K arim a q osim ova

t ~ to-m on, o-ta, m it-ti.
3. Bir so 'z asosida bir necha so 'z tuzish va o'qish: oltin — 
olti, in, 
tin, til, il, it, tol.

---

4. Berilgan so'zning bo‘g ‘inlarini yoki ayrim harflarini alm ashtirib, 
yangi so‘z tuzish va o ‘qish. Misol: 
osmon — somon, Zilola — Hilola, 
qovoq — tovoq
va boshq.
5. So‘z b o 'g 'in la rid a n yoki harflardan birini olib tashlab, yangi so‘z 
hosil qilish va uni o ‘qish: 
Noila — nola (yoki oila), guidon — don (yoki 
gul), ziyrak — zira k
va boshq.
6. Berilgan so ‘zga 
-chi, -la, -zo r
qo'shim chalarini qo'shish va hosil 
bo'lgan yangi so'zning m a’nosini izohlash. Misol: ish — 
ishchi, ishla; 
gul — 
gulchi, gulla, gulzor
va boshq.
7. So'zga harf, b o 'g 'in yoki tu tuq belgisi qo'sh ib, yangi so 'z hosil 
qilish va uni o'qish: 
o ‘t - o ‘tloq, b o g ‘-b o g ‘bon, bil-bilim , sh e r-sh e ’r
va 
boshq.
8. Berilgan chizm a asosida so 'zlar tuzish va ulam i o 'qib , m a ’nosini 
izohlash. Misol: ш и - ш . Bu chizm a asosida 
qush-cha, d o ‘p -p i, ruch- 
ka
kabi so 'zlar tuziladi.
O 'yin tarzida olib boriladigan bu kabi ish turlari o 'quvchilam ing 
lug'atini boyitish bilan birga, o'qishga qiziqish uyg'otadi, imloviy 
sezgirlikni oshiradi va so'zning tovush tarkibi haqidagi tasaw urlarin i 
kengaytiradi.
Savod o'rgatish jarayonida yozuvga o'rgatish
Savod o'rgatish jarayonida o'quvchilar o'qishga o'rganish bilan pa­
rallel ravishda yozuvdan ham elem entar m alaka hosil qiladilar. Dasturga 
muvofiq o'quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim:
1. Partada to 'g 'ri o 'tirish, daftarni to 'g 'ri qo'yish, chiziqlarni cha- 
m alash, yozayotganda ruchkadan to 'g 'ri foydalanish, hoshiyaga rioya 
qilish (1-rasm ).
2. Yozuv daftari yoki alifbe asosida o'zb ek alifbosidagi barcha 
bosh va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so'zda bir-biriga 
bog'lab yoza olish; bosm a m atnni yozma m atnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan so 'z va ikki-uch so'zli gaplarni o'qituvchi yor­
dam ida yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so'zlarni ko'chirib 
yozish va eshitib yozish: yozganlarini m atnga qarab, shuningdek, izohlab 
o'qish bilan tekshirish.
5. Og'zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish.

---

A nalitik-sintetik tovush m etodi (tovush-tarkib m etodi) tam oyiliga 
m uvofiq, o ‘qish va yozuv birligi saqlanadi. H arflarni yozishda o ‘qishga 
o ‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, y a’ni o ‘qish darsida o 'q u vch ilar 
harfni o'zlash tirad ilar, m atnni o ‘qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli

---

so'zn i yozadilar. Yozuvga o'rgatishning bu tartibida genetik tam oyil 
buziladi, ya’ni oson harfni yozishdan asta-sekin qiyin harfni yozishga 
o'tiladi.
Yozuvga o'rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. 
H ar bir m alaka ham t a ’lim berish, ko'nikm ani shakllantirish va shu 
asosda qator m ashqlam i bajarish natijasida hosil qilinadi.
Grafik m alaka q o 'l-h arak at m alakasidir, bu harakat, b irinchidan, 
muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nu tq birligi 
bo'lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga taijim a qilinadi. Bu 
yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Y ozuvning ongliligi, b irinchidan, 
tovush va harfning to 'g 'ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va 
im lo qoidalarga rioya qilishni, u chinchidan, o 'z fikrini, taassurotini, 
istaklarini ifodalashda yozuv m alakasidan foydalanishni talab qiladi.
Y ozishdan b ird an -b ir m aqsad fikrni ifodalashda yozuv m alakalari- 
dan foydalanish hisoblanadi. Bu m aqsadni bolalar tez anglab yetsalar, 
ularda yozm a nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to 'g 'ri 
shakllanadi. Savod o'rgatish jarayonida bolalar ju da sekin yozadilar.
Yozuv malakasi o'q ish malakasi bilan uzviy bog'liqdir. Bola yom on 
o'qisa, yozuvni egallashi ham qiyin bo'ladi, chunki b o 'g 'in la b o'qish 
m alakasidan so'ng , bo'g 'in lab yozish malakasi shakllanadi. H a rf te ­
rish kartonida tuzilgan so 'zni k o'chirish yoki yozishga tayyorlanishda 
bolalar uni b o 'g 'in la b o'qiydilar. Bu o 'q ish uchun ham , b o 'g 'in lab
aytib yozish u ch u n ham , imloga oid m alakasining o'sishi uch u n ham
m uhim dir.
Yozish va o 'q ish uchun bolaning um um iy nutqiy rivojlanishi kat­
ta aham iyatga ega. K eyinroq, bolalarda o 'z fikrini yozm a ifodalash 
malakasi bir oz barqarorlashganda, bu m alaka nutqqa, fikrni ifodalash 
jarayoniga ham ijobiy t a ’sir qiladi.
G rafik m alakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud:
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasm lar chizish. 
Yozuv qurollarini to 'g 'ri tutish, turli qiya elem entlar chizish, u zu n - 
likni, oraliq m asofani cham alash va hokazo.
2. H a rf elem entlarini yozish, baravar m asofada qisqa va uzun 
elem entlar, osti va usti ilmoqli elem entlar chizish.
3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish.
4. H a rf birikm alarini, b o 'g 'in n i yozish, harflarni to 'g 'ri qo'shib
yozish m alakasini hosil qilish uchun so'z yozish.
Grafik m alakani hosil qilishdan asosiy m aqsad, harflarni bosm asdan

---

bir tekisda, elem entlarga ajratm ay b og'lab, tez, bir m arom da yozish, 
so'zlarni qatorga t o ‘g ‘ri joylashtirishdir.
Shuni t a ’kidlash kerakki, savod o 'rg atish davrida bola harflarni 
yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni ko 'z oldiga keltirib, 
fikrlab oladi, b a ’zan h arf shaklini havoda „chizad i", h arf nam unasini 
ko'chirad i, tarkibini tahlil qiladi, uni qanday yozishni o 'z ic h a sekin 
gapiradi; o 'qituv chi o'quvchi yoniga o 'tirib , ruchkani to 'g 'ri ushlatadi 
va uning q o 'li bilan harfni yozishni ko'rsatadi yoki o'zi yozib tush un ti- 
radi. B undan tashqari, bola yozuvning texnik tom oniga katta jism oniy 
kuch sarflaydi. Savod o'rgatish oxirida bola bir darsda 20 tach a so'zni 
yozishi m um kin.
O 'zbekiston Respublikasi Oliy M ajlisining qaroriga binoan 1993- 
yil 2-sentabrda „L otin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy 
etish to 'g 'risid a “gi qonun qabul qilindi. 1995-yil 6-m ayda bu qonunga 
o'zgartirishlar kiritildi. Bu alifbo, birin ch id an, og'zaki talaffuz bilan 
yozm a nutq m osligini ta ’m inlaydi, ikkinchidan, jah o n xalqlarining 30 
foizdan ortig'i m an a shu yozuvdan foydalanadi. Bu esa xalqaro aloqa- 
aralashuvni birm uncha yengillashtiradi.
Lotin alifbosiga asoslangan o'zbek alifbosidagi harflar ham bos- 
m asdan, ortiqcha jim jim asiz, q o 'l uzm asdan bog'lab yoziladi. Shuning 
uchun yozuvga o'rgatish m etodikasida harflarni qo'shishga alohida 
aham iyat beriladi. O 'quvchilar b arch a harflarni bir-biriga qo'shish 
yo'lini bilishlari lozim.
Yozuvga o'rgatishning tashkiliy va gigiyenik shartlari. 
M aktabda 
asosiy yozuv quroli sharikli ruchka bo 'lib , xattaxtaga yozishda b o 'rd an
foydalaniladi.
Savod o 'rg atish davrida bolalam i yozuvga o'rgatish u ch u n turli 
vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz 
silliq qo g 'o z ishlatilgan bo'lsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar bilan kesil- 
gan uch chiziqli daftardan foydalanilgan:
Bunday daftarda yozuvga o'rgatilgan boladan boshlang'ich sinflam i 
bitirguncha besh xil daftarga yozishni o 'rg an ish talab etilar edi:

---

Hozirgi vaqtda yozuvga o'rgatish u ch u n ikki chiziqli daftar tavsiya 
etiladi. X attaxta ham shunga mos bo'lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, 
b a ’zan 1-sinfda o ‘quv yilining ikkinchi yarm idan boshlab bir chiziqli 
daftarga yozishga o'tiladi.
D aftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga 
rioya qilishga, harflarni b ir xil hajm da yozishga, sarlavhani aniq va 
to 'g 'ri ajratishga, xat boshidan yozishda jo y qoldirishni unutm aslikka 
o'rgatib borish ularda saranjom -sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv d ar­
sida o'qu vch ilar „Yozuv daftari" bilan ishlaydilar. Sinfda o'rganilgan 
harfni uyda m ashq qilish uch u n alohida daftar bo'lishi kerak.
O 'qituvchi yozish vaqtida 65° qiyalikda yozishni, buning uchun 
daftar parta ustiga 25° qiyalikda qo'yilishini am aliy ko'rsatib turadi.
Yozuv daftari bilan ishlash. 
Yozuv daftari asosida uyushtiriladigan 
yozuv darslarida o'quvch ilar asosan grafik m alakalarni egallaydilar. 
Yozuv k o'nikm alarini shakllantirish ham bevosita nutq h am da tafakkur 
faoliyati bilan bog'liq. Shu sababli yozuv daftari ham savod o'rgatish 
jarayoniga mos holda tuziladi.
Yozuv daftarida t a ’lim beruvchi, o 'rganuvchi-tekshiruvchi va 
tekshiruvchi m ashqlar beriladi. Bu m ashqlar bilan ishlash jarayonida 
lug 'at ustida ishlash, to 'g 'ri talaffuz, og'zaki suhbat, gap va so 'z
tahlili, so 'z yoki b o 'g 'in d ag i yozilishi o'rganiladigan harfni ajratish, 
b o 'g 'in la rn i biriktirish, tuzilgan so 'zlarn i o 'q ish va yozish kabi ish 
turlaridan foydalaniladi.
Yozuv daftarida o 'q u vchilar ,,Alifbe“da o'rganilgan harfni yozm a 
shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qism ida predm et 
rasmi yoki biror m azm unli rasm keltirilishi, ayrim predm et nom larini 
ifodalovchi so 'z chizm asi katakchalarga ajratib berilishi, gap nusxalar- 
ining keltirilishi m aqsadga m uvofiqdir. B a’zi o 'rin lard a o'quvchilar 
berilgan gap yoki so'z chizm asini o 'zlari m ustaqil tasvirlaydilar.

---

Predm et rasm i berilgan o ‘rinlarda shu pred m et nomi — so‘z b o ‘- 
g 'in -to v u sh jih atd an tahlil qilinadi, so'zdagi tovushlar soni suhbat yo'li 
bilan aniqlanadi va katakchalarda ranglar bilan belgilanadi.
M azm unli rasm asosida gap chizm asiga m os gap tuziladi, keyin 
o 'sh a gapning tahlili ustida ish olib boriladi.
H arflam ing yozm a shakli ularning bosm a shakli bilan taqqoslash 
orqali tanishtiriladi.
Yozuv daftarida tinish belgilar qo'llangan. U lar shu belgi uchragan 
o 'rin la rd a tanishtirib boriladi.
Yozuvga o'rg atish d a o 'q u v ch ilam in g ko'ruv, eshituv, q o 'l harakati 
sezgilarini ishga solish lozim. Shunda yozuv quruq yozuv bo'lm ay, 
ongli yozuvga aylanadi.
Yozuvga o'rgatishda orfografik elementlar. 
Orfografiya yunoncha 
so 'z bo'lib, „ to 'g 'ri yozuv" degan m a’noni bildiradi. Orfografiya 
(im lo) adabiy tilning yozm a shakli bilan bog'liq b o'lib, to 'g 'ri yozish 
haqidagi qoidalar yig'indisidir. Orfografiyani bilm ay turib, fikrni a d ­
abiy til m e’yorlari asosida yozm a ifodalab bo'lm aydi. O 'quvchilam ing 
imloviy savodxonligi haqida g'am x o 'rlik qilish tilning aniqligi, fikrni 
to 'g 'ri ifodalash, kishilar bilan o 'z a ro xatosiz m uom ala qilish uchun 
g 'a m x o 'rlik dem akdir. Savod o'rgatish davrida bolalarda grafik m alakani 
shakllantirish bilan birga im loga oid m alaka ham shakllantiriladi.
Savod o'rgatish davrida o 'q u vch ilar quyidagilarni am aliy tarzda 
o'rganadilar:
a) talaffuzi va yozilishida farq qilm aydigan so'zlarda tovush bilan 
harfning mosligini;
b) so'zlarni alohida yozishni, y a’ni yozuv vositasida so 'zn i m a’no 
birligi sifatida ajratishni;
d) so'zning satrga sig'm ay qolgan qism ini keyingi qatorga bo'g 'in lab
k o 'chirib yozishni (bunda b o 'g 'in hosil qilgan bir unli harfni qatorga 
ko 'ch irib yozib bo'lm asligini);
e) gap boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qo'yilgan 
nom larda bosh harfning ishlatilishini.
Savod o'rgatish davrida o'quvchilarda o 'z -o 'z in i tekshirishga oid 
m alaka shakllantiriladi: ular yozganlarini nam una bilan solishtiradilar, 
yo'l qo'ygan xatolarini topadilar, ularni izohlashga o'rganadilar. Shu 
davrdanoq ko 'chirib yozish, d ik tan t va ijodiy yozuv (insho)lardan 
foydalaniladi.
G ap va so'zlarni yozishdan oldingi tayyorgarlik ishlari, m untazam
o'tkazib boriladigan o 'z -o 'z in i tekshirish m ashqlari, o'qilgan m atnning

---

imlosini kuzatish o ‘quvchi!arda yuqori savodxonlik garovi b o ‘lgan o r­
fografik ziyraklikni asta-sekin shakllantira boradi, ulam i yuqori sinflarda 
o'rganiladigan im lo qoidalarini puxta o'zlashtirishga tayyorlaydi.
Yozuv darslarida o'quvchilar nutqini o'stirish. 
Yozuv darslarida ham
o'quvch ilar^n utq ini o'stirish, fikrlashga o'rgatish asosiy vazifalardan 
hisoblanadi. Yozuvga o'rgatishning dastlabki kunlaridanoq bolalam ing 
o 'z fikrini yozm a ifodalashi m uhim ekanligini, u insonlarning aloqaga 
kirishuvida m uhim vositaligini tushunishlariga erishish lozim . Buning 
uc h u n o 'q uv chilar yozadigan birinchi so'z ularning jonli nutqidan yoki 
o 'zlari tuzgan gapdan olinishi kerak. Bu jarayonda ko'chirib yozish va 
diktant ijodiy yozuvdan so'ng o'tkaziladi. Bu yozm a m ashq turlari- 
ning ongli bajarilishini, o'quvchilam ing bilish faolligini ta ’m inlaydi. 
M asalan, bolalar o'q ish darsida „Alifbe'1 da berilgan rasmga qarab gap 
yoki hikoya tuzadilar, yozuv darsida esa o 'sh a gap yoki hikoyadagi 
m a ’lum bir so 'zn i yozadilar. Bu ular uchun ijodiy yozuv — inshodir. 
K eyinchalik o 'q u v ch ilar alohida so 'z yozishdan kichik-kichik gaplarni 
yozishga o'tadilar.
O 'q u vch ilar gap yoki hikoyani og'zaki ravishda erkin tu za oladilar, 
lekin yozish uchu n o'rganilm agan h a rf bo'lm agan so'zni tanlashda qi- 
ynaladilar. Bu jaray o n d a o'qituv ch i yordam berishi va yozuvni kuzatib 
borishi lozim .
Ijodiy yozuv m ashqini d oim o izchil ravishda o'tkazib, asta-sekin 
m urakkablashtirib borish kerak. Bunday m ashqlar o'quvchilarni insho 
va bayon yozishga tayyorlaydi, o 'z fikrlarini m ustaqil ravishda yozm a 
bayon qilishga o'rgatadi.
Yozuv darslarida yuqoridagi kabi m ashqlar o 'q u vchilam in g yozm a 
n u tq in i o g 'zaki nutqi bilan bog'liq holda o 'stirishn i t a ’m inlaydi.
Savod o'rgatish davrida o'qish va yozuv darslari
O'qish va yozuv darslariga qo'yiladigan talablar. 
Dars ta ’lim ning 
asosiy shakli hisoblanadi. A nalitik-sintetik tovush m etodi asosida olib 
boriladigan savod o'rgatish darslari xilma-xil bo'lishi, o'quvchilarni 
zeriktirm asligi va charchatib qo'ym asligi kerak.
Savod o 'rg atish davridagi o 'q ish yoki yozuv darslari va ularning 
ayrim turlari uchu n um um iy bo'lgan asosiy talablar mavjud:
1. Umumdidaktik talablar:
a) 
har bir darsning tarbiyaviy m aqsadi b o'lib, u n d a biron ta axloqiy 
sifat o'stirilishi lozim;

---

b) darsning ta ’lim iy m aqsadi, ya’ni o ‘quvchilar darsda qanday 
yangilikni bilishi, n im ani o ‘rganishi, q and ay k o ‘nikm a va m alakalar 
o ‘stirilishi, o ‘quvchilarning m ustaqil flkrlashi va faolligining qanday 
bo'lishi aniq belgilab olinishi kerak;
d) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va keyingi darslar 
bilan bog‘liqligi aniq belgilab olinishi zarur;
e) o'tiladig an m aterialning xarakteri v a t a ’lim m aqsadidan kelib 
chiqib dars u ch u n xilm a-xil va qiziqarli m eto d ik usullar va vositalar 
tanlanishi lozim ;
f) dars davom ida o'quvchilarga differensial va individual y o n ­
dashish, ishni barcha o 'quvchilam ing im koniyati, bilimi, ko 'nik m a 
va malakasi h am da fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda uyushtirish 
kerak;
g) o 'quvchilarni aqliy m ehnat (o'qish) usullariga o'rgatish, ularda 
m aktabda o'q ish uchu n kerakli k o 'n ik m alarn i hosil qilish zarur;
i) beriladigan m aterial ilmiy, o 'q u v chilar yoshiga mos va muvofiq 
bo'lsin va hokazo.
2. Maxsus metodik talablar:
a) o 'q u v ch ilar nutqi uchun qayg'urish, darsda adabiy til nuqtai 
nazaridan to 'g 'ri, ifodali, obrazli, aniq n u tq q a erishish lozim;
b) o 'q ish darsida ham , yozuv darsida ham o'quvchilar nutqini 
o'stirishga, lug 'atini boyitishga, gap tuzish va u ni tahlil qilishga, og'zaki 
hikoyalash va shu kabi ish turlariga alohida aham iyat qaratish kerak;
d) m aktab va sin f devorlariga osilgan, xattaxtaga yozilgan har 
qanday yozuv m azm un an va imlo jihatdan savodli bo'lishi zarur;
e) darsda n utq m adaniyati hukm ron bo'lishi, o'qituvchi va 
o'q u v ch ilar adabiy tilda so'zlashishlari kerak;
0
o 'q ish va yozuv k o 'n ik m a-m alak alarini shakllantirish m ashq­
lari darsda yetakchi o 'rin n i egallab, taxm inan, darsning uchdan ikki 
qismiga to 'g 'ri kelishi lozim;
g) h ar bir o 'q ish va yozuv darsida ,,Alifbe“ dagi m atnlar bilan 
bir qatorda Q. M uham m adiy, P. M o 'm in , Z .D iy o r, A .O bidjon kabi 
sevimli bolalar shoiri va yozuvchilari asarlaridan nam unalar tanlab 
olinishi va sinfda o 'q ish sinfdan tashqari o 'q ish ham da o'q ib berilgan 
m atnni eshitish bilan bog'lanishi zarur.
i) 
o 'q ish va yozuv darslari bir-biri bilan uzviy bog'lanishli, ya’ni 
o'qish darsi o'qu vch ilarn i yozuv darsiga tayyorlashi, yozuv darsi o l­
dingi o 'q ish darsining davom i sifatida xizm at qilishi kerak va hokazo.

---

0 ‘qish va yozuv darslarining turlari. 
Savod o'rgatish jarayonidagi 
darslar quyidagi belgilariga ko‘ra farqlanadi:
1. T a ’lim ning predm etiga ko'ra:
a) ,,Alifbe“ darsligi asosidagi o ‘qish darslari;
b) „Yozuv d aftari“ asosidagi yozuv darslari.
2. T a’lim ning davri va bosqichlariga ko ‘ra:
a) alifbogacha b o ‘lgan davrdagi darslar;
b) alifboni o ‘rganish jarayonidagi darslar.
3. Darsda yangi m avzu o ‘tilishi va o'tilm asligiga k o ‘ra:
a) yangi to v u sh -h arf o 'rganiladigan o 'q ish darslari;
b) yangi harfni yozish darslari;
d) yangi to v u sh -h a rf o'rganilm aydigan darslar;
e) yangi h a if yozilm aydigan yozuv darsi.
Bulardan tashqari, um um lashtiruvchi va takrorlash darslari ham da 
savod o'rgatish davrining oxirida „Alifbe" bayram i o'tkaziladi.
Savod o'rgatish davrida o 'quvchilar bilimi dars jarayonida barcha 
ishlarga bog'lab aniqlanadi, bog'lanishli nutqni o'stirish ham o'qish 
va yozuv darslariga uzviy bog'lanib ketadi. O 'quvchilam ing sinfdan 
tashqari o'qishlariga rahbarlik qilishlariga haftada bir m arta 20 daqiqa 
ajratiladi. Ssavod o'rgatishning tayyorlov davrida darslar 35 daqiqa, 
asosiy (alofbe) davrida 45 daqiqa bo'ladi.
Savod o'rgatish darslarida ish turlarini alm ashtirib turish, vaqti- 
vaqti bilan dam olish daqiqalari o'tkazish zarur. Bu o'qu vch ilar toli- 
qishining oldini oladi.
Darslar tizimi 
deyilganda o'q u v vaqtini m avzularga nazariy va 
am aliy jih atd an rejali taqsim langan, darslam ing m antiqiyligi va is­
tiqboli bir-biri bilan bog'langan, dare turlari va unda o'qitu vch i bilan 
o 'q uvch ilar foydalanadigan asosiy m etodik vositalar xilm a-xil bo'lgan 
izchillik nazarda tutiladi.
Savod o'rgatish davri u ch u n darslartizim i o 'q u v jarayoni bosqichlari 
asosida o'q ish va yozuv darslari m uayyan guruhini ajratishni ko'zda 
tutadi. Am aldagi „Alifbe" darsligi va ularga yozilgan qo'llanm alarga 
asosan, savod o'rgatishga jam i 4 oy (shundan tayyorgarlik davriga 8 
dars (ikki hafta), asosiy davrga qolgan vaqt) ajratiladi. T a ’limning 
h ar bir bosqichidagi darsning o'ziga xos xususiyatlari mavjud. D arslar 
qurilishida ichki m antiqiylik bo'lib, har bir darsda yangi tovush va 
h a rf o'rganiladigan dars bilan yangi mavzu o'rganilm aydigan darsni 
navbatlashtirish, imlo va so'zning b o 'g 'in tuzilishi haqida m a'lum o t

---

berish, o 'q u vch ilar nutqi va tafakkurini o'stirish kabi talablarga rioya 
qilinadi. D arslar u m u m lashtirish-takrorlash darsi bilan yakunlanadi.
Savod o'rgatish davridagi darslarni interfaol usullardan foydalanib 
tashkil etish katta aham iyatga ega.
Oz komplektli maktablarda savod o'rgatish darslarining xususiyat­
lari. 
Oz kom plektli m aktablarda savod o 'rg atish n i tashkil etishda 
o 'q ituv ch i bir vaqtning o 'z id a ikki yoki u ch , b a’zan to 'r t (1- va 4-sinf,
2—3-sinf, 1-, 2-, 3-sinf, 1—4-sinflar) sin f bilan ishlaydi, y a’ni bir 
vaqtning o 'z id a bir necha sin f o'qu vch ilari bilan ish olib boradi. B u n­
day sinflarda dars jadvali integrallashtirilgan bo 'lishi kerak va darslar 
30 daqiqagacha qisqartirilishi m um kin. Savod o'rg atish davridagi 
yozuv darslarini boshqa sinflarda olib boriladigan m atem atika, tab i- 
atshunoslik va b a ’zan o'q ish darslari bilan birga olib borish m aqsadga 
m uvofiqdir.
Oz kom plektli m aktablarda o 'q u v ch ilam in g m ustaqil ishlariga alo­
hida aham iyat beriladi, chunki o'qitu v ch i ikki sinf yoki uch sinf bilan 
ishlaganda, bir sin f bilan alohida ishlay olm aydi: u bir sinf bilan ishlashi 
u chun qolgan sinflarga mustaqil ish topshirib, ularni band qilishga 
majbur. Shuning uchun maxsus m ustaqil ishlar tizim i ishlab chiqilishi 
zarur. Oz kom plektli m aktablarda savod o'rgatish davrida m ustaqil 
ishlarni muvaffaqiyatli uyushtirish uchun ,,Alifbe“ga q o 'shim cha, ishni 
jonlantiradigan didaktik tarqatm a m ateriallar m uhim aham iyatga ega.
M ustaqil ish savod o 'rg atish ja ra y o n id a o 'q itu v c h in in g rah b arlik
qilishini talab etadi: o 'q itu v c h i a n iq vazifa to p sh irad i, u ni qan d ay
bajarishni yaxshilab tu sh u n tira d i, o 'q u v c h i bajargan ishni sinfning 
o 'z id a tek sh iradi. Boshqa sinflar b ila n ishlash ja ra y o n id a ham u
1 -s in f o 'q u v c h ila rin in g m ustaqil ishni q an d a y b ajarayo tgan ini ku­
z atib boradi.
Savod o'rgatish jarayonida bajariladigan m ustaqil ishlarga turli 
predm etlar shaklini chizish, bir xil oraliqni m o'ljallab nuqtalar qo'yish, 
yotiq to 'g 'ri chiziqlar chizish, ayrim harflar elem entlarini yozish, 
rasm ga qarab savollarga javob berishga tayyorlanish, rasmga qarab gap 
tuzish kabi m ashqlarni kiritish m um kin.
Alifbo davrida esa harf terish kartoni va abak yordam ida turli
il 
analitik-sintetik ishlarni uyushtirish, rasm asosida suhbat, ovoz 
;hiqarib yoki ichda o'qish, qayta hikoya qilishga tayyorlanish, be­
rilgan b o 'g 'in la r yordam ida so 'zlar tuzish, gaplarni to'ldirish, o'qilgan 
m atnga oid rasm chizish, nam u na asosida yozish, tushirib qoldirilgan 
h a rf yoki so'zni o 'rn ig a qo'yib yozish, berilgan predm etlarni m a’lum

---

belgisiga k o 'ra guruhlash va um um lashtirish kabi m ashqlarni qo'llash, 
bu jarayonda texnika vositalaridan unum li foydalanish zarur. M ustaqil 
ish sifatida tarq atm a m aterialda berilgan so‘zni o ‘qish, unli va undosh 
h a rf tagiga chizish, so 'zni b o 'g 'in larg a ajratish kabi m ashqlarning 
berilishi o'qituvchiga ju d a q o 'l keladi.
Oz kom plektli m aktablarda texnika vositalaridan foydalanish ham
katta aham iyat kasb etadi.
K om plekt sinflarni to 'g 'ri taqsim lash va birlashtirish, dars va 
m ustaqil ishlam i m ohirlik bilan uyushtirish va rejalashtirish, didaktik 
m ateriallardan, ko'rgazm ali vositalardan unum li foydalanish yo'li bilan 
oz kom plektli sin f o'quvchilarining bilimlarni puxta o'zlashtirishlariga 
erishish m um kin.
,,Alifbe“ darsligi qurilishining ilmiy-pedagogik tamoyillari
„Alifbe" birinchi o'q u v kitobi b o'lib, uni ishlab chiqishda di- 
daktikaning um um iy m ezonlariga: g'oyaviylik; bayonning ilmiyligi, 
tushunarliligi; ko'rsatm alilik; onglilik; o'quv m aterialining hayot bilan 
bevosita aloqadorligi; bolalar yoshi va dunyoqarashi, o'ziga xos ruhiy 
xususiyatlarining hisobga olinishi7 ham da „Alifbe" darsligi tuzilishining 
xususiy m ezonlariga asoslaniladi.
„Alifbe" darsligi, asosan, quyidagi ilm iy-pedagogik tam oyillar 
asosida tuziladi:
1. „Alifbe" m ateriali bolalarda ongli, to'g 'ri, bo'g'inlab o'qish va 
to 'g 'ri yozish m alakalarini hosil qilishga yordam berishi kerak.
2. O 'qish uchun berilgan m atnlar, rasm lar bolalar saviyasiga 
mos bo'lishi, shu bilan birga, u lam in g tafakkuri va nutqini o'stirishi 
lozim.
3. „Alifbe" tuzilishida tovush-harflarning k o 'p ishlatilishi tam oyili- 
dan foydalanish kerak.
4. ,,Alifbe"dagi harflarni joylashtirishga va ular qatnashgan so'zlarni 
tanlashga alohida e ’tib or qaratish lozim.
5. ,,Alifbe‘‘dagi m ateriallarning hajmi savod o'rgatishga ajratilgan 
vaqtga m os bo'lishi zarur.
6. ,,Alifbe“ ning harfi, terilishi, qog'ozi, rasm larining bo'yoqlari 
gigiyenik talablarga javob berishi lozim.