Жумаханов ш. З., Тошпўлатов а. М

Анклавлар назарияси: географик ва геосиёсий таҳлил
Монография 
100 
Сўх 
анклавидаги 
мавжуд 
55 
та 
ишлаб 
чиқариш 
корхоналарининг 2019 йил 1 январь бўйича, ялпи маҳсулоти 12,7 
млрд сўм (1 млн 380 минг 304 АҚШ доллари)ни ташкил қилади. 
Ушбу кўрсаткичга кўра, субмиллий анклав ўзи тегишли Фарғона 
вилояти маъмурий туманлари ичида Фурқат (310 км
2
) туманидан 
олдинда туради, холос [137, -Б. 92]. Гарчи Сўх туманининг мазкур 
ишлаб чиқариш кўрсаткичи вилоятнинг бошқа туманларига 
нисбатан кичик бўлса-да, анклав ҳудуд учун катта кўрсаткич 
ҳисобланади. Мавжуд ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг 
мужассамлашуви маъмурий маркази – Равон, шунингдек, Балиқчи, 
Ҳушёр, Янгиариқ каби аҳоли пунктларига тўғри келади. Агар ишлаб 
чиқариш корхоналари маҳсулотларнинг умумий қиймати 12,7 млрд 
сўмни ташкил қилса, унинг энг катта қисми озиқ-овқат (56,7 %) ва 
қурилиш (34,5 %) саноатига тўғри келишини кўриш мумкин (27-
расм).
Чунки, анклав ҳудудида юқорида келтирилган маиший 
хўжалик учун зарур бўлган маҳсулот ишлаб чиқарадиган 
корхоналарга талаб юқори.
Шаклланиш тарихи. 
Сўх ҳавзасида жойлашган Селунгур ғоридан палеолит даврига 
мансуб кўплаб ашёлар топилган. 1890 йилда Сўх ҳудудидан илон 
шакли 
бўрттириб 
туширилган 
тош 
тумор 
топилган. 
27-расм. Сўх анклавидаги корхоналарнинг ишлаб чиқариш ҳажми
(млн сўм ва фоиз, 2019.01.01.) 

---

Анклавлар назарияси: географик ва геосиёсий таҳлил
Монография 
101 
Археологларнинг аниқлашича, бу тумор милоддан аввалги III минг 
йиллик охири — II минг йиллик бошларига мансуб. 982 – 983 
йилларда форс-тожик тилида ёзилган “Ҳудуд ул-олам” китобида 
Сўхнинг тоғлар орасида жойлашганлиги ва унда 60 та қишлоқ 
мавжудлиги келтирилган [123, -Б. 293]
.
Шунингдек, Заҳириддин 
Муҳаммад Бобур ҳам ўзининг “Бобурнома” китобида Кобул 
сафаридан олдин Сўхда бир йилда турганлигини келтирган [105, -Б. 
7]. XVIII асрнинг охирига қадар Сўх мустақил маъмурий беклик 
бўлган, лекин кейин токи 1876 йилгача Қўқон хонлиги таркибига 
кирди. Қўқон хонлиги 1876 йили Россия империяси ҳокимиятига 
ўтказилиши ва Фарғона вилояти ташкил этилиши билан 1880 йил 
бошида 
мустақил 
қишлоқ 
сифатида 
Туркистон 
генерал 
губернаторлигининг Фарғона вилояти Қўқон уезди таркибига кирди. 
1923 – 1929 йилларда совет ҳокимиятини тўлиқ ўрнатганидан сўнг, 
1926 – 1929 йилларда ўтказилган миллий чегараланиш жараёнида 
Сўх ҳудуди Риштон туманига қўшилди. 1955 йилги хариталардан 
кўриш мумкинки, ўша вақтларда Сўх Ўзбекистоннинг бевосита 
давоми бўлган. 1955 йилда Москва томонидан Сўхнинг шимолий 
қисмини Қирғизистон Совет Республикасига қўшиб юборилиши 
билан, асосий давлатдан узилиб қолган [138]. Мазкур даврда Сўх ва 
Риштон оралиғидаги ҳудудлардан чорвадор қирғизларнинг яйлов 
сифатида фойдаланиши кўзланган ва миллий чегараланиш 
хусусиятлари инобатга олинмаган. Давлат чегараланишининг 
бундай нооқилона ўтказилиши, кейинчалик, кўплаб муаммоларнинг 
юзага келишига замин яратган. 
Сўх ҳудуди 1942 – 1959 йиллар оралиғида алоҳида туман 
бўлган бўлса, 1959 – 1990 йилларда Риштон тумани таркибига 
киритилган. Кейинчалик, яна 1990 йилнинг 27 февралида маъмурий 
маркази Равон бўлган туман сифатида ташкил этилган [125].