Journal of marketing, business and management (jmbm)

Adabiyotlar sharhi. O’zbekiston Respublikasi aholisining turmush darajasi va 
farovonligini o’rganish maqsadida, davlat statistika organlari tomonidan har yili uy 
xo’jaliklarida tanlama usulda kuzatuvlar o’tkaziladi. O’z navbatida, uy xo’jaliklarida 
kuzatuv o’tkazish uslubiyoti Jahon Banki va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Yevropa 
Iqtisodiy 
Komissiyasining 
tavsiyalariga 
asoslangan 
bo’lib, 
O’zbekiston 
Respublikasining barcha hududlarida o’tkaziladi. Bir yil davomida respublika 
bo’yicha 10 000 dan ortiq uy xo’jaliklarida, jumladan Qoraqalpog’iston Respublikasi 
bo’yicha 588 ta, Andijon 780 ta, Buxoro - 648 ta, Jizzax - 492 ta, Qashqadaryo - 828 
ta, Navoiy - 516 ta, Namangan - 756 ta, Samarqand - 936 ta, Surxondaryo - 720 ta, 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT (JMBM) 
www.jmbm.uz VOLUME 1, ISSUE 3 (May) ISSN: 2181-3000 
Page 106 
Sirdaryo - 432 ta, Toshkent - 840 ta, Farg’ona - 936 ta, Xorazm - 624 ta va Toshkent 
shahrida 912 ta uy xo’jaliklarida kuzatuv o’tkaziladi. 2017 yilda o’tkazilgan uy 
xo’jaliklari tanlama kuzatuvlarida 53 mingdan ortiq aholi qamrab olingan bo’lib, 
o’rtacha bir uy xo’jaligiga 5,1 kishidan to’g’ri kelganini ko’rsatdi. Jami kuzatilgan 
aholidan 50,4 % ni erkaklar va 49,6 % ni ayollar tashkil etdi.
Tahlil va natijalar. Aholi umumiy daromadlari tarkibida ishlab chiqarishdan 
kelgan tushumlar ulushi 71,5 foizni, shundan 69,3 foizi mehnat faoliyatidan olingan, 
2,1 foizi shaxsiy iste'mol uchun ishlab chiqarilgan shaxsiy xizmatlardan olingan 
daromadlarni tashkil etgan. 
“Aholi turmush darajasi” muhim iqtisodiy kategoriya bo’lib, murakkab, 
ko’pqirrali jarayonni aks ettiradi. Shuning uchun ham aholi turmush darajasini aks 
ettirish uchun ko’rsatkichlar tizimidan foydaliniladi. Bu ko’rsatkichlarga quyidagilar 
kiradi: 

aholining daromadlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlar; 

aholining xarajatlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlar; 

daromadlarini differensiyallash, kambag’allik darajasi va uning chegarasi 
singari ko’rsatkichlar kiradi. 
“Turmush darajasi” tushunchasi va ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlar tizimini 
rivojlantirishda Birlashgan millatlar tashkiloti sezilarli hissa qo'shdi. 1960 yilda 
BMTning ishchi guruhi global miqyosda turmush darajasini aniqlash va o'lchash 
tamoyillari haqida hisobot tayyorladi. Bu keng qamrovli tizimni yaratish yo'lidagi 
dastlabki qadam edi. BMTning xalqaro statistika sohasidagi turmush darajasi 
ko'rsatkichlarining oxirgi versiyasi 1978-yilda ishlab chiqilgan va 12 ta asosiy 
yo'nalishni qamrab olgan. 
Bugungi kunda ham mazkur xalqaro tashkilot tomonidan dunyo aholisi 
turmush darajasini oshirish va kambag'allikdan aziyat chekayotgan mamlakatlarga 
ko'maklashish maqsadida qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Jumladan, 
BMTning Bosh assambleyasida 2000 yilda qabul qilingan “Ming yillik rivojalanish 
dasturi” hamda 2015 yilda tasdiqlangan “2030 yilgacha mo'ljallangan Barqaror 
rivojlanish maqsadlari dasturi” bevosita dunyo mamlakatlari aholisini iqtisodiy-
ijtimoiy qo'llab-quvvatlash, shuningdek, ekologiya buzilishining oldini olgan holda, 
aholining salomatligini asrashga qaratilgan muhim tadbirlar sirasiga kiradi. 
Biroq, istisnosiz hamma tomonidan qabul qilinadigan o'rnatilgan ta'rif yo'q. 
Turmush darajasi va unga bog'liq bo'lgan hayot sifatini baholash usullarida juda ko'p 
fundamental farqlar mavjud. Shunga qaramay, ulardan faqat ba'zilari haqiqiy 
ishonchlilikka ega. Siz boy bo'lishingiz mumkin, lekin siz qanoatlanmaysiz. Siz 
mamnunsiz, lekin siz o'zingiz xohlagan hayot tarzini olib borolmaysiz. Siz shunday 
hayotga ega bo'lishingiz mumkin, lekin baxtli emassiz. Siz baxtli bo'lishingiz 
mumkin, lekin sizga boshqa narsalar etishmayapti. Xulosa qilib aytganda, turmush 
darajasining predmeti juda murakkab. Turmush darajasining eng ko'p qo'llaniladigan 
ko'rsatkichi aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulotdir.
Ko'pgina iqtisodchilar aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o'sishini eng 
muhim maqsad deb bilishadi. Yalpi ichki mahsulot hech qachon farovonlikni o'lchash 
uchun mo'ljallanmagan. Turmush darajasi atamasi inson yoki xalq yashaydigan va 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT (JMBM) 
www.jmbm.uz VOLUME 1, ISSUE 3 (May) ISSN: 2181-3000 
Page 107 
ular yaratishga yordam beradigan sharoitlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Ushbu 
kontseptsiya asta-sekin turli xil ta'riflarni ishlab chiqdi, ular asosan ma'lum bir ta'rif 
yaratilgan fan tomonidan belgilanadi. Izchillik hatto intizom ichida ham mavjud 
emas. Turmush darajasi ko'pincha hayot sifati va farovonlik bilan bog'liq va ba'zan 
chalkashtirib yuboriladi. Hayot darajasi masalalari bilan shug'ullanadigan asosiy 
fanlar birinchi navbatda iqtisod, keyin sotsiologiya va psixologiyadir. Iqtisodiy nuqtai 
nazardan, turmush darajasi asosan davlat darajasida (daromad, iste'mol va ishsizlik) 
moddiy shartlar bilan o'lchanadi.
Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot umumiy turmush darajasini xalqaro 
taqqoslash uchun eng ko'p qo'llaniladi. Ushbu ko'rsatkich bo'yicha jiddiy tanqidlar 
asta-sekin professional hamjamiyat ichida to'planib bordi. Bu aholining jon boshiga 
to'g'ri keladigan YaIM aholining real ahvolini to'g'ri ko'rsatmaydi, chunki u odamlar 
hayotiga ta'sir etuvchi ko'p narsalarni aks ettirmaydi va aksincha, odamlar hayotiga 
salbiy ta'sir ko'rsatadigan narsalarni o'z ichiga oladi, degan asosiy g'oyaga asoslanadi. 
Binobarin, tanqidni tanqid qilish intellektual kurashga olib keladi. Shu sababli 
ko'pincha yangi ko'rsatkichlar yaratiladi. Bu esa jon boshiga yalpi ichki mahsulot 
o'zining kuchli mavqeini saqlab qolish imkonini beruvchi noxush siklni yo'qotadi. 
Yalpi ichki mahsulot, albatta, ishlab chiqarishning juda muhim ko'rsatkichidir.