K arim a q osim ova

ning qaysi o ‘rni sizga yoqdi?“, „ Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa 
yoqdi?“, „Hikoya o ‘qilganda siz qaysi o'rinda juda xursand b o ‘Idingiz?“ 
kabi va hokazo. Kirish suhbati, birin chid an , asarning o'quvchilarga 
qanday t a ’sir qilganini bilish, ikkinchidan, bolalam i asar m atnini tahlil 
qilishga qiziqtirish, darsda o 'q uv ch ilar faolligini oshirish m aqsadini 
ko'zd a tutadi.

---

2. Yaxshi o'qiydigan o'quvchiga o'qitish. O 'quvchini oldindan 
d'qituvchi o'qish yo'llari bilan tanishtiradi va uning o'qishini o'zi 
kuzatadi, xato va kam chiliklam i b artaraf etadi. Shundan so'ng tayyor- 
langan o'quvchi sinf jam oasiga o'q ib beradi.
3. O g'zaki qayta hikoyalab, so'zlab berish. Bu o 'q itu v ch id an a lo ­
hid a tayyorgarlikni talab etadi. C h un k i asar m atniga yaqinlashtirib, 
badiiy vositalarini to 'liq saqlagan holda hikoyalash zarur, aks holda 
o 'q u v ch ilam in g badiiy asarni o 'q ish g a bo 'lgan qiziqishi susayadi.
4. Yoddan ifodali aytib berish. S h e’riy asarlar yoddan aytib berish 
orqali tanishtirilsa, o'quvchi o'qitu vch in in g m ahoratini yuqori baho- 
laydi. O 'zida ham yod olishga qiziqish paydo bo'ladi.
5. Asarning m uhim dialogli o 'rin larin i yoki butu n asam i sahna- 
lashtirish orqali tanishtirish.
6. Asarning bir qism ini (m uam m oli o 'rn in i) o'qituvchining o'q ib
berishi, qolgan qism ini o 'quvchilam ing ichda m ustaqil o'qishi.
7. Asar bilan tanishtirishda texnika vositalaridan ham unum li 
foydalanish.
8. Asarni m usiqa sadolari ostida o 'q ib berish. Bu asam ing ta ’sirini 
kuchaytiradi, o'qu vch ilam in g estetik didini tarbiyalaydi, ularni toli- 
qishdan saqlaydi.
U m um an olganda, asam ing janriy xususiyati hisobga olingan holda 
u bilan tanishtirishning o'ziga xos usullarini tanlash lozim.
Badiiy a sa r m atni ustida ishlash
B oshlang'ich sinflarda to 'g 'ri, tez, ongli va ifodali o'qishga o'rgatish 
vazifasi o'quvchilarda asam i tahlil qilish ko'nikm asini shakllantirish 
bilan birga am alga oshiriladi. O 'qish m alakalarini shakllantirish bilan 
m atn ustida ishlashning o 'z a ro bog'liqligi asam i tahlil qilishga qanday 
yondashishni belgilab beradi.
Badiiy asar ustida ishlashning 2-bosqichi asar tahlilidir. Asami 
tahlil qilishning asosiy yo'nalishi m atnning aniq m azm uni (voqealar 
va uning rivojlanishi)ni, kom pozitsiyasini, ishtirok etuvchi shaxslar­
ning axloqi va xarakterli xususiyatlarini, asarning g'oyasini aniqlash 
hisoblanadi.
Asam i tahlil qilishning m etodik shartlaridan biri asar m azm unini 
uning tasviriy-ifodaviy vositalari bilan bog'liq holda qarashdir. Y ana bir 
asosiy qoida asar ustida ishlash jarayonida ta ’lim -tarbiyaviy vazifalarni 
um um iy ravishda am alga oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida

---

ishlashning asosiy yo'nalishini belgilaydi, shuningdek, m atnni tahlil 
qilish jarayo nid a o 'q uvch ilar bajaradigan to p shiriqlam i va m uhokam a 
qilish u c h u n ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab olishga 
yordam beradi.
A sar ta h lili ja ra y o n id a m atn u stid a ish la sh n in g quyidagi tu r -
la rid a n fo y d alan ilad i:
1. 
Tanlab o‘qish. B unda o'quvchi m atnning berilgan vazifaga m os 
qism ini o'qiydi. Vazifa asam ing m azm unini oydinlashtirish, sabab- 
natija bog'lan ishini belgilash, badiiy xususiyatini ochish, o'qilgan 
m atnga o 'z shaxsiy m unosabatini ifodalashdan iborat bo'lishi m um ­
kin. M asalan, 4-sinfda „O ltin kuz“ m atnidan „Tabiatdagi o'zgarishlar 
berilgan qism larni topib o 'q in g ", „B aqa va taqa" ertagidagi „Taqa- 
chining nasihati berilgan joyni topib o 'q in g " kabi topshiriqlar berilishi 
m um kin.
T anlab o'q ish m atn ustida ishlashning eng sam arali usulidir. Tanlab 
o 'q ish d an m atn ustida ishlashning barcha bosqichlarida turli xil qiyin- 
chilikda, m urakkablikda foydalaniladi. U o 'q u v ch ilard a yaxshi o'qish 
sifatlarini o'stirish bilan birga ulam ing ijodiy tasa w u ri, nutqi va zeh- 
nini o'stirishga yordam beradi. Eng oddiy tan lab o'q ish asar m azm uni 
yuzasidan bo'ladi. M asalan, 4-sinfda „Toshkentnom a"(M .S hayxzoda) 
asari yuzasidan tanlab o 'q ish uch u n quyidagi topshiriqlar beriladi:
— S h e ’rdan o'zbek xalqining m ehm ondo'stligi tasvirlangan o 'rin n i 
topib o'qing.
— Yoz faslining zo'rligi tasvirlangan o 'rin n i topib o'qing.
„D eh q on bo bo va o 'n uch bolakay qissasi" (A .O ripov) asari m atni
yuzasidan „M atnd an D ehqonboboning V atan haqidagi gaplarini topib 
o 'q in g " kabi topshiriq berilishi m um kin.
T an lab o'qishning yana ham m urakkabroq turlari m atndan 
sabab-natija m unosabati bilan bog'langan dalillarni taqqoslashni, 
um um lashtirishni talab qiladigan o 'rin la rin i topib o'q ish hisoblanadi. 
M asalan, „X arita" (N . N orqobilov) hikoyasi yuzasidan topshiriqlar 
quyidagicha bo'lishi mumkin:
— S in f rahbari Rasulni nim a uch u n Sam adga biriktirib qo'ydi? Shu 
o 'rin n i topib o'qing.
— Sam adning Rasuldan arazlash sababi ifodalangan o 'rin n i topib 
o'qing.
B unda o'quvchi biror qatnashuvchi shaxs o 'z in i qanday tutishini, 
nim a uchu n u shundayligini tasdiqlash uch un m atndan m aterial tanlab 
o'qiydi.

---

T anlab o ‘qish ongli va ifodali 
0 ‘qish m alakasini shakllantirishni 
m atn ustida ishlash k o 'n ik m a sin i shakllantirish bilan birga q o ‘shib 
olib borishga, b o lala m in g ijodiy tasavvurini, n u tq i va ze h n in i 
o 'stirish g a im kon beradi. S huning u ch u n u n d an o ‘qish darslarid a 
keng foydalaniladi.
Tanlab o'q ish m atn rejasini tuzishda (m atn qismiga lining m azm u­
nini ifodalaydigan gapni, ya’ni reja qismini topishda) qahram onga 
tavsif berish (m atndan qahram onning muayyan bir xususiyatini, 
harakatini tavsiflovchi m ateriallar tanlash)da, asar g'oyasini aniqlash 
(g‘oyani anglatgan o 'rin n i topib o ‘qish)da tatbiq etiladi.
2. 
0 ‘quvchilarning berilgan savol va topshiriqlarga o‘z so‘zlari bilan 
javob berishi. M ashqning bu turi o'quvchilarda o'qilganlar yuzasidan 
m uhokam a yuritish ko'nikm asini o'stirishga, asarda qatnashuvchi 
qahram onlarni baholashga, m uallif tasvirlagan hayotiy lavhalar bilan 
asar g'oyasi o'rtasidagi bog'lanishni aniqlashga im kon beradi. Ishning 
bu turida beriladigan savollar m a’lum m aqsadga yo'naltirilgan va 
m uayyan izchillikda bo'lishi, o'quvchilarni mustaqil fikrlashga undashi 
lozim. B oshlang'ich sin f o'q ish darslarida savol va topshiriqlar qaysi 
m aqsadga yo'naltirilganiga ko 'ra quyidagicha tasn if qilinadi:
1. Asar m azm unini o'zlashtirish va qayta hikoyalashga doir savol- 
topshiriqlar.
2. Asar tilini o'rganish va o'zlashtirishga doir savol-topshiriqlar.
Sabab-natija tarzidagi savollardan ham foydalaniladi. Agar o 'q i­
tuvchi asar g'oyasini tushunishda o'quvchilarga yordam berishni k o 'zd a 
tutsa, savol sabab-natija tarzida bo'ladi. A nvar O bidjonning „O dobli 
bo'lish osonm i?" ertagi (4-sinf) g'oyasi o'quvchilarni salom lashish 
odobi bilan tanishtirish, ularda m uom ala m adaniyatini tarbiyalashdir. 
Ertakdagi asosiy fikrni aniqlash uchun o 'qituvchi „Anvar Obidjon