K arim a q osim ova

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BADIIY ASARNI 
TAHLIL QILISHNING METODIK SHARTLARI
Z am onaviy m aktab oldiga qo'yilgan vazifalar, kichik m aktab 
yoshidagi o'quvchilar um um iy rivojlanishining o'sganligi, psixologiya 
va xususiy m etodika sohasidagi yutuqlar sinfda o'q ish m azm uni va 
o 'qitish m etodlariga o'zgartirish kiritishni talab etm oqda. Shularga 
bog'liq holda badiiy asarni tahlil qilish m etodikasi takom illashtira 
borildi: takroriy bayon qilish m ashqlari kam aytirildi, ijodiy va o'qilgan 
m atn yuzasidan o 'z fikrini bayon qilish ko'nikm asini o'stiradigan 
m ashqlar ko'paytirildi, asar qismlari ustida em as, balki yaxlit asar 
ustida ishlanadigan b o 'ld i, asar g'oyasi va obrazlarini tushuntirishda 
o 'q u vchilam in g mustaqilligi ortdi, m atn ustida ishlashda xilm a-xil 
topshiriq turlaridan, ta ’lim da texnika vositalaridan va ilg 'or pedagogik 
texnologiya usullaridan k o 'p ro q foydalanila boshlandi va hokazo.
XX asrning 60-yillarida yaratilgan m aktab dasturida kichik m ak­
tab yoshidagi o'q uvchilarda shakllantiriladigan m atn ustida ishlash 
ko'nikm alari belgilab berildi, shuningdek, 1—■
4-sinflarda o'q ish m ala- 
kasiga qo'yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asm ing 70-yillari 
boshlarida m azm uni va m etodik apparati jihatidan hayotga yaqin- 
lashtirilgan o'qish kitoblari yaratildi.
M ustaqillik tufayli ta ’lim sohasida ham katta islohotlar am alga 
oshirildi. 1999-yil boshlang'ich t a ’lim ning ham „D avlat t a ’lim stan­
d a rd " yaratildi, o'quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov 
natijalari hisobga olinib, davlat t a ’lim standartlari va o 'q u v dasturlari 
qayta ko'rib chiqildi, „O 'qish kitobi" darsliklari ham yangilandi.
O 'zb ek m aktablarida taniqli rus m etodist-olim lari T. G . Ram zayeva, 
M. S. Vasileva, V. G . G oreskiy, К. T. G o len kin a, 
L. A. G orbushina, 
M. I.O m orok o va, E. A .N ikitin a, N . S. Rojdestvenskiy, o'zbek olim ­
laridan A. Z unnunov, K. Q osim ova, Q. Abdullayeva, S .M atchon ov, 
M .Y usupov, M .U m aro va, X. G 'u lo m o v a kabilar ishlab chiqqan tak o- 
m illashgan sinfda o'q ish m etodikasidan ijodiy foydalanilm oqda.
B oshlang'ich sinflarda badiiy asar quyidagi m u h im m etodik qoida­
lar asosida tahlil qilinadi:
1. 
Asar m azm unini tahlil qilish va to 'g 'ri, tez, ongli, ifodali o'q ish
m alakalarini shakllantirish bir jaray o nd a boradi (asarning m azm uni­
ni tushuntirishga oid topshiriq o 'q ish m alakalarini takom illashtirish 
topshirig'i ham hisoblanadi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2. Asarning g'oyaviy asoslari va m avzusini, uning obrazlari, sujet 
chizig'i, kom pozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o 'q u v ­
chilam ing shaxs sifatida um um iy kam ol topishiga yaxshi xizm at qiladi, 
shuningdek, bog'lanishli nutqining o'sishi (lug'atining boyishi va faol- 
lashishi)ni ta ’minlaydi.
3. O 'quvchilam ing hayotiy tajribasiga tayanish asar m azm unini ongli 
idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4. Sinfda o'qishga o'quvchilam ing bilish faoliyatini faollashtirish, 
atrof-m uhit haqidagi bilim larini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash 
asoslarini shakllantirishning sam arali vositasi sifatida qaraladi.
Asarni tahlil qilishda hisobga olish zaru r bo'lgan m uhim om il- 
lardan biri uning o'quvchilarga hissiy t a ’siridir. O 'quvchilar m uallif­
ning asosiy fikrini tushunibgina qolm ay, m uallif hayajonlangan 
voqeadan ham hayajonlansinlar. M atnni tahlil qilish o 'qu vch ida fikr 
q o'zg'atish i, hayotiy tajribasining m uallif qayd etgan dalillarga to 'g 'ri 
kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davom ida asarning estetik 
qim m ati, badiiy go'zalligi ham alohida qayd qilib o'tiladi.
O 'q ish m etodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika 
ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o 'qish ni to 'g 'ri 
uyushtirish uchun o'qituvchi badiiy asarning o'ziga xos xususiyat- 
larini, t a ’lim ning turli bosqichlarida o 'q ish jarayonining psixologik 
asoslarini, kichik m aktab yoshidagi o 'q u vch ilam ing m atnni idrok etish 
va o'zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
O 'qish darslari o'quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini 
ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqealam i qanday badiiy vositalar 
orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil 
o'qish va asam i tahlil qilish malakasi sinfdan-sinfga o'tgan sari o'stirib 
boriladi. O 'quvchilar adabiy m a’lum otlam i o'zlashtirish orqali badiiy 
asarning m azm uni, g'oyasi va aham iyatini anglab ola boshlaydilar.
O 'quvchilar adabiy tushunchalarni o'rganish natijasida badiiy 
adabiyot s a n ’atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqador- 
ligini bilib oladilar. Adabiy tushunchalarni shakllantirish bilan birga 
o'quvchilam ing nutqini o'stirish ham m uhim o 'rin tutadi.
Boshlang'ich sinflarda asar tahlilida adabiy ja n r turlari — ertak, 
hikoya, masal, sh e’r, doston, m aqol, topishm oq bilan birga badiiy til 
vositalari — sifatlash, o'xshatish, jonlantirish, m ubolag'a bilan ham
am aliy ravishda tanishtiriladi.
Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o 'q uvchilarda o 'z ona tiliga 
m uhabbat hissi, badiiy asarni ongli o'qish ko'nikm asi o'stiriladi, asar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

g'oyasini ch u qu r idrok etishga zam in h ozirlanadi, o 'q u v ch ilar nutqi 
rivojlantiriladi.
Xalq og'zaki ijodida ertak jan rin in g bolalar to m o n id an yaxshi 
qabul qilinib, qiziqib o'qilishining sabablaridan biri ertak tilining 
t a ’sirchanligi, o 'tk ir sujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. E rtak o 'q ib
b o'lingach, uning badiiy tili ustida ishlashga alohida aham iyat berish 
zarur.
2 -sin f „O 'qish kitobi“ da keltirilgan „K am aychi sh o h " ertagida 
,,yov qora bulutday yopirilib kelayotgan ek an", „K uychi terak" 
ertagida „Terakning shoxlari xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, 
yaproqlari esa shildirab raqsga tu sh ar ek an ", „T o 'rg 'ay lar q o 'sh iq ay­
tib, ularga jo 'r b o 'la r ekanlar", „O h, deb nola qilibdi terak ", „U stu n 
ularning nag'm alariga jo 'r bo 'lib, s h o 'x -sh o 'x kuy chalibdi" kabi badiiy 
vositalar yordam ida tasvirlangan m an zaralar ju d a ko'p . U la r ustida 
ishlash o'quvchi nutqini o 'stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, 
m ulohaza qilishga ham o'rgatadi.
Ertaklarda o'xshatishlar, jonlantirish va m ubolag'alardan foydala­
nilgan. O 'quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik m atn d an to p ­
tirish, qayta hikoyalashda ulardan n u tqlarida foydalanishga o'rgatish 
zarur.
Asar o 'q ib bo'lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. C hunki 
ularning m a’nosi m atndan, asar m azm unidan anglashiladi. Ayniqsa, 
m asallarda allegoriyani ochishda k o 'ch m a m a’noli so'zlardan k o 'p foy­
dalaniladi. U lar bolalarga masal m azm unini tushunishga xalal bergani 
u ch u n ayrim k o 'c h m a m a’noda ishlatilgan so 'z la r asam i o'q ish d an
oldin tushuntiriladi.
3 -sin f „O 'q ish kitobi“ d an o 'rin olgan „A yam ajiz" (Q udrat H ikm at) 
sh e ’rida „B o 'ralar q o r kapalak", „B og 'lar sokin m izg'ishar, M isoli oq 
kapalak", „M uz oynalar sovuq yeb" m isralarida o'xshatish, jo n la n ti­
rish; „Saxiy ona tab ia t", „q u ch og 'id a havo s o f ' m isralarida m etafora; 
„Ayam ajiz izg'iydi, K o'chalard a tutoq ib , Shox-shabbani tortqilar, 
Y alm og'izdek yutoqib" kabi m isralarda jo n lan tirish va o'xsh atishlar 
q o'llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol-topshiriqlardan 
foydalanish m um kin: