O`simlik qoldiqlari va palioklematologiya Reja
Download 23.56 Kb.
|
O`simlik qoldiqlari va palioklematologiya
|
O`simlik qoldiqlari va palioklematologiya Reja O`simlik qoldiqlarini arxeologiyada ro`li O`simliklarning o`zgarishiga iqlimning tasiri O`simlik qoldiqlari va palioklematologiya Kishilik sivilizatsiyasi oʻchoqlaridan biri boʻlgan Markaziy Osiyo doimo turli madaniyatlar kesishgan mintaqa boʻlib kelgan. Ushbu mintaqaning qoq oʻrtasida joylashgan Oʻzbekistonning boy oʻtmishi oʻtgan davr davomida arxeologlar tomonidan keng oʻrganilib, yurtimiz va mintaqada kechgan tarixiy jarayonlarni qayta tiklashda sezilarli yutuqlar qoʻlga kiritildi. Xususan, tosh davridanoq oʻzlashtirila boshlagan Markaziy Osiyo ilk shaharlar va davlatchilik shakllangan mintaqalardan biri boʻlgani ilmiy asoslandi. Keyingi yillarda fan, taʼlim va iqtisodiyotning integratsiyalashuviga qaratilgan yangi oʻzgarishlar yurtimizdagi arxeologik izlanishlarni yanada chuqurlashtirish, yirik arxeologik yodgorliklarda keng koʻlamli qazishmalarni olib borish, ochib oʻrganilgan arxeologik obyektlarda ochiq osmon ostidagi muzeylarni tashkil etish hamda boy oʻtmishimiz va madaniyatimizni mintaqa yurtdoshlarimiz, qolaversa, jahon hamjamiyatiga koʻrsatish uchun 2019-yil 21-sentyabrda Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish toʻgʻrisida” Qarori chiqarildi. Ushbu Qarorda respublika boʻylab olib borilayotgan arxeologik izlanishlarni ilmiy-uslubiy tomondan yoʻnaltirish va tabiiy fanlarning zamonaviy tadqiqot uslublarini arxeologik izlanishlarda keng qoʻllashni koʻzda tutib, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimida Milliy arxeologiya markazi tashkil etildi.Yoshni baholash Bioarxeologiyada yoshni taxmin qilish va osteologiya aslida skelet yoki biologik o'lim yoshidagi taxminiylikni anglatadi. Yoshni baholashda asosiy taxmin shundan iboratki, shaxsning skelet yoshi ularning xronologik yoshi bilan chambarchas bog'liq. Yoshni aniqlash o'sish va rivojlanish naqshlari yoki skeletdagi degenerativ o'zgarishlarga asoslangan bo'lishi mumkin.[6] Ushbu turdagi o'zgarishlarni kuzatib boradigan ko'plab usullar turli xil skeletlari topildi. Masalan, bolalarda yoshi odatda ularning tish rivojlanishini, suyakning o'ziga xos suyak elementlarining suyaklanishini va birlashishini yoki uzun suyak uzunligini baholash orqali baholanadi.[7] Bolalar uchun tish go'shtidan turli xil tishlar otilib chiqadigan turli vaqtlar, bolaning yoshini aniq yilgacha aytib berish bilan yaxshi tanilgan. Ammo tishlar to'liq rivojlanganidan so'ng, tishlar yordamida yoshni aniqlash qiyin.[8] Kattalardagi degenerativ o'zgarishlar pubik simfiz, ning kulik yuzasi ilium, 4-qovurg'aning sternal uchi va tishlarning eskirishi skelet yoshini taxmin qilish uchun odatda ishlatiladi.[9][10][11] Yoshni aniqlash uchun suyaklardan foydalanganda, siz duch keladigan muammolar bo'lishi mumkin. Taxminan 30 yoshga qadar inson suyaklari o'sishda davom etmoqda. Turli xil suyaklar o'sishning turli nuqtalarida birlashadi.[12] Ba'zi suyaklar o'sishingizning to'g'ri bosqichlariga rioya qilmasligi mumkin, bu sizning tahlilingizga aralashishi mumkin. Shuningdek, siz yoshi ulg'aygan sayin odamlarning suyaklarida yıpranma paydo bo'ladi va yoshi aniqlanganda suyak qarigan sayin yosh aniqlanadi. Keyinchalik suyaklar "yosh" (20-35 yosh), "o'rta" (35-50 yosh) yoki "keksa" (50+ yosh) toifalariga bo'linadi.[8] Jinsni aniqlash Erkak va ayol skelet anatomiyasidagi farqlar bioarxeologlar tomonidan inson skeletlari biologik jinsini aniqlash uchun ishlatiladi. Odamlar shunday jinsiy dimorfik, tana shakli va jinsiy xususiyatlarining bir-biriga mos kelishi mumkin bo'lsa-da. Hamma skeletlarga jinsiy aloqa tayinlanishi mumkin emas, ba'zilari esa noto'g'ri erkak yoki ayol deb aniqlanishi mumkin. Jinsiy aloqada skeletlari biologik erkaklar va biologik urg'ochilar bosh suyagi va tos suyaklarida eng ko'p farq qilishini kuzatishga asoslangan; bioarxeologlar jinsni aniqlashda diqqatni ushbu qismlarga qaratadilar, ammo boshqa tana qismlaridan ham foydalanish mumkin. Ayol tos suyagi odatda erkak tos suyagiga nisbatan kengroq va ikkala pastki qovurg'a rami (pastki qovoq burchagi) orasidagi burchak kengroq va U shaklida, erkakning pastki qovoq burchagi esa V shaklida va 90 darajadan past.[13] Finish[14] erkak va ayol tos suyagi o'rtasidagi ko'plab ingl. Umuman olganda, erkak skeleti erkakning mushaklari massasi kattaroq bo'lgani uchun ayol skeletiga qaraganda ancha mustahkamdir. Erkaklar odatda ko'proq aniqroq qovurg'alar, nuchal tepaliklar va mastoid jarayonlarga ega. Shuni esda tutish kerakki, skeletning kattaligi va mustahkamligi ovqatlanish va faollik darajasidan ta'sirlanadi. Tos suyagi va kranial xususiyatlar biologik jinsning ishonchli ko'rsatkichlari hisoblanadi. Voyaga etmagan yoshlarning jinsiy skeletlari jinsiy aloqa kattalarga qaraganda qiyinroq va muammoli, chunki organizm to'liq rivojlanib ulgurmagan.[13] Skeletlarning bioarxeologik jinsiy aloqasi xatoga yo'l qo'ymaydi. Misrning Qua va Badaridan olingan bosh suyaklarining jinsiy aloqasini ko'rib chiqishda, Mann[15] 20.3% arxeologik adabiyotda ko'rsatilgan jinsga nisbatan boshqa jinsga tayinlanishi mumkinligini aniqladi. Mannning ishini qayta baholash natijasida u eski qazish ishlarida qabrlarni sanash tizimini tushunmaganligi va bosh suyaklariga qabrlarning noto'g'ri raqamlarini tayinlaganligi ko'rsatildi. Suyak materialining jinsi aslida juda to'g'ri edi.[16] Biroq, xatolarni yozib olish va odamlarning qoldiqlarini qayta tartibga solish ushbu katta noaniqlik holatlarida rol o'ynashi mumkin. Skeletlarni jinsiy aloqa qilish uchun bioarxeologik usullarni tobut plitalaridagi jins nomlarini taqqoslash yo'li bilan to'g'ridan-to'g'ri sinovdan o'tkazish Xrist cherkovi, Spitalfilds, London bog'liq qoldiqlarga 98 foiz muvaffaqiyat darajasi sabab bo'ldi.[17] Jinsga asoslangan farqlar o'z-o'zidan tengsizlikning bir shakli emas, balki bir jins vakillariga jinsiga qarab imtiyozlar berilganda tengsizlikka aylanadi. Bu jamiyat madaniy va ijtimoiy ma'noga ega bo'lgan farqlarni sarmoyalashidan kelib chiqadi.[18] Jinsiy ish namunalari suyaklarda iz qoldirishi va arxeologik yozuvlarda aniqlanishi mumkin. Molleson[19] Abu Hureyrada o'ta artritli katta barmoqlar, so'nggi dumg'aza umurtqasining qulashi va ayol skeletlari orasida mushaklarning qo'llari va oyoqlari qayd etib, jinsi ish uslublarining dalillarini topdi. U skelet farqining ushbu jinsga asoslangan modelini jinsdagi ish uslubining ko'rsatkichi sifatida izohladi. Skeletning bunday o'zgarishi ayollarning oyoqlarini oldinga burish bilan donni maydalash paytida tiz cho'kib uzoq vaqt sarflashlari natijasida kelib chiqishi mumkin edi. Jasad qoldiqlaridan jinsni o'rganish arxeologlar uchun tobora ko'proq qiziqish uyg'otmoqda.[20] Maxsus bo'lmagan stress ko'rsatkichlari Tishlarga xos bo'lmagan stres ko'rsatkichlari Emaye gipoplaziyasi Emaye gipoplaziyasi tishlarning normal o'sish jarayoni to'xtaganda, emal tanqisligiga olib kelganda, tishlarning emal yuzasida hosil bo'lgan ko'ndalang oluklar yoki chuqurlarni nazarda tutadi. Emaye hipoplazi odatda kasallik va / yoki yomon ovqatlanish tufayli hosil bo'ladi.[13] Lineer oluklar odatda chiziqli emal gipoplaziyasi (LEH) deb ataladi; LEH mikroskopikdan yalang'och ko'zga ko'rinadigan darajada o'zgarishi mumkin. Oralig'ini tekshirib perikimata oluklar (gorizontal o'sish chiziqlari), stressning davomiyligini taxmin qilish mumkin,[21] Mays gipoplaziyaning kengligi stress omil davomiyligi bilan bilvosita munosabatda bo'lishini ta'kidlaydi. Tish emalining gipoplaziyasini o'rganish bolalar sog'lig'ini o'rganish uchun ishlatiladi. Suyakdan farqli o'laroq, tishlar qayta tiklanmaydi, shuning uchun ular emal buzilmagan holda, o'tgan sog'liqni saqlash hodisalarining ishonchli ko'rsatkichini berishi mumkin. Tish gipoplaziyasi bolalik davrida tish tojining emalini hosil qilish davrida sog'liq holatining ko'rsatkichini beradi. Tish yuzasida barcha emal qatlamlari ko'rinmaydi, chunki toj rivojlanishining boshida hosil bo'lgan emal qatlamlari keyingi qatlamlar tomonidan ko'miladi. Tishning bu qismidagi gipoplaziyalar tish yuzasida ko'rinmaydi. Ushbu ko'milgan emal tufayli tishlar qayd etuvchi streslar tadbir boshlangandan bir necha oy o'tgach paydo bo'ladi. Bu emalga ko'milgan emal tojini hosil qilish vaqtining nisbati, tish tishlarida 50 foizgacha, tishlarda 15-20 foizgacha o'zgarib turadi.[13] Yuzaki gipoplaziyalarda stresslar taxminan bir yildan etti yilgacha yoki uchinchi molyar kiritilgan bo'lsa, 13 yilgacha qayd etiladi.[22] Skeletning o'ziga xos bo'lmagan stress ko'rsatkichlari Porotik giperostoz / cribra orbitalia Bu uzoq vaqtdan beri taxmin qilingan temir tanqisligi anemiyasi go'daklar va yosh bolalar kraniumining tekis suyaklariga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Tana yosh temiratki eritrotsitlar ishlab chiqarishni ko'paytirish orqali temirning past darajasini qoplashga harakat qilar ekan, kranial kassalarda elakka o'xshash jarohatlar rivojlanadi porotik giperostoz ) va / yoki orbitalar (Cribra orbitalia deb ataladi). Bu suyak gubkali va yumshoq.[4] Ammo temir tanqisligi anemiyasi porotik giperostoz yoki kribra orbitaliyasining sababi bo'lishi ehtimoldan yiroq emas.[23] Bu, ehtimol, ushbu sohalarda qon tomirlari faoliyati natijasidir va patologik bo'lishi ehtimoldan yiroq emas. Cribra orbitalia va porotik giperostozning rivojlanishi dietadagi temir tanqisligidan tashqari, boshqa sabablarga ham, masalan, ichak parazitlari uchun yo'qotilgan ozuqa moddalariga bog'liq bo'lishi mumkin. Biroq, parhezdagi etishmovchilik eng mumkin bo'lgan sababdir.[24] Anemiya bilan kasallanish jamiyatdagi tengsizliklarning natijasi bo'lishi mumkin va / yoki jamiyatdagi turli guruhlar o'rtasidagi turli xil ish uslublari va faoliyatidan dalolat beradi. Dastlabki mo'g'ul ko'chmanchilari orasida temir tanqisligini o'rganish shuni ko'rsatdiki, bronza davrida orbitali cribra orbitali 28,7 foizdan (jami ayol aholining 27,8 foizi, erkaklarning umumiy sonining 28,4 foizi, voyaga etmagan aholining 75 foizi) pasaygan. Hunnu (2209-1907 BP) davrida 15,5 foizgacha bo'lgan temir asrlarda, kribra orbitaliyasi bo'lgan urg'ochilarning nisbati taxminan bir xil bo'lib qoldi, erkaklar va bolalar orasida esa kribra orbitaliya bilan kasallanish kamaydi (ayollarning umumiy sonining 29,4 foizi, Jami erkaklar sonining 5,3 foizi va balog'atga etmagan aholining 25 foizida cribra orbitalia bo'lgan).[25] Bazarsad kribra orbitaliyasining bunday tarqalishi uchun bir nechta sabablarni keltirib chiqaradi: kattalar kattalardagi o'simtalarning stavkalari balog'at yoshiga etmaganlarga qaraganda pastroq bo'lishi mumkin, chunki jarohatlar yoshga qarab davolanadi yoki o'limga olib keladi. Cribia orbitalia ning urg'ochilar orasida yuqori ko'rsatkichlari sog'liq holatining pastligi yoki kribia orbitaliyasi bo'lgan yosh ayollarning voyaga etganida ko'proq omon qolishidan dalolat beradi. Xarris chiziqlari Xarris chiziqlari voyaga etmaguncha, suyak o'sishi vaqtincha to'xtab qolganda yoki qandaydir stress tufayli (kasallik yoki to'yib ovqatlanmaslik) sekinlashadi.[26] Shu vaqt ichida suyak minerallashuvi davom etadi, ammo o'sish juda past darajada bo'lmaydi yoki bo'lmaydi. Agar va stressni engib chiqadigan bo'lsak, suyaklarning o'sishi tiklanadi va natijada minerallar zichligi oshib boradi. rentgenogramma.[24] Agar stress omilidan qutulish bo'lmasa, chiziq hosil bo'lmaydi.[27] Soch Stress gormoni kortizol o'sishi bilan sochlarga yotqiziladi. Bu mummiyalarning keyingi umrida o'zgaruvchan stress darajasini aniqlash uchun muvaffaqiyatli ishlatilgan.[28] Mexanik stress va faoliyat ko'rsatkichlari Faoliyat va ish yukining skeletga ta'sirini o'rganish arxeologga kim mehnatning qanday turlari bilan shug'ullanganligini va faoliyat jamiyatda qanday tuzilganligini tekshirishga imkon beradi. Ichida mehnat taqsimoti uy xo'jaligi ga ko'ra bo'linishi mumkin jins va yoshi, yoki boshqa ierarxik ijtimoiy tuzilmalarga asoslangan bo'lishi kerak. Inson qoldiqlari arxeologlarga mehnat taqsimotidagi naqshlarni aniqlashga imkon berishi mumkin. Tirik suyaklarga bo'ysunadi Volf qonuni, bu suyaklar jismoniy faoliyat yoki harakatsizlik tufayli jismoniy ta'sirga uchragan va qayta tiklanganligini ta'kidlaydi.[29] Mexanik stressning kuchayishi suyaklarni qalinroq va kuchliroq bo'lishiga olib keladi. Oziqlanish etishmovchiligi yoki kasallik tufayli kelib chiqqan gomeostazdagi uzilishlar[30] yoki chuqur harakatsizlik / ishdan chiqish / nogironlik suyaklarning yo'qolishiga olib kelishi mumkin.[31] Ikki oyoqli harakatlanish va tana massasini sotib olish bolalar suyaklarining kattaligi va shaklini aniqlash uchun paydo bo'lganda,[32][33][34] o'spirin o'sishi davridagi faollik kattalar suyaklarining shakli va shakliga, keyinchalik hayotda mashq qilishdan ko'ra ko'proq ta'sir ko'rsatadigan ko'rinadi.[35] Mushaklarni biriktirish joylari (shuningdek, deyiladi) biriktirgichlar ) xuddi shu tarzda ta'sirlanib, ilgari mushaklar-skelet tizimining stress belgilari deb atalgan, ammo hozirda keng tarqalgan entheseal o'zgarishlar deyiladi.[36][37] Ushbu o'zgarishlar faoliyat turlarini o'rganish uchun keng qo'llanilgan,[38] ammo tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, qarish bilan bog'liq jarayonlar kasbiy stresslarga qaraganda ko'proq ta'sir ko'rsatadi.[39][40][41][42][43][44] Shuningdek, suyak tuzilishidagi geometrik o'zgarishlar (yuqorida tavsiflangan) va entezaning o'zgarishi ularning kelib chiqish sababi jihatidan ishg'olga yomon ta'sir qilganligi bilan farq qilishi ko'rsatilgan.[45][46] Artrozni o'z ichiga olgan qo'shma o'zgarishlar, shuningdek, kasblarni aniqlash uchun ishlatilgan, ammo umuman olganda bu qarish jarayonining namoyonidir.[38] Skelet va tish qatoridagi morfologik o'zgarishlar hamda ma'lum joylarda bo'g'imlarning o'zgarishini o'z ichiga olgan kasbiy stress belgilari ham o'ziga xos (umumiy emas) faoliyatni xulosa qilishda keng qo'llanilgan.[47] Bunday markerlar ko'pincha o'n to'qqizinchi asrning oxirida klinik adabiyotlarda tasvirlangan bitta holatlarga asoslanadi.[48] Bunday belgilarning biri turmush tarzining ishonchli ko'rsatkichi ekanligi aniqlandi: tashqi eshitish ekzostozi ham chaqirildi sörfçü qulog'i, bu sovuq suvga yaqin joyda ishlaydiganlarda paydo bo'ladigan quloq kanalidagi kichik suyak protuberansidir.[49][50] Ushbu o'zgarishlar qanday qilib faoliyatni o'rganish uchun ishlatilganligining bir misoli Nyu-Yorkdagi Afrika ko'milgan joy Nyu-Yorkda. Bu qullar mehnat qilgan shafqatsiz mehnat sharoitlarining dalillarini taqdim etadi;[51] artroz umurtqalar, hatto yoshlar orasida juda keng tarqalgan edi. Artrozning boshlang'ich yoshi bilan birlashtirilganligi, bo'yinning mexanik kuchlanishiga olib keladigan mehnatning dalillarini keltirib chiqaradi. Bir erkak skelet 33 mushak yoki ligament biriktirilishining 37 foizida stressli lezyonlarni ko'rsatadi va bu uning mushak-skelet tizimida sezilarli stressni boshdan kechirganligini ko'rsatadi. Umuman olganda, interrededlar sezilarli darajada mushak-skelet tizimining stressi va og'ir ish yuklarini ko'rsatmoqdalar, garchi ish hajmi va faoliyati har xil odamlar orasida turlicha. Ba'zi odamlar yuqori darajadagi stressni namoyon qiladilar, boshqalari esa buni qilmaydi. Bu erda odamlarni majburan qullikka majbur qilgan turli xil mehnat turlari (masalan, uy va og'ir yuklarni ko'tarish) haqida ma'lumot beriladi. Shikastlanish va ish hajmi Singan qazish paytida yoki undan keyin suyaklarga nisbatan yangi bo'lib ko'rinadi, singan yuzalar oq va terisiz ko'rinadi. O'lim va atrofidagi yoriqlar orasidagi farqni ajratish depozitdan keyingi suyaklardagi yoriqlar qiyin, chunki ikkala sinish ham ob-havoning alomatlarini namoyon qiladi. Agar suyaklarning davolanishi yoki boshqa omillarga Download 23.56 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|