K berdimuratova

Arab tilindegi orta a’sirler filosofiyasi
Orta a’sirler filosofiyasi antikaliq filosofiya siyaqli qanday da bir ma’mlekettin’ yaki regionnin’ ruwxiy rawajlaniwinm’jemisi bolip qoymastan, ol Batis ha’m Shig’istag’i ko’p xaliqlardin’ ha’m ma’deniyatlardin’ o’z ara ta’sir etisiwinin’ na’tiyjesi de boldi.
Onm’ quram (sostav) bo’leklerinin’ bin arab tilindegi filosofiya bolip, ayrim jag’daylarda oni arabliq yamasa musilmanhq dep te ataydi.
Rim imperiyasimn’ qulawinin’ aqibetinde Batistm’ filosofiyasinin’, iliminin’ ha'm ko’rkem o’nerinin’ ldirawinin’ uzaq dawam etken basqishinan keyin Shig’ista arab oyshiilarmin’ xizmetlerine baylanisii bul ko’rsetilgen tarawlardin’ gu’llep rawajlamwi baslandi.
Muxammed payg’ambar ta’repinen islam bayrag’i astinda Araviyamn’ ko’shpeli arab qa’wimlerinin’ biriktiriliwi arablardin’ VII-a’sirdin’ birinshi shereginde-aq ko’p ellerdi basip aliwina ha’m Arab xalifatinin’ do’retiliwine ahp keldi. Ol ko’lemi jag’inan bunng’i Rim imperiyasma salistirg’anda da u’lken boldi, Tu’rkistannan ispaniyag’a shekemgi arahqta jaylasti.
Bunday jag’daylarda arab oyshillari Batis Evropa ma’deniyatmin’ qulag'an basqishinda filosofiyaliq da’stu’rlerdi tek g’ana Shig’ista emes, al Batista da, atap aytqanda Pireneya yanm atawinda saqlap qaldi. Arab tilindegi filosofiya grek filosofiyasi ha’m keyingi evropahq filosofiya—sxolastika arasindag’i baylamstinwshi zvenog’a aylandi.
VUI-a’sirden baslap arab du’nyasinda, Shig’ista, al keyin Batis ellerinde de, atap aytqanda Ispaniyada ilimlerdin’, a’sirese meditsina, matematika, astronomiyanin’ rawajlamwi baslanadi. Usi tiykarda tez arada diniy-filosofiyahq miynetler de payda bola basladi.
islam ma'deniyati tek arabliq kelip shig’iwg’a iye bolmadi.Arab filosofiyasin ha’m ma’deniyatm do’retiwshiler tek arablar bolip qoymay, olar perslar, ta’jikler, o’zbekler ha’m basqa xahqlardan da ibarat edi. Onm’ a’hmiyetli ruwxiy deregi retinde islamnan basqa grek ilimi ha’m filosofiyasi, xristianliq patristika ahp qaraldi. Misah ushin, ispaniyamn’ joqan mekteplerinde musilmanlar, evreyler, xristianlar oqitti, kitapxanalannda bolsa barliq u’sh dinnin' traktatlan, antikaliq filosoflardin’, en’ aldi menen Platon ha’m Aristoteldin’ shig’armalan saqlandi.
Arab filosofiyasinin’ bash ma’nisin islamdi, onm’ tiykarg’i dogmatlarin qorg’awg'a ha’m da’lillewge umtiliw berdi.O’zinin’ ishki printsi pleri boyinsha ol xristianliq filosofiya menen sa’ykes keletug’in edi.
Arab tilindegi filosofiya o’zinin’ rawajlaniwinm’ en’ joqarg’i da’rejesine en’ aldi menen arabliq Batista eristi.
lbn-Rushd ha'm ortin ’ «shmliqtin’ ekiligi» kontseptsiyasi. Arabliq Batistin’ Evropa filosofiyasma ta’sirin tiygizgen en’ iri filosofi ibn-Rushd (Averroes)
bolip, ol ispaniyanm’ Kordova qalasmda du’nyag’a kelgen. Antikahq filosof- lardin’ ishinde ol basqalarg’a sahstirg’anda Aristoteldi joqari qoyg'an. Na’tiyjede teologlar om a’yyemgi oyshillardin’ filosofiyasin ken’ tarqatiwda ayiplap, haqiyqiy isenimge ziyan keltirgeni ushin quwdalanadi, kitaplarin bolsa oqiwdi qadag’an etedi.
Averroestin’ atin orta a’sirler filosofiyasinda «shmliqtin’ ekiligi» kontsep- tsiyasin do’retiw menen baylanistiradi. Bul gnoseologiyahq kontseptsiyamn’ maqscti filosofiya ha’m dinnin’ o’z betinshe jasawin, birbirinen g’a’rezsizligin da’lillcwdi an’latadi. Bul kontseptsiya boyinsha qa’legen shinliq ha’r qiyli metodlar ja’rdeminde da’lilleniwi mu’mkin. Ma’selen, ayqin obrazlar ja’rde­minde a’piwayi, sawatsiz adamlardin’ seziwlerine ku’shli ta’sirin tiygiziw; aqildin’ ja’rdeminde sawath adamlarg’a ta’sir etiw. Ko’binese birinshi usildi din, ckinshi usildi filosofiya paydalanadi. Filosofiyaliq shinliq teren’irek ha’m tohg’iraq boladi, biraq din ta’repinen o’zinin’ metodlan ja’rdeminde ahng’an mazmunnm’ da bahalig’in biykarlawg’a bolmaydi. O’z gezeginde filosofiya bolsa filosofiyaliq shinhqlarg’a qatnasta teologiyamn’ shinhqlannin’ u’stinligin moyinlay almaydi.
Averroestin’ «shmliqtin’ ekiligi» kontseptsiyasi islam ha’m xristian teologlan ta’repinen ayawsiz tu’rdc a’shkaralanadi, traktatlan bolsa jag’iwg’a beriledi. Avcrroizm menen gu’resti Albert Velikiy, Foma Akvinskiy ha’m basqa filosoflar- sxolastlar o’zlerinin’ en’ a’hmiyetli ma’selesi retinde alip qaradi.