K berdimuratova

Sxolastika (V-XV a’sirlcr)
Xristian idcologiyasinin’ u’stemlik etkcn da’wirinde liykarg’i filosofiyaliq ag’im retinde sxolastikam alip qarawg’a boladi. «Sxolastikanin’ a’kesi» dep Boetsiydi aytqan. Oni tek birinshi sxolastik dep qabillap qoymay, al «keyingi rimli», Tsitseron, Seneka, rimli da’wirdin’ platoniklerinin’ isin dawamlawshisi dep te qabillag’an. Boetsiydin’ en’ bash miyneti «Filosofiya menen timshlan- dinw» («Uteshenie lilosofiey») dep ataladi.
^f Sxolastika (grek so’zi—mektep) «mekteplik filosofiya» bolip, orta a’sirlcrdegi universitetlerde u’stcmlik etti, ol xristianliq dogmalardi logikahq pikirlewler menen baylamstiradi. Sxolastikanin’ bash waziypasin diniy dogmalardi logikahq jol menen tiykarlaw, jaqlaw ha'm sistemag’a keltiriw beredi^ Dogma (grek so’zi—pikir) sha’rtsiz tu’rde isenim sipatinda qabil alinatug’in ha’m gu’mandi payda etpeytug’in, sing’a ahnbaytug’in jag’daydi an’latadi. Sxolastika isenim dogmalarin moyinlaw ushin logikahq argumentler sistemasin do’retedi. Sxolastikahq bilimler dep o’mir menen baylanisti u’zgen, ta’jiriybelik seziwlik biliwge tiykarlanbag’an, al tek dogmalarg’a tiykarlang’an pikirlewlerge boy- sinatug’in bilimlerge aytamiz.
Sxolastika uliwma ratsionalhq biliindi biykarlamaydi, biraq ol ratsionalhq biliwdi qudaydi logikahq biliw dep ahp qaraydi. Bul ma’nide sxolastika misti- kag’a (grek so’zi—sir), yag’niy tek g’ana ka’ramatli nurlamw ja’rdeminde qudaydi biliw mu’mkinshiligi haqqindag’i ta’limatqa qarsi turadi. Tog’iz a’sir dawaminda sxolastika ja’miyetlik sanada u’stem su’rdi. 01 logikanin’ ha’m basqa da teoriyahq pa’nlerdin’ rawajlamwinda unamli roldi oynaydi, biraq ta’biyiy, ta jiriybelik ilimlerdin’ rawajlamwina kesent beredi.
Sxolastikanin’ gu’llenip rawjlang’an da’wirinin’ en’ iri wa’kili Foma Akvinskiy (1225 j. yaki 1226-1274 jj.) bolg’an. 01 Rim-katolik shirkcwi ta’repinen keyin ala kanonlastinlg’an Tomas Akvinat (Thoma Aquinas) degen at penen de belgili. 01 teologiyahq ta’limatti sistcmalastiradi, katolik shirkewinin’ ra’smiy idcologiyasinin’ tiykarm qurag’an filosofiyaliq kontseptsiyam do’retedi. Onm’ pikirinshe, katolitsizmnin’ ortodoksalhq filosofiyaliq ta’limati tomizm dep ataladi. Vatikanmn’ ha’zirgi filosofiyaliq doklrinasi neotomizm dep ataladi. Foma Akvinskiydin’ en’ belgili shig’armalan retinde Akvinat jiynag’i degen atama menen belgili «Filosofiyanin’jiynag’i» ha’m «Diniy ta’limatlar jiynag’i» qabillanadi. Onm’ ta’limatinda bilim menen isenim, din ha’m ilim arasindag’i amq shegara bo’lip ko’rsctilgen. Din o’zinin’ ashihwlarmda bilimdi iyeleydi. Ilim logikahq jol menen ashihwlardm’ shinlig’in da’lillcwge uqipli. Usi ma’nide ilimnin’ o’mir su’riw maqseti beriledi. Sxolastika tek g’ana teoriyahq bilimlerdin’ o’mir su’riwinc mu’mkinshilik beredi. Ta’jiriybelik, seziwlik biliwdi ol gu’na dep aytqan.
Foma Akvinskiy boyinsha tek g’ana teologiya uliwma sebepler haqqmda bilimdi an’latadi. Quday haqqmdag’i bilim eki ta’rtip haqqmdag’i bilimdi an’latadi. Birinshisi—ha’r bir adamg’a tu’sinikli bilim, ekinshisi, a’pivvayi adam aqilina tu’siniksiz bilim. Sol sebepli teologiyamn' tiykarg'i printsi pi—aqilg’a salistirg’anda isenimnin’ artiqmashiliqqa iye boliw printsi pi dcp ataladi.Basil tczis retinde «tsenemen, sebebi absurd bolg’am ushin» tczisi alip qaraladi. Foma Akvinskiy eki tu’rli shmliqtin’ duns emes ekenligin da’lilleydi. Slunliq birew, ol da bolsa Quday dep tu’sindiredi.
Foma Akvinskiy qudaydin’ barlig’inin’ kosmologiyaliq da’lilinin’ bes jag’dayin keltirip o’tedi.
01 da’lildi quday tu’siniginen emcs, al ha’r bir qubihstm’ o’z sebebine iye boliwinan keltirip shig’aradi.Bir sebepten ekinshi sebepke o’tiw arqali Foma Akvinskiy qudaydin’ barliq qubihslar ha’m protseslerdin’ cn’ joqarg’i sebebi sipatindag’i oyg’a keledi. Foma Akvinskiy katolik dinin teoriyaliq jaqtan da'lil- lewge u’lken u'lesin qosti, sol sebepli og’an «perishtenin’ dokton» atag’i beriledi.
XI a’sirde sxolastikahq filosofiyanin’ ishindc nominalizm ha’m realizm bag’darlan arasinda ilimiy diskussiya alip banladi. Olardin’ ishindegi bir neshshe a’sirler dawam etken en’ u’lken aytis «univcrsaliyler haqqindag’i tartis» edi. Universaliyler (latin so’zi—uliwma) dep jeke, konkret na’rselerden panqlanatug’in uliwma tu’siniklerge (terminler, atamalar, atlar) aytamiz. Universaliyler haqqindag’i tartistm’ tiykarma to’mendegishe soraw qoyilg’an: «Uliwma tu’sinikler obektiv o’mir su’re me, yaki tek g’ana jeke na’rseler obektiv jasay ma?»
Realizm (latin so’zi—haqiyqiy) bag’dan bolsa uliwma tu’sinikler olardi biletug’m aqildan g’a’rezsiz tu’rde obektiv, real halatta o’mir su’retug’inlig’in moyinlaydi. Olar uliwma tu’siniklerdin’—universaliylerdin’ (uhwma adam, uliwma terek h.b.) qanday da bir ruwxiy tiykarlar yamasa jeke na’rselerdin’ birinshi ko’rinisi sipatinda real jasawi haqqinda aytadi. Olardin’ pikirinshe, universaliyler na’rselerge shekem o’mir su’redi, na’rselerdi payda etedi. Bul shettegi realizm o’zinin’ dcregi retinde Platonnin’ «ideyalar du’nyasi» ha’m «zatlar du’nyasi» haqqindag’i ta’limatin alip qarag’an.
Nominalizm (latin so’zi—atama) obekti, real halatta tek g’ana jeke predmetlerdin’ o’mir su’retug’inhg’in moyinlaydi, al uliwma tu’siniklerdi, atamalardi bolsa biliwge umtiliwshi subekt universaliylerdin’ zatlardan burin emes, al zatlardan keyin jasaytug’mlig’i haqqindag’i belgilerdi abstraktsiya- lastinw arqali do’retetug'inlig’in aytadi. Real tu’rinde tek g’ana jeke na’rseler, misali, adamlar, terekler g’ana o’mir su’redi, al «uliwma adam* yaki «uliwma terek» - tek g’ana so’zlerdi yamasa atamalardi an’latadi. Olardin’ja’rdeminde adamlar jeke predmetlerdi bir tekke uliwmalastiradi.
Nominalizmnin’ bir tu’ri sipatinda kontseptualizm yaki o’lshemge iye nominalizm alip qaraladi. Ayinm jag’dayda om nominalizm ha’m realizm arasindag’i orta bag’dar sipatinda amqlaydi. Kontseptualizm uliwma biliwge umtiliwshi subekttin’ aqihnda g’ana uliwma tu’siniklerdin’ o’mir su’riwinin’ reallig’in moyinlaydi.