qa’rejetlerinin’ quramı ha’mde finanslıq na’tiyjelerdi qa’liplestiriw ta’rtibi haqqında”g’ı Nızam
   
5. 
   O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ 2018-jıl 26 -dekabrdegi “O’zbekstan Respublikasının’ 2019-jılg’ı tiykarg’ı makroekonomikalıq ko’rsetkishleri prognozı ha’m Ma’mleketlik byudjeti parametrleri ha’mde 2020 -2021 jıllarg’a byudjet parametrleri haqqında ”g’ı PF-4086 -sanlı qararı
   
6. 
   O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ “2017 — 2021 jıllarda O’zbekstan Respublikasını rawajlandırıwdın’ bes joqarı bag’darı boyınsha Ha’reketler strategiyasın «Jedel isbilermenlik, innovaciyalıq ideyalar ha’m texnologiyalardı qollap-quwatlaw jılı»da a’melge asırıwg’a tiyisli ma’mleketlik da’stu’ri haqqında ” 2018-jıl 22-yanvarda qabıl etilgen PF-5308-sanlı qararı
   
7. 
   R.Matnazarov “Moliyaviy tahlil” Oqıw-metodikalıq kompleks. Toshkent-2018. 604-b
   
8. 
   M.K.Pardaev, J.I.Isroilov, B.I.Isroilov Iqtisodiy tahlil:Oqıw qollanba.-T, 2017.534b.
   
9. 
   22. Vahobov A.V., Ishonqulov N.F., Ibroximov A.T. “Moliyaviy va boshqaruv tahlili”. Sabaqlıq. T.; Iqtisod-Moliya, 2013. -600 b.
   

Internet derekleri:

Lex.uz(O’zbekistan Respublikasi nizam hu’jjetleri mag’lıwmatları milliy bazası)

Ziyonet.uz (Informaciya ta’lim tarmag’ı)

1^ O’zbekstan Respublikası Prezidenti Sh. M. Mirziyoevtın’ Oliy Ma’jliske Muraajatnaması

2^ 2017-2021-jıllarda O’zbekstan Respublikasın ja’ne de rawajlandırıwdın’ “Ha’reketler strategiyası”

3^ Buxgalteriya esabı haqqındag’ı O’zbekstan Respublika Nızamının’ 7-statya

4^ O’zbekstan Respublikası Ministrler Kabinetinin’ 1999 -jıl 15-fevraldagi 54-san qararı menen tastiyiqlang’an “O’nim (jumıs, xızmetler) ni o’ndiriw ha’m satıw qa’rejetlerinin’ quramı ha’mde finanslıq na’tiyjelerdi qa’liplestiriw rejimi haqqında”g’ı Nızam

5^ Derek: avtor ta’repinen du’zilgen

6^ Derek: avtor ta’repinen du’zilgen

7^ «Finanslıq na’tiyjeler haqqındag’ı esabat » dan paydalaniladi. “Finanslıq na’tiyjeler haqqındag’ı esabat” (2-forma)

8^ Derek: avtor ta’repinen du’zilgen

9^ «Qa’rejetler quramı haqqındag’ı…» Nızam

10^ O’zbеkstan Respublikasi Finans ministirligi tаstıyıqlang’an «O’nim (is, хizmetler) o’ndiris ha’m onı satıw boyınsha qa’rejetler quramı ha’m finanslıq na’tiyjelerin payda bolıwı hаqqındаgi» Nızam

11^ “O’nim (jumıslar, xızmetler) o’ndiris ha’m satıw boyınsha qa’rejetler quramı, o’nim (jumıs, xızmet) o’zine túser bahasına qosılatug’ın ha’m finanslıq na’tiyjelerdi strukturası haqqındag’ı” qarar

12^ Derek: avtor ta’repinen du’zilgen

13^ Derek: avtor ta’repinen du’zilgen

14^ Derek: keste avtor ta’repinen du’zilgen

15^ O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ 2017-jıl 7-fevraldag’i O’zbekstan Respublikasın ja’ne de rawajlandırıw boyınsha Ha’reketler strategiyası haqqındag’ı PF-4947-sanlı qararı

16^ O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ 2018-jıl 26 -dekabrdegi “O’zbekstan Respublikasının’ 2019-jılg’ı tiykarg’ı makroekonomikalıq ko’rsetkishleri prognozı ha’m Ma’mleketlik byudjeti parametrleri ha’mde 2020 -2021 jıllarg’a byudjet parametrleri haqqında ”g’ı PF-4086 -sanlı qararı

17^ O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ “2017 — 2021 jıllarda O’zbekstan Respublikasını rawajlandırıwdın’ bes joqarı bag’darı boyınsha Ha’reketler strategiyasın «Jedel isbilermenlik, innovaciyalıq ideyalar ha’m texnologiyalardı qollap-quwatlaw jılı»da a’melge asırıwg’a tiyisli ma’mleketlik da’stu’ri haqqında ” 2018-jıl 22-yanvarda qabıl etilgen PF-5308-sanlı qararı