Jurnalistika va ommaviy kominikasiya asoslari

II.ASOSIY QISM
1.Jurnalistika tushunchasi va kelib chiqish tarixi
Jurnalistika - ijtimoiy faoliyat turi. Bu faoliyat egalari (jurnalistlar) ijtimoiy dolzarb axborotlarni toʻplash, tahlil qilish va ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio, televideniye, axborot agentliklari va b.) orqali tarqatish bilan shugʻullanadi. J. ommaviy targʻibot va tashviqot shakllaridan biri. J.ning xususiyati, maqsadi jamiyatning ijtimoiy tabiatiga bogʻliq. J. atamasi dastlab jurnallar majmuiga, keyinchalik barcha davriy nashrlarga nisbatan qoʻllanilgan. Endilikda J. iborasi J. faoliyati mahsulini, shu bilan bogʻliq kasblar majmuini, shuningdek, shu sohaga oid taʼlimni va fan tarmogʻini ham anglatadi. J. faoliyati tarkibiga matbuot, radio, televideniye, axborot agentliklari, hujjatli kino va b. kiradi.
J. tizimidagi axborot vositalari ommaning kundalik dolzarb ijtimoiy va maxsus axborotga boʻlgan ehtiyojini krshshrishda asosan publitsistikata tayanadi, shuningdek, muhim ijtimoiy masalalarni talqin qiluvchi ilmiy, badiiy va b. asarlardan ham foydalanadi. J. tizimidagi axborot vositalari oʻz faoliyatida maʼlum davriylikka va tezkorlikka amal qiladi.
Axborotni toʻplash, taxlil qilish va tarqatishga yoʻnaltirilgan ijtimoiy faoliyatning dastlabki kurtaklari qadim-qadimda paydo boʻlgan. Odamlarni ijtimoiy turmushda sodir boʻlayotgan voqealardan xabardor qilish, ularga axborot vositasida maʼlum gʻoyaviy-ruhiy taʼsir oʻtkazish turli shakl va usullarda namoyon boʻlgan. Ogʻzaki axborot notiqlar, jarchilar tomonidan yetkazilgan. Yozma maʼlumotlar esa, maye, Qad. Misrda papiruslarga bitilib, tarqatilgan. Qad. Rimda eʼlonlardan, qoʻlyozmalardan foydalanilgan.
Hoz. davr J.si dastlab 17-asr boshidagi ilk davriy bosma nashrlar qiyofasida yuzaga kelgan. 19-asrning 2-yarmi va 20-asrda fotografiya hamda kinematografiyannng kashf qilinishi tufayli foto va kinojurnalistika tashkil topdi. 20-asrning 20-y.laridan eʼtiboran radiotexnika yutuklari asosida radiojurnalistika taraqqiy qila boshladi, 40-y.larda esa telejurnalistika maydonga keldi.
Ommaviy axborot paydo bulishi va rivojlanishi bilan umumiy saviyasi va kasbiy mahorati yuksak jurnalistlarga ehtiyoj kuchaya bordi. Ana shu ehtiyoj taqozosi turli mamlakatlarda maxsus J. taʼlimini yuzaga keltirdi. J.ning siyosiy yoʻnalishi jihatidan birbiridan farq qiluvchi bir nechta turi tarkib topdi, faoliyatning ijtimoiy hayotdagi oʻrni va vazifasiga doyr turlicha qarashlar yuzaga keldi. Chunonchi, kommunistik J. faoliyatiga partiyaviylik, sinfiylik asos qilib olindi. Bu hol koʻp hollarda umuminsoniy maʼnoda axborot sohasida inson haq-huquqlari va erkinliklarining cheklanishiga, qoʻpol ravishda poymol qilinishiga olib keldi.
J. taraqqiyoti qator omillarga bogʻliq boʻlib, siyosiy erkinliklar, birinchi galda, matbuot erkinligi bu omillar orasida alohida oʻrin egallaydi. Matbuot erkinligi demokratik jamiyat rivojining zaruriy sharti hisoblanadi. J. erkin faoliyat sharoitidagina jamiyat aʼzolarini xolis va haqqoniy axborot bilan taʼminlay oladi, davlat va jamiyat oʻrtasida oʻzini vositachi sifatida namoyon etadi.
Oʻzbekistonda J. 19-asrning 2-yarmida paydo buldi. Uning tarixi Toshkentda chiqarilgan "Turkestanskiye vedomosti" va "Turkiston viloyatining gazeta" kabi rasmiy davriy nashrlardan boshlanadi. 20 a.ning 1- va 2-oʻn yilligida Oʻzbekistonda asosiy eʼtiborni milliy taraqqiyotni taʼminlashga qodir maʼrifatli insonlarni tarbiyalashga yoʻnaltirilgan xususiy milliy gaz. va jur.lar ("Taraqqiy", "Xurshid", "Sadoi Turkiston", "Samarqand", "Oyina" va b.) ham faoliyat koʻrsatdi. Shoʻro tuzumi davrida Oʻzbekistonda davriy matbuot tarmogʻi respublika, viloyat va tuman miqyosida chiqadigan umumsiyosiy va tarmoq gaz.lari, shuningdek, yangi jur.lar hisobiga kengaydi, ayni paytda Oʻzbekistonda radiojurnalistika va telejurnalistika ham tarkib topdi. Lekin bular mustabid tuzum koʻzlagan siyosiy, iqtisodiy va mafkuraviy maqsadlarga xizmat qilishga mahkum edi.
Oʻzbekiston davlat mustaqilligiga erishgach, respublika J.si demokratik bosqichga qadam qoʻydi va jamiyatni demokratik tarzda yangilash, huquqiy demokratik davlat barpo qilishga koʻmaklashayotgan yangi tizim shakllana boshladi. 1997 y.da "Axborot olish kafolatlari va erkinligi toʻgʻrisida", "Jurnalistik faoliyatni himoya qilish toʻgʻrisida", "Ommaviy axborot vositalari toʻgʻrisida" qonunlar qabul qilindi. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 y. 26 fevralida "Jurnalist kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash ti-zimini takomillashtirish toʻgʻrisida" gi qarori eʼlon qilindi. Mazkur hujjatlar respublikamizda jurnalist kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish hamda dunyo andozalari darajasiga koʻtarish yoʻlida gʻoyat muhim ahamiyatga egadir. Shundan beri oʻtgan vakt mobaynida bu qonunlar va qarorni amalga oshirish yoʻlida ancha ishlar qilindi. Istiklol tufayli respublika jurnalistlarining ijtimoiy hayot voqea va hodisalarini taxlil qilish va yoritishga yondashuvi ham tubdan oʻzgardi. Endiliqsa jurnalistlar ijtimoiy jarayonlarni tahlil qilish va yoritishda ilmiy bilimlarga, umuminsoniy va milliy qadriyatlarga, xalqaro hamjamiyat eʼtirof etgan umumdemokratik qoidalarga tayanmoqda.
J. tizimining shakllanish jarayonida respublikada jurnalist ixtisosi boʻyicha maxsus oliy taʼlimga ham asos solindi. 1949 y. Oʻrta Osiyo davlat universiteti (hoz. OʻzMOʻ)ning filologiya fakulteti qoshida oliy maʼlumotli jurnalistlar tayyorlaydigan maxsus boʻlim tash-kil qilindi. Bu boʻlim 1967 y.da mus-taqil fakultetga aylantirildi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarori bilan (1996 y. 26 aprel) "Oʻzbekiston Respublikasida xizmat koʻrsatgan jurnalist" faxriy unvoni taʼsis etildi. Oliy maʼlumotli jurnalistlar OʻzMUdan tashqari, Nukus davlat universitetida, shuningdek, Oʻzbekiston jahon tillari universitetida ham tayyorlanadi. 1997 y.dan OʻzR Prezidenti xuzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasida jurnalistlarni qayta tayyorlash Xalqaro ijtimoiy markazi faoliyat koʻrsatadi.
Jurnalistikaning dastlabki ko‘rinishlari. Jurnalistika paydo bo‘lishining quyidagi konsepsiyalarini1 bilish lozim:
Birinchisi, ijodiy konsepsiya. Ya’ni, jurnalistika qaysidir davrlarda ma’lum bir ijodkorlar faoliyati natijasida asta-sekin shakllanib kelgan.
Ikkinchisi, kasbiy konsepsiya. Turli kasb egalarining har qaysi, masalan, jarchilar, yozuvchilar, shoirlar, choparlar, kotiblar, xattotlar, naqqoshlar va boshqalar o‘z faoliyatini rivojlantirib, uning doirasini kengaytirgan. Ushbu hunarlar uyg‘unlashib borib, bosma matbuot san’atiga zamin tayyorlagan va uni vujudga keltirgan.
Uchinchisi, texnikaviy konsepsiya. Insoniyat ishtirokida texnika taraqqiy etgan sari turli asbob–uskunalar kashf qilinib, yagona nusxalar bosiladigan vositalardan ko‘proq adadlashtirishga o‘tila borilgan. Bunday jarayon asrlar osha mukammallashuvda davom etib, bosma stanokning kashfiyoti bilan tugallangan.
To‘rtinchisi, tarixiy konsepsiya. Kishilik jamiyatining rivojlanishi o‘z-o‘zidan bosma uskuna yaratilishiga olib keldi. Ertami-kechmi, bu albatta amalga oshirilar edi. Odamlar tomonidan uzoq tarix davomida kashf etilgan juda ko‘p ixtirolar, o‘sha vaqtlarda ularga zarurat sezilmaganligi sababli, barbod bo‘lib ketgan. Lekin, shunga qaramasdan, har bir kashfiyot tarixning hosilasi o‘laroq, jamiyat taraqqiyotning taqozosi bilan dunyoga kelgan.
Beshinchisi, tashkilotchilik konsepsiyasi. Kimdir jurnalistika belgilari va xususiyatlari vujudga kelishini boshqalar oldida vazifa sifatida qo‘yib, ularning ishlashi uchun shart-sharoitlar yaratgan, mehnatini taqdirlagan, yangi izlanishlarga safarbar etgan va natijada jurnalistikaning dastlabki va asl ko‘rinishlari paydo bo‘lgan.
Bunday konsepsiyalar ro‘yxatini davom ettirish (qobiliyatlilik va hokazo konsepsiyalar) mumkin. Fikrimizcha, ulardan har biri jurnalistikaning asosiy ma’nosini, mag‘zini emas, balki bor haqiqatning qaysidir bir qirrasini aks ettiradi.
Jurnalistika yaxlit bir tizim sifatida qaysi tarkibiy qismlardan tashkil topgan va Gutenberg ular rivojiga qanday hissa qo‘shgan? Fikrimizcha, mazkur tizim to‘rtta asosiy bo‘g‘indan iborat: mualliflar guruhi, jurnalistik matn, bog‘lanish kanali va auditoriya. Ushbu qismlarsiz jurnalistika paydo bo‘lishi mumkin emas edi. Ular tarixan har xil davrlarda vujudga kelgan va har biri o‘z yo‘nalishida rivojlangan.