Journal of Advanced Research and Stability Volume: 03 Issue: 03

Journal of Advanced Research and Stability
Volume: 03 Issue: 03 | Mar - 2023 ISSN: 2181-2608 
www.sciencebox.uz 
274 
soʻzlovchilarning oʻzaro aloqasi qiyinlashadi yoki mumkin boʻlmaydi. Lahja umumxalq tilining 
quyi bosqichi hisoblanadi, u shevaga nisbatan keng maʼnoga ega boʻlib, shevalar yigʻindisidan 
tarkib topadi. Masalan, etnogenetik jihatdan koʻp tarkibli boʻlgan oʻzbek tilida 3 ta asosiy lahja 
farqlanadi: 
qorluq-chigil-uygʻur 
lahjasi 
Farg‘ona 
vodiysidagi, 
Toshkent 
va 
Zarafshon vohalaridagi shaharlar va ularga yaqin aholi maskanlari shevalarini oʻzi ichiga oladi; 
qipchoq lahjasi — Samarqand, Buxoro, Surxondaryo, Shimoliy Xorazmdagi hamda Fargʻona va 
Ohangaron vodiylaridagi "j"lovchi oʻzbek shevalarini oʻz ichiga oladi; oʻgʻuz lahjasi — Janubiy 
Xorazm (Urganch, Xiva, Xonqa, Hazorasp va boshqalar) va Turkmanistondagi oʻzbek 
shevalaridan iborat. Mazkur lahjalarning fonetikasi, grammatikasi va lugʻat tarkibida bir-biridan 
farq qiluvchi xususiyatlar mavjud, lekin bu farqlar ularni birbiridan keskin ajratmaydi. Bu 
lahjalar oʻzbek xalqi va tilining paydo boʻlishi va rivojlanishida yetakchi oʻrin egallab, qoz. 
oʻzbek adabiy tilining shakllanishi va undagi ayrim lisoniy hodisalarning barqarorlashishida 
ishtirok etgan. Qorluq lahjasining Toshkent va Fargʻona tip shevalari hozirgi oʻzbek adabiy 
tilining tayanch shevalari hisoblanadi. Oʻzbek adabiy tili hozir ham lahjalardagi eng ifodali, koʻp 
maʼnoli soʻzlar va iboralar, maqbul grammatik shakllar hisobiga boyib bormoqda. 
O‘zbek tili qipchoq, o‘g‘uz,qarluq-chigil-uyg‘ur kabi 3 ta til birligi sifatida shakllanib, murakkab 
dialektal tarkibi bilan ajralib turadi. 
Unda 3 ta asosiy lahja bor, bular: 
1. qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi; 
2. qipchoq lahjasi; 
3. o‘g‘uz lahjasi. 
Bu lahjalar tarkibidagi ko‘plab shevalar fonetik,leksik va qisman morfologik jihatdan o‘zaro 
farqlansa-da, ularning barchasi ham milliy O‘zbek tilining, adabiy o‘zbek tilining shakllanishida 
muayyan darajada ishtirok etgan. O‘zbek tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil lahjasi 
hamda uning tarkibiga kirivchi shevalar (Toshkent, Andijon, Farg‘ona,Namangan, Qo‘qon, 
Jizzax,Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Buxoro, Qarshi, O‘sh, Marg‘ilon, Jalolobod va boshqa 
shaharlarning shevalari) o‘zbek adabiy tilining tayanch shevalari hisoblanadi. O‘zbek adabiy 
tilining me‘yorlarini belgilashdaToshkentshevasi fonetik jihatdan, Farg‘ona, Andijon shevalari 
morfologik jihatdan tayanch shevalar deb olingan. 
Turkiy xalqlar uchun mushtarak obida hisoblangan O‘rxun-Yenisey tosh bitiklari,O‘rta Osiyo 
turkiy xalqlarining umumiy adabiy tili namunalari bo‘lgan ―Devonu lug‘otit turk‖, ‖Qutadg‘u 
bilig‖ kabi o‘lmas asarlar o‘zbek xalqining dastlabki yozma yodgorliklari hisoblanadi.Eski 
o‘zbek adabiy tilining shakllanishi XIV asr oxirlari va XV asrga to‘g‘ri keladi.Bu davr adabiy 
tilining shakllanishi va rivojlanishida buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning hissasi 
beqiyosdir. O‘zbek adabiy tili Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy, Bobur ijodi bilan boshlanib, Ogahiy, 
Furqat, Muqimiylar ijodida rivojlandi, sayqal topdi. Ushbu shaxsning o‘zbek adabiy tilining 
asoschisi va otasi deb atashganlari bejizga emas.
1993-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi ―Lotin yozuviga asoslangan 
o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida‖ Qonun qabul qilindi.Ushbu qonun 1995-yil 6-mayda 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tegishli o‘zgartirishlar bilan qayta qabul 
qilindi va ―Davlat tili haqida‖gi Qonun bilan bir qatorda , uning davomi sifatida bosqichma-
bosqich amalga oshirilmoqda. 

---