Jumaxanov Sh. Z. ««biogeografiya» fanidan

Janubiy Osiyo tropik markazi- xindi-xitoy, janubiy xitoy, janubiy sharqIy osiyo orollari kiradi. Ushbu markazdan xozirgi kunda fanga ma’lum bo’lgan mavdaniy o’simliklarning 1/3 qismi shu markazdan kelib chiqqan. Ulardan sholi, shakarqamish, g’alladoshlar va sabzavotlarning ayrim turlari.

Sharqiy Osiyo markazi. SharqIy xitoy, korea yarim oroli, Yaponiya, tayvan orollari va uzoq sharq kiradi. Bu markazdan xozirgi zamon o’simliklarining 20 %i kelib chiqqan. Masalan, soya, tariq, sabzavotlar.

Janubiy-G’arbiy Osiyo: hindiston, kichik osiyo, pokiston, afg’oniston, eron hududlari kiradi. Bu markazda asosan boshoqli o’simliklar bug’doy, loviya, tok va boshqa rezavor o’simliklar vatani. 14%i madaniy o’simliklardan keslib chiqqan.

O’rta yer dengizi markazi. Bunga o’rta yer dengizi atrofida joylashgan mamlakatlar kiradi. Barcha madaniy o’simliklarning 11%i shu markazdan tarqalgan. Masalan, karam, lavlagi, zaytun va yem-xashak ekinlari.

Abissiniya markazi. Afrikaning shimoli, arabiston yarim oroli, old osiyo kiradi. Madaniy o’simliklardan bug’doy, jo’xori, banan, tola beruvchi nut kabi o’simliklar hisoblanadi. Masalan, finik palmasi.

Markaziy Amerika markazi. Amerika qit’asining markazi va bir qancha vest indiya orollari kiradi. Bu markaz maydoni kichik bulishiga qaramay ko’plab xozirgi zamon o’simliklari, masalan, Oshqovoq, pomidor, ingichka tolali g’o’za, kakao va boshqalar.

Janubiy Amerika markazi. And tog’ tizmasi va uning oldi mamlakatlari kiradi. Bu markazda yerosti tuganakli o’simliklar masalan, kartoshka, narkotik o’simliklardan tamaki, bo’yoq beruvchi xinin daraxtining markazi hisoblanadi. Ayrim madaniy o’simliklar birnecha markazlarda kelib chiqqan bo’lib ular keng madaniylashgan. Masalan, paxta, sholi, qovun loviya. Ular ko’p tomirli madaniy o’simliklar hisoblanadi.

Bu markazlar bir-biridan cho’llar, tog’liklar yoki katta suvli masofalar bilan ajralib turgan. Madaniy o’simliklarni kelib chiqish markazlari to’g’risidagi ta’lim N.I.Vavilov tomonidan 1935 yilda e’lon qilingan edi. Undan keyin ko’p yillar (50 yildan ko’p) o’tib, N.I.Vavilov nazariyasi asosida o’simliklarni kelib chiqishi va jahon kollektsiyasini boyitish, o’rganish borasida katta ishlar bajarildi. Akademik P.M.Jukovskiy Vavilovning ta’limotini yanada rivojlantirib, yana o’simliklarning kelib chiqish va shakllanish 5 markazi borligi to’g’risida aytadi. SHunday qilib, hozir madaniy o’simliklarning quyidagi 12 ta kelib chiqish va shakllanish markazlari mavjud:

1. 
   Xitoy-Yapon markazi;
   
2. 
   Indoneziya-Hindixitoy markazi;
   
3. 
   Avstraliya markazi;
   
4. 
   Hindiston markazi;
   
5. 
   O’rta Osiyo markazi;
   
6. 
   Old-Osiyo markazi;
   
7. 
   O’rta yer dengizi markazi;
   
8. 
   Afrika markazi;
   
9. 
   Evropa-Sibir markazi;
   
10. 
    O’rta Amerika markazi;
    
11. 
    Janubiy Amerika markazi;
    
12. 
    Shimoliy Amerika markazi.