K arim a q osim ova

— Qish kelganda qozonda qaysi b o ‘yoq qolgan edi?
— Yoz uyqudan u yg‘onib nimani o ‘ylab ketibdi?
— Yoz qaysi bo ‘yoqlarni olganini о ‘ylab toping.
— Kuz qaysi bo ‘yoqlarni о ‘chirib, uning о ‘rniga qaysi bo ‘yoqlarni
surtib chiqdi?
— Qish o ‘z zahrini nimalarga sochadigan bo'lib qolibdi?
2. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlanadi. Bularni barcha 
guruh bajaradi. G u m h n in g faol ishtirokiga qarab ball qo'yiladi.
3. O 'qituvchi „K um ush qish" va o'qilgan asar yuzasidan tuzgan 
test topshiriqlarini guruhlarga tarqatadi.
4. Qish fasli bilan bog'liq m aqol va topishm oqlar aytiladi:
Bahor, yoz, kuz qishlaydi, Qish paytida ishlaydi. (Pechka)
Qish yopingichingni q o 'y m a, Yoz o'zin g bilasan. (M aqol)
5. O 'qituvchi sard o rlar uchu n asar m atni yuzasidan sav ol-to psh i­
riqlar tuzib keladi. Bu savol-topshiriqlar konvertlarga solinib, g u ru h ­
larga beriladi.

---

1 -guruh uchun.
— A yozbobo deraza oynalariga qanday qilib naqshlar chizadi?
— „Qiyom iga kelib“ birikm asining m a’nosini izohlab bering (ayni 
m e’yoriga, m arom iga yetgan holga kelgan).
2-guruh uchun.
— Falak, libos so'zini qaysi so'zlar bilan almashtirish mumkin? 
(falak — osm on gum bazi, osm on, ko‘k; libos — kiyim, ust-bosh)
— Bahoroyning gullari nomini sanab bering.
3-guruh uchun.
— ,,S h ito b “ so'zin in g m a’nosini izohlang (harak atnin g b ajari- 
lishidagi tezlik)
— S araton qaysi payt ekanini ayting.
4-guruh uchun.
— Bahor tabiatida yuz beradigan hodisalarni ayting.
— Z a ’far, zarg'aldoq ranglar qanday rang? Ranglar ichidan olib 
ko'rsating. (zarg'aldoq — to 'q sariq rang, z a ’far — sap-sariq, som on 
rang).
5-guruh uchun.
— Qish chillasi necha kun va unga qaysi vaqt kiradi?
— E rtakda badiiy vositalardan nim a k o 'p ro q qo'llan ilgan ? (jo n ­
lantirish)
Darsni yakunlash va tarbiyaviy xulosa chiqarish. Bunda quyi­
dagicha savollar beriladi:
— Dars sizga yoqdimi? N im asi yoqdi?
— Bugun darsda nim alarni bilib oldingiz?
— Siz qishda tabiatni, tabiat ehsonlarini asrash uchun nim alar 
qilyapsiz?
S o'ngra o'qu vch ilam ing um um iy ballari e’lon qilinadi.
Uyga vazifa: ertak m atnini ifodali qilib o'qishga, unga reja tuzib, 
shu reja asosida qayta hikoyalashga tayyorlanib kelish.
Hikoyani o'qish m etodikasi
Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo'lib, u nda kishi hayotidagi m a’lum 
bir voqea, hayotning m uhim tom onlari um um lashtirib tasvirlanadi.
„H ikoya k o 'p in ch a kishi hayotida bo'lgan bir epizodni tasvir etadi. 
U ning m azm uni ertakdagidan ortiqroq h ay o tiy dir"14.
14 S u lto n I. A dabiyot nazariyasi. - T o sh k e n t: „ 0 ‘q itu v c h i" , 1980. 245-
bet.

---

H ikoya m azm u nan boshlang'ich sin f o'quvchilari u ch u n m os ja n r 
hisoblanadi. K ichik yoshdagi o'quvchilarni q ahram onlam ing x atti- 
harakati, tashqi k o 'rin ishi, p o rtret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi 
hikoyalar k o 'p ro q qiziqtiradi. Shuning uchun bolalam i hikoya bilan 
tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog'lab olib boriladi.
B oshlang'ich sinflarda hikoyani o'qishga bag'ishlangan izohli 
o 'q ish darslarida o'q ilg an hikoya m azm unini ochish, lug 'at ustida 
ishlash, o'q ilg an m atn ni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan
hisoblanadi. H ikoya m azm uni o d atda savollar asosida tahlil qilinadi. 
S o 'roq lardan ikki m aqsadda: hikoya m azm unini tahlil qilish ham da 
dalillar, m ulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti- 
harakat o'rtasidagi bog'lanish lam i aniqlash va um um lashtirish u c h u n
foydalaniladi.
Hikoyani o 'q ish darsida o 'quvchilar tushunm aydigan so 'z va 
iboralar m a’nosini tushuntirish ham m uhim , aks holda u la r hikoya 
m azm unini tu sh u n a olm aydilar.
Hikoyani o 'q ish d a uning m azm unini tahlil qilish va shu asosda 
o 'q u v ch ilar n u tq in i o'stirish m arkaziy o 'rin egallaydi. H ikoya o 'q ib
bo'ling ach, o 'q u v c h ila r o'ylashi, o 'z m ulohazalarini aytishi uch u n
tayyorlanishga vaqt berish kerak. O 'qilgan asar yuzasidan beriladigan 
dastlabki savollardan m aqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqm aganligi, 
undagi qaysi q ah ram o n n in g xarakteri bolaga ta ’sir etganini bilishdan 
iborat. S h undan keyingina hikoya sujeti, voqeaning y o'nalishini 
ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy 
g'oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi.
Badiiy asarni tahlil qilishda sujetni to 'liq tushuntirishga berilib 
ketib, q ah ram on larga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish 
kabi ish turlari e ’tib o rd an chetda qolmasligi lozim.
E rtak janriga xos m atn lar jozibadorligi bilan bolani o 'z ig a to r- 
tadi. L ekin hik o y a jan ri ham hayotiyligi bilan o'zig a xos. H ikoyada 
v oqealar tez rivojlanib boradi. U n d a inson hayoti, u bilan b o g 'liq
hayotiy lavhalar b ay o n etiladi. O 'q u v ch ilar q a h ra m o n la m in g xarak ­
teri, ulardagi xususiy atlar bilan qiziqadilar. M asalan, 3 -sin f „ O 'q ish
k ito b i“ dagi „D adam qurgan dengiz“ (H akim N azir), ,,O lm a “ (M alik 
M urodov), „Ilm li m ingyashar"  (N u rm a t M aqsudiy), „Xazonchinak“ 
(O '. H osh im ov ), „ Q o ‘sh terak“ (A. Irisov), „Mehnatkash qiz “ (O ybek) 
va boshqa qiziqarli h ikoyalar berilgan. U lar m avzu jih a td a n xilm a- 
xil b o 'lib , q ah ra m o n la rin in g xarakter-xususiyatlari bilan ham farq 
qiladi.

---

Hikoya b iro r bir davr bilan bog'liq b o ‘ladi. O 'quvchilar q ah ra­
m onlam ing m a’naviyatiga bo'lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli 
va qorong'i to m onlari xususida m uayyan tushunchaga ega b o'la bosh- 
laydilar. U larda go'zallik va nafosatga m uhabbat, yovuzlikka nisbatan 
nafrat tuyg'usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida 
shakllanib boradi. M asalan, 3-sinfda „Jaloliddin Manguberdi" hikoya- 
sida Chingizxon va uning qo'shinlariga nisbatan nafrat uyg'otilsa, 
Jaloliddin M anguberdining xatti-harakati m isolida ona-V atanga m ehr- 
m uhabbat uyg'otiladi, uning taqdiri orqali o 'z ajdodlaridan faxrlanish 
tuyg'usi paydo bo'ladi.
Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o'ziga xos xususiyatlari va vazi- 
fasidan kelib chiqib ish ko'rishni taqozo etadi. U ndagi h a r bir so'z, 
ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizm at qiladi.
Hikoya m atni uning m azm unini yoki badiiy xususiyatlarini 
o'rganishdagina emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy 
o 'qish, m uam m oli usullardan foydalanish uch un ham m anba bo'lishi 
lozim.
B oshlang'ich sinflarda hikoya sujeti, kom pozitsiyasi, qahram on- 
larini o'rganish bo'y ich a turli tahlillar m atn ustida ishlash asosida 
olib boriladi. Bunda o'quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash 
doirasi kengayadi.
„Jaloliddin M anguberdi“ 
hikoyasi 
qahram onlarini, 
ularning 
xatti-harakatlarini o'rganish va tahlil qilishni m atnga tayangan holda 
quyidagi reja asosida am alga oshirish m um kin:
1. C hingizxonning hiyla ishlatgan o 'rn in i m atn d a n topish. U ning 
o'quvchilarda qanday taassurot qoldirganligini aniqlash.
2. Jaloliddin M anguberdining E ron va A fg'onistonda m o'g'ullarga 
qarshi kurashib, erishgan g'alabasi tasvirlangan o 'rin n i topib o'qish.
3. Lashkarboshilarning o'lja taqsim lashi oqibatida nim a yuz berga- 
n in i aniqlash. Bu o 'rin n i m atnd an topish.
4. Jaloliddin M anguberdining jasorati yana qaysi o 'rin d a k o'rin- 
ganini aniqlash.
5. C hingizxon Jaloliddin M anguberdiga nim a uch un tan berganini 
aytish.
Shundan so 'n g o'quvchilar Jaloliddin M anguberdi haqida ongli 
fikr yuritadilar. C hingizxon bilan Jaloliddin M anguberdining xatti- 
harakatlarini taqqoslab, farqlaydilar.
Hikoya m azm unini o'zlashtirish bo'yicha m atn asosida quyidagi­
cha ishlar am alga oshiriladi:

---

1. M atn m azm uni yuzasidan o'qituvchi savollariga javob berish.
2. H ikoya m atni asosidagi savol-topshiriqlam i bajarish.
3. Hikoya m azm uni yuzasidan o'quvchilam ing savollar tuzishi.
4. H ikoya m azm uniga m os rasm lar chizish.
5. H ikoya m atnini qism larga bo'lish.
6. H ar bir qism ga sarlavha topish.
7. Hikoyaga reja tuzish.
8. Reja asosida qayta hikoyalash (to ‘liq, qisqartirib va ijodiy qayta 
hikoyalash).
9. Reja asosida bayon yozish.
Tahlilda o ‘qilayotgan hikoya m atnining tushunarliligi hal qiluvchi 
aham iyatga ega.