K arim a q osim ova
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
Ona-tili-oqitish-metodikasi
aka, uka, opa, ona, ola, kul, gul, qora, qara
kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so'zlar h ar xil lug'aviy m a’noni ifodalaydi. So'zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o'rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. U lar so'zni tovush tom onidan tahlil qilishga o'rganadilar, y a’ni so'zni bo'g'inlarga bo'ladilar, so'zdagi tovushlam i tartibi bilan aytadilar. B unda tovush to m o n d an tahlilni h arf to m o n d an tahlil bilan aralashtirm aslikka alohida aham iyat beriladi. So'zning tovush tarkibini t o ‘g‘ri ta s a w u r etish undagi harflarni tushirib qoldirm ay yoki o ‘rnini alm ashtirm ay yozish m alakasini shakl- lantirish uchun ham , s o ‘zni t o ‘g‘ri talaffuz qilish uchun ham katta aham iyatga ega. S huning uchun savod o'rg atishdan so 'ng ham so'zn i tovush to m on dan tahlil qilish m ashqlari yordam ida so'zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko'nikm asini takom illashtirish ustida ishlab borish zarur. M a’lum ki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o'quvchilarga tushuntirishda u lar ning quyidagi belgilari hisobga olinadi: 1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqim i og'iz b o 'sh lig 'id an erkin ravishda o 'tad i, u ndosh tovush talaffuz qilinganda, havo o g'iz b o 'sh lig 'id a to 'siq q a uchraydi); 2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qism an ovoz eshitiladi); 3) b o 'g 'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar b o 'g 'in hosil qiladi, undosh tovushlar b o 'g 'in hosil qilm aydi). O 'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo 'l qo'ym aslik, ak sincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a ’zolarining vaziyatini kuzatish ko'nikm asini o'stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfda davom ettiriladi va um um lashtiriladi. T ovushlam i o'zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlam i puxta o'zlashtirishga im kon berishi bilan birga, o 'quvchilam ing aqliy qobiliyatini o'stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir n echa belgilarini taqqos- lashga, um um lashtirishga o'rganadilar. O 'zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yo zuvda harflar bilan ifodalanadi. 1 -sin f o'quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim: a) tovushni talaffuz qilam iz va eshitam iz; b) harfni k o 'ram iz, o'qiym iz va yozam iz; d) h a rf — tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi. O 'quvchilar k o 'p in c h a tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yo'l qo'yadilar. U larda grafik m alakani shakllantirish uch u n quyidagilarni o'rgatish zarur: 1) bir undosh h a rf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi m u m kin (m asalan, maktab so'zidagi b harfi p tovushini, maktabim so‘zidagi b harfi b tovushini ifodalaydi); 2) j o ‘ja, jajji so'zlaridagi j tovushi (jarangli, portlovchi) ham , jum al, vijdon so ‘zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg‘aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi; 3) tong, keng so‘zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki h a rf birikmasi (ng) bilan ifodalanadi; 4) sh, ch h a rf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (sham ol, choy). Jarangli va jarangsiz undosh tovushlarning yozuvda ifodalanishi 0 ‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz und oshlar ajratiladi. K uzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik m uhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, gid - kul, dil — til, zina — sina, jo y — choy kabi so'zlardagi tovushlam i taqqoslash m aqsadga muvofiq. B unda o'qituvch i o'quvchilar diqqatini b~p, v—f, g—k, d~t, z~ s,j~ c h , j —sh tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni am aliy tu shuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qism an ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib qo'yiladi: Jufti bor jarangli undoshlar: b, i\ g, d, z , j , j , g ‘- Jufti bor jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, x. Jufti y o'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar bilan ham o'quv ch ilar h ar xil fonetik sharoitda tovushlam i talaffuz qilishni ku zatish jarayonida tanishtiriladi. Buning uchun o'quvchilar so'z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko'l, bilim, otam, olmos; quyon, bino; shifoner, fabrika; tong, singil; q o ‘y, kiyik kabi so'zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va I, m, n, r, ng, у jarangli u n dosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, y a ’ni jarangli undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti yo'qligini (jufti y o 'q jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. X uddi shunga o'xshash usulda o'quvchilar q, h undoshlari talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti y o ‘qligini (jufti yo‘q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar. K uzatish natijasi xattaxtaga quyidagi k o ‘rinishda yoziladi (yoki kar- tonda tayyorlangan ko'rgazm a ko'rsatiladi): Jufti yo‘q jarangli undoshlar: Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling