K berdimuratova

Apologetika ha’ni patristika (III-V a’sirler)
\
^rApologetika (grek so’zi—jaqlaw, qorg’aw)—ertedegi diniy filosofiyaliq ag’im bolip,xristianshihqtin’ideyalarm u’stemsu’rip turg’an ko’p qudayhhq ideolo- giyasinin’ ta’sirinen qorg’awg’a qaratilg’an. Apologetler filosofiyanin’ xristianliq ta’limati tiykanndajasaw mu’mkinshiliginin’ bar ekenligin da’lillegen. Ha’ki- miyat ta’repinen quwdalawg’a ushirag’an birinshi a’sirlerdegi xristianshihq apologetika ta’repinen iske asinlg’an teoriyahq jaqtan o’zin qorg’awg’a mu’ta’j edi. Apologetikamn’ en’ iri wa’kili Yustin Mushenik bolg’an.
Apologctikadan keyin patristika (latin so’zi—a’ke) payda boladi. Ol «shirkew a’kelerinin’» filosofiyaliq ta’limatin an’latadi. «Shirkew a’kelerinin'» shig’arma- larinda xristianliq filosofiyasinin’, qudayliq ta’limatmin’, shirkew haqqindag’i ta’limattm’ tiykarg’i mazmum bayan etilgen^Bul basqish bir pu’tin diniy- spekulyativlik sistemalardin’ islenip shig’iwi menen xarakterlenedi. Batis ha’m Shig’is patristikasin bo’lip qarawg’a boladi. Batistag’i patristikanin’ iri wa’kili retinde Avgustin Blajenmydi, al Shig’istag’i patristikanin’ en’ iri wa’killeri retinde Grigoriy Bogoslovti. ioann Zlatousti ahp qarawg’a boladi. Shig’istag’i vizantiylik filosofiyasinin’ ayriqsha o’zgesheligi sonda, ol grek tilin qollanadi ha’m usig’an baylanisii antikaliq ma’deniyat penen lating’a tiykarlang’an Batisqa sahstirg’anda tig’iziraq baylamsta boladi.
Avgustin Blajenniy orta a’sirlcr filosofiyasma ku’shli ta’sirin tiygizedi. Ol xristianshihqqa manixeyshilik (Jaqin Shig’ista III a’sirde payda bolg’an, jaqsihq ha’m jamanliqti ten’likke iye ulli baslamalar dep tu’sindirgen diniy-filosofiyahq ta’limat) ha’m neoplatonizm arqali keledi. O’zinin’ ta’limatinda Avgustin neoplatonliq filosofiyamn' tiykarlarm xristianshiliqtin’ postulatlan menen biriktiredi. Avgustinnin’ pikirinshe, quday barliq na’rsenin’ sebebin beredi. Quday du’nyani jaratqan ha’mom do’retiwdi dawam etpekte. Neoplatonizm ideyalari tiykarmda Avgustin xristianshihq diniy ta’limatinda teoditsei (grek so’zi— quday ha’m a'dillik) filosofiyaliq problemasin, yag’niy quday ta’repinen jaratilg’an du’nyada jamanliqtm’ o’mir su'riw problemasin islep shig’adi. Jaqsiliq, Avgustinnin’ pikirinshe, jerdegi qudaydin’ ko’rinisin, aljamanhq bolsa jaqsiliqtin’ jetispewshiligin an’latadi. Jamanliq jerde materialliq o’mir su’riwdin’ o’zinin’ idealliq obrazinan qaslnqlawi na’tiyjesinde payda boladi. Materiva o’zinde na’rselerdin’, qubihslardin’, adamlardin’ qudayliq obrazin ja’mley otmp, ol o’zinin’ artta qaliw, qatip qaliw ku’shine baylanisli idealdi jetilispegen uqsashqqa aylandirip, om burmalaydi.
Biliw teoriyasinda Avgustin ta’repinen «isenemen, tu’siniw ushin» degen formula alg’a su’riledi. Bul formula uliwma ratsionalhq biliwden bas tartiwdi an’latpaydi, biraq isenimnin' so’zsiz u’stinlikke iye ekenligin tastiyiqlaydi. Avgustinnin’ ta’limatinin’ en’ basli ideyasi adamnin’ «go’nergennen» «jan’ag’a» qaray qa’liplesiwin, qudaydi jaqsi ko’riwde o’zin jaqsi ko’riwden qutiliwdi an’latadi. Omn’ pikirinshe, adamdi qutqanw en’ aldi menen «jerdegi quday burshag’imn’» wa’kili bolg’an xristianhq shirkewgc tiyisli boliwda ko’rinedi. Avgustin adam iskerliginin’ cki qarama-qarsi tu’rin bo’lip qaraydi.Birinshisi— «jerlik burshaq», yag’niy absolyut da’rejege ko’terilgen o’zin jaqsi ko’riwge, qudaydi jck ko'riwge tiykarlang’an ma’mleketshilikti an'latadi. Ekinshisi— «quday burshag’i» dep atahp, ol o’zin jek ko’riw arqali qudaydi jaqsi ko’riwge tiykarlang’an ruwxiy birlikti an’latadi. Avgustinnin’ pikirinshe, quday en’ joqari jaqsihqti beredi, al adamnin’ ruwxi qudayg’a jaqin ha’m ma’n’gi jasaydi, ol denege salistirg’anda jetik boladi. Jannin’ deneden basun keliwi adamnan birinshi na’wbette seziwlik ra’ha’tleniwshilikti basip, sheklep, o’zinin’ jam haqqinda qayg’iriwdi talap etedi.
Avgustin insan erkinligi problemasin alg’a su’redi, sebebi omn’ aytiwi boyinsha, subektivlik jaqtan adam erkin ha’reket etedi, biraq omn’ islegen ha’mme na’rselerin, ol arqali quday isleydi. Avgustinnin’ sin’dirgen xizmeti sonda, ol birinshi ret jannin’ o’mirinin’, «ishki adamnin’» o’mirinin’ sheksiz quramah ekenligin ha’m amqlamag’a toliq boysinbaytug’inlig’m ko’rsetedi. 01 xristianshiliqtin’ filosofiyaliq jaqtan da’lilleniwin Platon filosofiyasinda tabiwg’a unnadi. Omn’ pikirinshe, Platonmn’ ideyalari «jaratiwshinin' do’retiw akti aldindag’i oylarin» beredi. Avgustin xristian filosofiyasindag’i neoplatonizm bag’dannin’ tiykann salg’an oyshil. Bul bag’dar Batis Evropada XIII a’sirge shekem u’stemlik etti.
Avgustinnin’ filosofiyaliq ideyalan omn’ «Haqiyqiy din haqqinda», «Qudayliq burshaq haqqinda», «Ta'wbcge keliw» ha’m basqa da shig’armalannda bayan etilgen ha’m olar xristianshihq ideologiyasinm’ teoriyaliq tiykarma aylang’an.