Jurnalistika asoslari

Ha, adabiyot, s a n ’at, m adaniyat d a rg 'a la rid a n biri bo'lm ish sh oir 
va dram aturg, m ohir kin ostsen ariych i va о ‘tkir pu blitsist, eng muhimi, 
sa d o q a tli do ‘st, m ard va tanti, kam tarin va h a lol-po kiza inson Turob 
To ‘la hayot bo ‘Iganida 80 bah orni ko ‘rgan bo ‘lardi.
F elyeto n -  p .u b litsistik a n in g a jra lm a s q ism i s ifa tid a fa o liy a t 
k o ‘rsatadigan om m abop badiiy-publitsistik janrdir. Felyeton fransuzcha 
so ‘z b o ‘lib, F euille - varaq, varaqa degan m a ’noni bildiradi.
F elyeton atam asi 1800-yil 2 8 -y a n v ard a fran su z g a z etalarid a n b iri- 
ga ilo v a ta riq a sid a q o ‘shib ch iq arilg a n v araq a nom i b ilan b o g ‘Jiq. 
A m m o felyeto n ja n r sifa tid a b u n d an o ld in ro a paydo b o ‘lgan.
F elyeton bizn in g tu sh u n ish im iz b o ‘y ich a o ‘ziga xos m axsus us- 
lubda m avjud m uam m olarni o ‘tk ir s a tira tilid a ifoda etad ig an asar.
F elyeton ijtim oiy h ayotdagi b a ’zi salb iy v oq ea va h o d isalar yoki 
ayrim kish ilarg a, k o ‘p in c h a k a tta b o sh liq la rg a xos n u q so n larn i hajv
q ilin ish i bilan bo sh q a ja n rla rd a n farq qilad i. M u a llif o ‘zi tasv irlay o t- 
gan fe ly e to n q ah ram o n in in g n u q so n la rin i o chib ta sh la sh , q o ra la sh
m aq sad id a satirik m ub,olag‘adan, b a ’zan, hatto fa n ta stik tasv ir us-uli- 
dan ham fo ydalanadL B iroq fe ly e to n n in g asosini h a m m a 'v a q t h a y o ­
tdagi k onkrct vo q ea tash k il etish in i yoddan ch iq arm aslik kerak.
Felyeton o ‘z m ohiyati, hayotdagi faktlarni ifodalash uslubiga k o ‘ra 
ikki turga b o ‘linadi: b e lle tristik ham d a p u b litsistik .
B e lle tris tik , y a ’ni o ‘q ilis h i o so n b o ‘lgan y e n g il-y e lp i a s a rd a
fa k tla rn in g a b stra k siy a lash g an hold a sintezi berilad i. B unda m anzil 
k o ‘rsatilm ay d i.
F elyeton ifod a sh ak liarig a k o ‘ra felyeton m aqola, felyeton re p o r­
taj, felyeton intervyu, fe ly e to n d ialo g , felyeton m onolog, fely eto n
x o tira , fe ly e to n ta q riz va b o s h q a x illa rg a ega. D em ak, fe ly e to n
fak tlarn in g m ohiy atig a k o ‘ra s a tirik %
y u m o ristik ham d a ijobiy b o ‘lishi 
m u m k in . U s d a p u b li ts i s t ik b a d iiy v a h a jv iy u n s u r - t a b i a t l a r
uy g‘unlash g an in i e ’tir o f etish lozim . F ely eto n n in g p u b litsistik ru h id a
102

---

dolzarb, ijtim oiy aham iyatga ega fakt, ho d isalarn in g tezk or tarzd a tahlil 
etilishi, badiiylikda hajviy obrazlar yaratilishi va nihoyat hajviy tabiatida 
esa tah lil etilayotgan fakt-hodisalarda kom ik, kulgili m ohiyatini anglash 
orqali nam oyon etilishi m avjud.
F elyeton ja n rid a M uqim iy, A zam Ayyubov, Zavqiy, A bd ulla Q odir- 
iy, H .H .N iyoziy, G ‘.G ‘ulom , A .Q ahhor, K om il Aliyev, Said A hm ad, 
X udoyberdi T o‘xtaboyev va boshqalarning asarlarida nafaqat kulgi, balki 
illatlarga nisbatan o ‘quvch ilar g ‘azabini u y g ‘otadigan faktlar m avjud. 
F elyetonda tanqid har doim asosiy elem ent hisoblansa-da, m aterialni 
satirik y o ‘sinda ishlash uning doim iy belgilovchi xususiyati em as.
M isol sifatida, «Taraqqiy» g azetasining 1906-yil 14-(27) iyunidagi 
birinchi son id a chop etilgan bosh m aqolani keltirish m um kin.
«B iz m usulm onlarni hu rriy atd a haqlari borm i? Yo‘q qarindoshlar, 
yuz m arta y o ‘q!» degan sarlavha ostidagi bosh m aqolada cho r huku- 
m atining xalqqa erk in lik lar v a ’da qilgan m anifesti T urkiston x alq lariga 
hech qanday erk in iik berm aganligi. ham on m illiy va siyo siy zulm - 
istibdod hukm surayotganligi ochib tashlanadi.
«H ozirgi ijtim oiy kalom , m atbuot uchun berilgan h u rriy atlar to ‘shak 
ustid a, o g ‘ziga suv tom izilib turgan o g ‘ir xastadek ekanini tilsiz va 
k o ‘r ta b ib la r ham tasdiq eturlar», deyiladi ana shu m aqolada. F ilologiya 
fanlari dokto ri, pro fesso r M uxtor X udoyqulov «Jadid m atbu otida hajviy 
p u b lits is tik a » m a q o la s id a ja d id m a tb u o ti h a jv iy p u b lits is tik a n in g
felyeton ja n rid a n keng foydalanganligini yozib, m isol sifatida M unav- 
var qori A bdurash idxon o ‘g ‘lining «Taraqqiy» g azetasining birinchi 
sonida bosilgan «B izning jah o lat - jah li m urakkab» sarlavhali felyetonini 
keltirad i. «Ey vatandoshlar! D iqqat nazari ila boqing! - deb boshlanadi 
felyeton. - B ir bolani m aktabga berm oqdan m aqsad va ijobat diniyam iz 
o ‘lg ‘on ilmi qiroat, m isoili e ’tiqodiya, farzin, vojib, nam oz, r o ‘za va 
ham zaruriyati dunyoviyam iz o ‘lg ‘on ilmi hisob, j u g ‘rofiya, tavorix, 
xususan, tarixi isiom kabi foydali ilm larni bildirm akdur».
F e ly e to n d a
y u q o rid a g i 
j id d iy
m u lo h a z a la r 
b ila n
b irg a
m ustam lakachilikning tanqidiy lavhalari ham chizilgan, deb quyidagi 
iu m la n i k e ltira d i. «B u ja h o la t n a tija s id u rk i, o ‘zim iz y erli m u su l- 
m o n ia rd a n o ‘ld ig ‘im iz h o ld a m u s o fir rus va y a h u d iy la r e s h ig id a
m ardikor va xizm atchi o ‘ldik. Va bu ja h o la t x ohishidirki, illat foydasi 
uchun jo n in i qurbon qilm oqqa loyiq arslon kabi yig itlarim iz butun 
m illatni y o d larid an ch iq arib , is te ’dod va g ‘ayratlarin i cho yx on a va 
pivaxonalarga sa rf etm oqdadurlar».
103

---

M uallif bu m aqolasida ijtim oiy hayotning taraqqiy qonunlarini to ‘g ‘ri 
tushingan «Taraqqiy»chilar keyinchalik «X urshid»chilar jabr-zulm ning 
har qanday k o ‘rinishlarini dadillik bilan fosh etganliklari haqida yozarkan, 
quyidagi m isollarni keltiradi.
«Xurshid» gazetasining (1906-yil 21-sentabr) ikkinchi sonida bo sil­
gan «Tarki odat - maqol» felyetonida hayotdagi qoloqlik, to ‘ylardagi 
isrofgarchilik tanqid qilinsa, M ulla gustohi Buxoriy imzosi bilan berilgan 
«Yig‘orlar pora b o ‘yni y o ‘g ‘onni, solurlar o ‘rtag ‘a qizu juvonni», deb 
nom langan felyetonda ayrim m aishiy buzuq shaxslar m asxara ostiga 
olingan.
Umuman olganda, hajviy publitsistikaga e ’tibor doim baland b o ‘lgan, 
chunki ijtim oiy hayotni tasvirlash va unga ta ’sir etishda u tasirchan 
k o ‘rinishga egadir.
Felyeton janri haqida gap ketganda publitsistik felyeton ustasi, o ‘z 
ijo d i b ilan o ‘zb ek m a tb u o tid a fe ly e to n ja n rin i s h a k lla n tiris h va 
rivojlantirishga m unosib hissa q o ‘shgan Komil Aliyev to ‘g ‘risida ayt- 
m aslikning iloji y o ‘q.
Taniqli olim Tohir Pidaev o ‘zining «Felyetonchi Komil Aliyev» deb 
nom langan m aqolasida «Komil A liyev o ‘z felyetonlarini uydirm a hodisa, 
faktlar asosiga em as, balki hayotda m avjud, gazetaxonga tanish b o ‘lgan 
aniq dalil va hodisalar asosiga quradi... U ning har bir m aterialga o ‘zicha 
yondashuvi, o ‘ziga xos uslubi bor... Uning tanqidi keskin va hujumkor, 
felyetonlarida publitsistik tahlil ustun turadi... U yozib qoldirgan felyeton- 
larning aksariyati kom pozitsiyasining pishiq va tiniqligi, sarlavhalarning 
jozjibadorligi, tilining obrazli ifodalarga boyligi, shaklining ixchamligi 
bilan o ‘quvchini o ‘ziga rom e ta d i» 1, deb yozadi. Xuddi shu gaplar 
felyeton qanday b o ‘lishi, qanday yozilishi, nim alarga e ’tibor berilishi 
kerak, degan savollarga ajoyib jav ob boMadi. 
v
Felyeton siyosiy-falsafiy um um lashtiriruvchi kuchi, hajviy-publitsis- 
tik pafosi, ta ’sirchanligi va hozirjavobligi bilan boshqa publitsistik jan r- 
lardan farqlanadi.