Journal of marketing, business and management(jmbm)/sjif factor: 57

1-jadval 
Adabiyotda mavjud qiyosiy ko’rsatkichlar 
Muallif 
Ta’rif 
Arenkov I.A., 
Baum P.F., 
Tomilov V.V. 
Korxonaning barcha darajalarida eng raqobatbardoshlik darajasini 
oshirish maqsadida eng muvaffaqiyatli innovatsiyalarni izlash va 
amalga oshirish usuli
3
Bog’iyev G.L. 
Tarmoq, tarmoqlararo, milliy va xalqaro miqyosda hamkorlar va 
raqobatchilarning ilg’or tajribalariga asoslangan tadbirkor 
strategiya uchun uzoq muddatli fikrlash jarayoni
4
Kampi R. 
Eng yuqori yutuqlarga olib keladigan sanoat tajribasini toping
5
Mikhailova E.A. 
Raqobatchining mahsulotini yoki uning biron bir qismini tahlil 
qiladigan kompaniyaning mahsuloti bilan solishtirish, uning 
raqobatbardoshligini oshirish
6
Rietveldt D., 
Kachalin V., 
Fukolova U. 
Bir kompaniyaning iqtisodiy ko’rsatkichlarini qiyoslash va 
boshqa, yanada muvaffaqiyatli ishlash
7
Shuni ta’kidlash kerakki, ekspertlarning aksariyati kvotalash – tashkilotning 
zaif tomonlarini aniqlash uchun muvaffaqiyatli mavjud bo’lgan kompaniyalar va 
tadbirkorlar boshqaruv usullarini qo’llash ekanligini ta’kidlashadi. 
Aslida, benchmarking eng yaxshi kompaniyalar, sanoat rahbarlari, sheriklar va 
raqobatchilar tajribasiga ijodiy munosabatdir. Sizning izlayotgan yechimlaringizning 
90 foizi allaqachon mavjud deb hisoblashadi - kimdir sizga bunday muammolarni hal 
qilishdan oldin kerak edi, demak siz butun yo’lni bosib o’tishingiz shart emas, shunga 
o’xshash sharoitlarda muvaffaqiyatga erishgan boshqa kompaniyalarning eng yaxshi 
tajribasidan foydalanish yaxshiroqdir. Benchmarkingning o’ziga xosligi shundaki, 
uning faoliyati boshqa sohalarda to’plangan kompaniyalarning tajribasi ham 
o’rganilmoqda. 
Mazkur konsaltingli xizmat qo’yidagilarga tenglashtiriladi: 

Maslaxatchilarni taklif qilgan korxonaning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash; 
3
Аренков, И.А. Инновационный потенциал фирмы: стратегия развития / И.А. Аренков, П.Ф. Баум, В.В. 
Томилов. – СПб. : Изд-во СПбГУЭФ, 2001. – 122 с. 
4
Багиев, Г.Л. Бенчмаркинг в разработке стратегий маркетинга / Г.Л. Ба-гиев, И.А. Аренков, М.В. 
Мартынова // Маркетинг в системе управления предпринимательством. – Киев, 1996. – С. 22–34. 
5
Кемп, Р. Бенчмаркинг: обзор опыта достижения делового совершенства / Р. Кемп. – 2007. – URL : 
http://www.benchmarketingclub.ru/kemp.pdf 
6
Михайлова, Е.А. Основы бенчмаркинга / Е.А.Михайлова /Менеджмент в России и за рубежом. 2001.– № 1. 
7
Ритвельдт, Д. Сравнительный анализ эффективности предприятий как инструмент стратегического 
планирования / Д. Ритвельдт, В. Качалин. – 2007. – URL: http://vasilievaa.narod.ru/ptpu/7_3_00.htm 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 2 (May) ISSN: 2181-3000 
Page 20 

Harakteristik jihatdan bir xil, lekin ko’rsatgichlari yaxshi bo’lgan korxona va 
tashkiliy tizimlarni ko’rsatish; 

Shaxsiy raqobat imkoniyatlarini oshirish uchun yetakchilarning ilg’or
tajribasini qo’llash. 
“Benchmarking” iborasini o’zbek tilidi bir so’z bilan ifoda etib bo’lmaydi. U 
ingliz tilidagi «benchmark» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, qayd etilgan ob’yektdagi 
maxsus belgini anglatadi. Masalan, dengiz satxining balanligini ko’tsatuvchi 
ustundagi belgi. Umumiy ma’noda, «benchmark» -boshqa o’xshash, turdosh 
predmetlar bilan solishtirilganda, sifat va son jihatdan tavsiflovchi standart yoki 
etalon sifatida qo’llaniluvchi predmetdir. Shu asosda benchmarkingni - ob’yektning 
miqyosi, biznes sohasi va geografik joylashuvidan qat’iy nazar uning optimal 
yechimlarini izlash, baholash va o’rganishga qaratilgan sistemali faoliyat deb 
ta’riflash mumkin.
Benchmarking – bu boshqalarning bizdan ko’ra ish uslubining yaxshi 
tomonlarini aniqlash hamda o’rganish va qullashning yangicha samarali uslublarini 
topish san’atidir.
Bunda korxona faoliyatini o’rganish va taxlil qilishda boshqa raqobatdosh 
yetakchi korxonalarning samarali usullaridan xufiya yo’l bilan o’g’irlash orqali 
foydalanish tushinilmaydi. Xorijda 1970-yillarning boshlarida ba’zi korxonalar 
nafakat raqobatchi-korxonalarning faoliyatini o’rganish, balki boshqa tarmoqlardagi 
ilg’or korxonalarning faoliyatidagi yutuqlaridan foydalanish g’oyasini ilgari sura 
boshladi. Firmalarda korxonalarni boshqarishdagi farqlarni o’rganishga qiziqish ortdi. 
Ular ishlab chiqqan usul va konsepsiyalar sarf-harajatlarni qisqartirishga, daromadni 
oshirishga, korxona faoliyati strategiyasini tanlashga imkon berardi. 
Ko’pgina tashkilotlar uchun benchmarking biror-bir yangilik emas, u raqobatli 
tahlil doirasida o’ta aniqlikka asoslangan, shakllantirilgan va tartibga solingan 
yondoshuvdir.
Benchmarkingdan 
foydalanish 
ko’p 
yo’nalishlidir. 
Shunday 
qilib, 
benchmarking mantiqan haridorga yakin soxada, byurtmani bajarish uchun 
muammoli vaziyatlarni tez va kam harajatlar bilan yechishga imkon beradi. 
Benchmarking doirasida tadbirkorlik funksiyasi tovar yoki xizmatlarni yaratuvchi va 
ularni bozorga suruvchi jarayon sifatida taxlil qilinadi. 
Bunda dikkat markazida kuyidagi savollar turadi: Kaysi firma raqobat 
chukkisida turibdi? Nima uchun o’z korxonamiz eng zo’r emas? Yetakchi bulish 
uchun korxonada nimani uzgartirish va nimani saklab qolish kerak? Eng yaxshi 
bulish uchun qanday strategiyani qullash kerak? 
Shunday kilib, benchmarking taxlilining moxiyati shuni kursatadiki, uni 
marketing tadqiqotlari yunalishlaridan biri deb qarash kerak. Benchmarkingni amaliy 
jixatdan qo’llash turtta harakatlar ketma-ketligini talab etadi.
Benchmarkingni amalga oshirishda taxlilning uchta asosiy turi qo’llaniladi: 

Ustunlikning ichki taxlili - tashkilot ichida solishtirish, masalan bo’limlar, 
qismlar yoki tovar guruxlari bo’yicha;

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 2 (May) ISSN: 2181-3000 
Page 21 

Ustunlikning tashqi tahlili - turli soxalarda faoliyatning o’xshash turlarini 
solishtirish, masalan turli bozorlarda ishlovchi raqobatchilar yoki hamkasblar; 

Ustunlikning funksional tahlili - turli tarmoqlar tashkilotlariga xos jarayonlar 
yoki funksiyalarni solishtirish. 
Asosiy g’oya shundaki, uchragan yaxshi natijaviy xolatlarni, uslublarni 
topishdir. Ustunlik taxlili quyidagi qoidalarga majburiy ravishda amal qilishni talab 
kiladi: 

Tashkilot raxbarlarining ustunlik tahlili g’oyasiga qiziquvchanligi; 

Loyixa maqsadlari va zarurati xaqida ishchilarni xabardorligi ; 

Ishchi dasturning oddiy, qadamma-qadam va tushunarli tartibda tuzilishi; 

Loyixa jarayonining batafsil hujjatlashtirib borilishi. 
Raqobat kurashida g’alaba qozonish uchun o’z tarmog’idagi sharoitlar va o’yin 
qoidalarini bilish bilan birga, aniq bir tarmoq yoki yetakchi korxona bo’lishidan 
qat’iy nazar yutuqning umumiy omillarini tushinish muhimdir. Bu shunday omillarki, 
asosiy faoliyatning natijaviy xolatini mo’ljalga ola bilish, harajatlarni e’tibordan 
chetda qoldirmaslik, tovar yetkazib beruvchilar bilan aloqalar, sifat va mahsuldorlikni 
oshirish, zamonaviy texnologiyalarni qo’llash kabilardir. 
Benchmarking jarayonini oltita bosqichga ajratib qarash mumkin: 
1. Ustunlikni taxlil qilish ob’yektini aniklash. Bunda ishlab chikarish taxlili 
yordamida o’rganish mumkin bo’lgan yordam ko’rsatilayotgan korxonalarning 
ob’yektlarini aniqlash tushuniladi. Bunda tashkilotni butunlay yoki tarmoqlar 
bo’yicha tanqidiy taxlil qilish imkoniyatlari to’g’ilib, ustunlik taxlilining ichki yoki 
tashqi jixatdan, haridorning qabul qilish poziyasi nuqtai nazarlaridan o’rganish 
aniqlab olinadi. Undan tashkari, bu qurol tovarlarni tahlil qilishda, sotish xajmining 
nazorat kursatkichlari, mijozlar talablariga yo’naltirish kabilarda qo’llanilishi 
mumkin. Umuman olganda, yordam ko’rsatilayotgan korxona talablari va 
iste’molchilarning ehtiyojlarini hisobga olmaganda, bu usulni qo’llashda hech qanday 
cheklovlar bo’lmaydi.
2. Ustunlikni taxlil qilishda hamkorlarni tanlash. Tanlanadigan hamkor - 
tashkilotlar nafakat o’z-o’zicha yetakchilar qatorida bo’lishi, balki shaxsiy 
kompaniya bilan yuqori darajada solishtiruvga loyiq bo’lishi kerak. Bu jarayon 
quyidagi qadamlarni o’z ichga oladi: 

Axborotning aniq manbalardan tezlikda va doimiy olish imkoniyati, 
shuningdek ishonchli ma’lumotlarni yig’ish; 

Yig’ilgan malumotlarni atroflicha tasniflash, tartibga keltirish; 

Eng yaxshi namunalarni tanlash. 
3. Ma’lumotlarni yig’ish nafaqat sifat yoki miqdor ko’rsatgichlari balki, mehnat 
mazmunini, yukori hosildorlikni anglatuvchi jarayon yoki omillarni urganish va 
tasniflashni ham nazarda tutadi. Bu bosqich quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi: 

Aniqlashtirish va tushuntirish xususiyatiga ega bo’lgan so’rov qog’ozlarini 
tahlil etish konsepsiyasini ishlab chiqish; 

Yordam ko’rsatilayotgan tashkilot xaqidagi ma’lumotlarni yig’ish (kuchli va 
zaif tomonlar); 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 2 (May) ISSN: 2181-3000 
Page 22 

Ustunlikni tahlil qilishda hamkorlar haqidagi dalillarni yig’ish; 

Qo’shimcha manbalardan foydalanish; 

Axborotlarni hujjatlashtirib borish; 

Qo’lga kiritilgan ma’lumotlarni raxbariyat(byurtmachi) tomonidan tan olinishi 
va qo’llab qo’vvatlanishi uchun tadqiq etish. 
4. Axborot taxlili ustunlikni taxlil qilish jarayonida ishtirok etuvchilarda ijodiy va 
analitik qobiliyatning mavjudligini nazarda tutadi. Tahlil qilish o’xshashlik va farqni 
tan olishgina emas, balki solishtirishni murakkablashtirib yuborishi mumkin bo’lgan 
ta’sirlarni ko’rsatish, o’zaro aloqalarni tushunish hamdir. Bu yerda quyidagi ishlar 
bajariladi: 

Olingan ma’lumotlarni tartibga solish va solishtirish; 

Axborot materiallarining sifatini nazorat qilish; 

Ma’lumot olishda chalg’ituvchi ta’sirli omillarni kuzatish; 

Samarali usullar bilan solishtirish asosida ishdagi kamchiliklarni ko’rsatish; 
Kamchiliklarning mavjudligini tushuntiruvchi sabablarni aniqlash; 

Shaxsiy resurslar hisobidan tovar ishlab chiqarish va iste’molchiga yetkazish 
oralig’ida ba’zi qism yoki jarayonlarni tanlashga imkon beruvchi taxlilni o’tkazish. 
(“Tayyorlash yoki harid” taxlili). 
5. Olingan malumotlarni hayotga tadbik etish. Tadbiq etiladigan uslub nafaqat 
ishlab chiqarishni yaxshilashi, balki tashkilotning kelajakdagi taraqqiyoti, kutilmagan 
muammolardan bexatar o’tishini ta’minlashi kerak. Bu uslublar yuqori cho’qqidagi 
korxonalardan ko’chirilgan uslub bo’lmasdan korxonaning innovatsion taraqqiyotini 
ta’minlaydi.
Mavjud imkoniyatlarni aniq tadbirlar yordamida amalga oshirish kerak. Bunda 
olingan ma’lumotlar oddiy rejalashtirish bilan amalga oshadimi, yo’qmi? yoki 
alohida yondoshuv kerakligini aniqlash zarur. Bunday maksadlarga yunaltirilgan 
yangiliklar: ustunlik taxlili okibatlarini ko’rib chiqish; manfaatdor shaxslarga 
natijalar xaqidagi hisobotni berish; yaxshilanish imkoniyatini kursatish; korxonaning 
doimiy ish rejasi bilan muvofiqlik; rejaga zaruriy o’zgarishlarni kiritish bo’yicha 
qayta ishlov berish; rejani xayotga tadbik kilish; ustunlik taxlilini uzluksiz jarayon 
sifatida qabul qilish; kelajakda innovatsion rivojlanish uchun natijalardan 
foydalanishni anglatadi.
6. Tahlil natijalarini joriy qilish jarayonini nazorat qilish ikki bosqichda sodir 
bo’ladi: 
birinchidan, 
korxona 
faoliyati 
natijalari 
urnatilgan 
baholash 
ko’rsatgichlarining rivojlanishida kuzatib borilishi kerak; ikkinchidan, oraliq 
maqsadlarning bajarilishi hamda resurs va muddatlar bo’yicha rejalarning amalga 
oshirilishi tekshirilishi kerak. Uslub va jarayonlar doimiy o’zgarishlarni talab etadi. 
Eng yaxshi yutuq hisoblangan uslub, tez orada standart ko’rsatgichdan pastga tushib 
ketishi mumkin. Shuning uchun ko’rsatgichlar eng yaxshi ekanligini muntazam 
tekshirib turish kerak. Ustunlik tahlili - bu bir vaqtdagi harakat bo’lib qolmasdan, 
tashkilotda doimiy harakati shakllangan funksiyaga aylanishi kerak. Ustunlik taxlili 
joriy kilingach, harajatlar ancha pasayadi, chunki: 

Ishchilar ustunlik taxliliga ishona boshlaydi; 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 2 (May) ISSN: 2181-3000 
Page 23 

Solishtiriladigan yetakchi tashkilotlar bilan doimiy tajriba almashish yo’lga 
qo’yiladi. Bunda bozorda yangi samarali faoliyat qo’rsatayotgan tashkilotlar paydo 
bo’lishini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. 

Muxim 
axborot 
manbalarining 
aniqligi, 
ma’lumotlar 
bazasining 
shakllanganligi va ularning to’ldirib borish. Axborotlardan optimal foydalanish, 
ma’lumotlarni tizimli ravishda hujjatlashtirish va aniqlashtirishni talab etadi. 
Shunday 
qilib, 
benchmarkingni 
strategik 
yo’naltirilgan 
marketing 
tadqiqotlarining muxim qismlaridan biri deb karash mumkin. Benchmarkingli 
yondashuv marketingda yechimlarni kabul kilish jarayonining uzgarishiga olib 
keladi. Odatda firmaning an’anaviy marketing yechimlari, marketing strategiyasi, 
marketing tadqiqotlari va marketing kompleksi munosabatlarida menejerlar va 
marketologlarning ichki sezgisi asosida qabul qilingan. Bugungi zamonaviy sharoitda 
firmaning raqobatbardoshligi va barqarorligini ta’minlashda bunday yondoshuv 
yetarli emas.