K berdimuratova

Materiyamn’ sho’lkemlesiw da'rejeleri. Matcriyalhq sistemalardin’ ha’r biri elementler ha’m olar arasindag’i baylamslardan turadi. Konkret sistema- lardan strukturahq da’rejcler payda boladi, olardan o’z gezeginde materialliq bolmis turadi. Strukturahq da’rcjeler uliwma qa’siyetlerge, o’zgeriw mzamlanna ha’m olar ushin ta’n bolg’an ken’islik-waqithq masshtablarg’a iye qanday da birklastin’ obektlerinen turadi. Organikahq emes du’nyanm’ tarawi submikro- elementarhq, mikroelementar, yadrohq, atomliq, molekulahq, ha’r qiyli shamadag’i makroskopiyaliq deneler da’rejesinen, planetarliq da’rejeden, galaktikahq, metagalaktikahq, strukturahq da’rejelerden turadi.
Janli ta’biyattin’ strukturahq da’rejelerin biologiyahq makromolekulalar, kletkahq, mikroorganizmlik, organlar ha’m tkanlar da’rejesi, organizm sistemasi da’rejesi, populyatsiyahq da’reje, biotsenoz ha’m biosfera beredi.
Sotsialhq haqiyqatliqta materiyamn’ sho’lkemlesiw da’rejesi retinde individler, shan’araq, ha’r qiyli ja’ma’a’tler, sotsialhq toparlar, klaslar, milletler, etnoslar, ma’mleketler, ma’mleketler sistemasi, ja’miyet da’rejeleri ahp qaraladi.
Materialliq sistemalardin’ ha’m materiyamn’ strukturahq da’rejelerinin’ tiykarmda realhqtin’ fizikahq tu’rleri—zat ha’m maydan jatadi. Zat (veshestvo) materiyamn’ fizikahq tu’ri bolip, o’z massasina iye bo’lekshelerden turadi. Og’an barliq materialliq sistemalar—elcmentar bo’lekshelerden baslap metaga- laktikahq sistemalar kiredi. Maydan (pole)—denelerdi o’z ara baylanistiriwshi ha’m olardin’ ha’reketlerin bir deneden ekinshi denege o’tkeriwshi materialliq sho’lkem bolip tabiladi.
Materiyamn’ strukturahq sho’lkemlesiw da’rejesinin’ ko’p tu’rliligi olardin’ ha’r birinin’ o’z spetsifikasina iye boliwin biykarlamaydi, olar sahstirmah tu’rde o’zlikke iye boliw menen bir qatar, o’z ara baylanisqa da iye.
Bizler materiya haqqmda so’z etkenimizde, du’nyani birlik ta’repten ahp qaraymiz. Biraq, du’nya qubihslardin’ ko’p tu’rliligin de an’latadi. Du’nyani ko’p tu’rlilik retinde su’wretlew ushin “ha’reket” filosofiyaliq kategoriyasi qollamladi.
Du’nyanm’ ko’p tu’rliligi du’nyanm’ qa’legen “ha’zir” ha'm “usi jerdegi- sinin’” basqa “ha’zir” ha’m “usi jerdegilerden” ayirmashihg’m ko’rsetedi. Bul du’nyanm’ ken’islik ha’m waqittag’i o’zgerisi ha’reket dep ataladi. Solay etip, bizler ha’rekettin’ birinshi aniqlamasin alamiz.
Ha’reket materiyamn’ ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgerisin yamasa uliwma bolatug’in o’zgeristi an’latadi.
Ha’rekettin’ uliwma bolatug’in o’zgeris sipatindag'i amqlamasi u’lken a’hmiyetke iye. Ko’pshilik jag’daylarda ha’reketti ken’isliktegi mexanikahq orm awistinw sipatinda tu’sinedi. Predmet usi jerde edi, keyin ala ol ornin o’zgertti. Usig’an ha’reketti alip kcliwge umtiladi. Biraq bizler ha’reketti uliwma bolatug’in o’zgeris sipatinda amqlaytug’in bolsaq, onda bizler ha’r qiyli protseslerdi — atomlardin’ ha’m molekulalardin' ishindcgi bolatug’in protses- lerdi, kristallardin’ o’siwin, tiri organizmlerdin’ zat aimasiwin, yag’niy o’mirdi de o’zgerislerde jasaytug’in ha’reket retinde — qamtig’an bolamiz. Ja’miyet tariyxi da, revolyutsiyalar, urislar, millionlag’an adamlardin’ ku’ndelikli turmisi ha’reket tu’ri sipatinda o’mir su’redi. Solay etip, ha’reket degenimiz fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq ha’m sotsialhq du’nyadag’i qa’legen o’zgeristi an’latad]. Bul ha’rekettin’ universalliq xarakterge iye ekenligin, ma’n’giligin, barliqti o’z ishine qamtiwshilig’in ko’rsetedi.
Bul jerde bizler ha’rekettin’ ekinshi amqlamasina o’temiz. Ha’reket bul materiyamn’ o’mir su’riw usili bolip tabiladi.
Yag’my materiya tek g’ana ha’rekette o’mir su’redi. Bul degen so’z, birinshi gezekete qa’legen qubilis o’zin berilgen qubilis retinde o’zgertiw arqali saqlap qalatug’inhg’m an’latadi. O’zlikke iye bohw ushin u’zliksiz o’zgerip basqag’a aylamp otinw kerek.
Ha’reket, solay etip, o’z ishine qarama-qarsiliqli—o’zgeris ha’m saqlamw siyaqli—sipatlamalardi qamtiydi. Bul bizlerdi ha’rekettin’ u’shinshi amqlamasina alip keledi. Ha’reket bul qarama-qarsihq.
Ha’rekcttin’ qarama-qarsiliqhg’i a’yyemgi grekler ta’repinen ashildi. Zenon aporiylerdin’ bir neshshesin du’zdi. “Oq jay”, “Axilles ha’m tasbaqa”, “Dixoto- miya” aporiylerinin’ja’rdeminde ol ha’reketti moyinlaw qarama-qarsiliqlarg’a a’keletug’inhg’m da’lilledi. Zenon Parmenidtin’ du’nya bul ha’reketsiz, qozg’almaytug’in, bosliqsiz shar ta’rizli barliq ekenligi, al seziw organlanmiz ja’rdeminde qabillanatug’in qorshag’an ortaliqtm’ ko’p tu’rliligi illyuziya ekenligi haqqindag’i ta’limatin da’lillewge ha’reket etti. Biraq realhqta Zenon ha’rekettin’ qarama-qarsihqhg’in ashti. Ha’reket o’z ishine o’zinin’ qarama- qarsihqhg’in, atap aytqanda, timshhqti qamtiydi. Ha’reket bul ha’reket ha’m tinishliqtin’ birligi bolip tabiladi.
Ha’rekettin’ qarama-qarsiliqlig’i ken’islik ha’m waqittin’ qarama-qarsiliq- hg’m da an’latadi. Ha’zirgi zaman fizikasi Zenonnm’ bunnan eki yarim mm’ jil burin aporiyler ja’rdeminde da’lillegen mazmunm tastiyiqlaydi. Elektron, proton, neytron h.b. elementar bo’leksheler bir waqitta tolqinlar ha’m bolip tabiladi. Yag’niy olar ha’zir ha’m usi jerde boladi, ha’m sol waqitta barliq jerde, ha’m barliq waqitta boladi.
Endi timshhqti analizlewge o’teyik. Tinishhq degenimiz ne? Birinshi gezekte, timshhq degenimiz ha’reketsizlik dep oylaymiz. Biraq bunday oylawimiz naduns, sebebi materiya tek g’ana o’zgeriste, yag’niy ha’rekette jasaydi, ha’m ha’reketti alip taslay almaymiz. Onda bir na’rse basqa na’rsege sahstirmah tmishhqta boladi dep aytadi, al olar birlikte jerdin’ do’gereginde aylanadi, al Jer bolsa Quyash do’gereginde, al Quyash bolsa galaktika orayi do’gereginde h.b. aylanadi deymiz. Qa’legen tinislxliq qiyaliy xarakterge iye bolip, real jag’dayda tek ha’reket o’mir su’redi degen pikir kelip shig’adi. Biraq, ha’reket o’z ishine rcalhq sipatinda tmishhqti qamtiwi tiyis.
Realliq problemasi, eger bizler timshhqti ten’ salmaqliq sipatinda amqlasaq sheshiledi. Na’rsenin’ tinishliqta boliwi barliq elementler, atomlar ha’m molekulalar u’zliksiz ha’rekette boliwi arqali, berilgen na’rseni saqlaydi, sebebi berilgen na’rseni quraytug’in atomlardin’ ha’m molekulalardin’ ha’reketinin’ jiynag’i ten’ salmaqhqta jaylasadi.
Timshhq degenimiz qanday da bir na’rsenin’ yaki sistemamn’ sonday ha’reketi bolip, sol waqittin’ o’zinde bul berilgen na’rseni yaki sistemam saqlawin da an’latadi.
Misal ushin, menin’ organizmimnin’ barliq bo’leksheleri ha’rekette boladi. Zat almasiw iske asinladi, qan aylamsi iske asinladi, ju’rek urisi iske asinladi. Biraq, tek usi ha’reket g’ana meni tiri konkret insan sipatinda saqlaydi ha’m men o’zlikke iye bolaman. Usi ma’nide men tinishliqta bolaman, biraq mexanikahq ma’nide men ko’sheni kesip o’tip atirg’an da,poezda ketip baratirg’an da boliwim mu’mkin, biraq, usig’an qaramastan, men o’zlikti saqlawim, yag’niy tinishliqta boliwim mu’mkin.
Solay etip, bizler tmishhqti ten’ salmaqliq sipatinda aniqlawimiz mu’mkin. Biraq, qa’legen ten’ salmaqliq barliq waqitta salistirmah bolip, absolyutlik emes xarakterge iye boladi ha’m usi belgisi ja’rdeminde ol u’zliksiz ha’m absolyut ha’reketten pariqlanadi. Belgili da’rejede o’zgermcytug’in tiykar, waqittin’ o’tiwi menen o’zgeriske ushirap, basqag’a aylanadi, sebebi ha’reket absolyut shama bolip, tinishhq salistirmahqqa iye boladi.
Tmishhqti da ha’reket siyaqli materiyanin’ o’mir su’riw usili dcp qarawg’a boladi, tinishhqsiz du’nyada turaqhhq ta, aniqhhq ta boliwi mu’mkin emes, taza tu’rindegi ha’reket taza tu’rindegi xaosti an’latadi. Тек g’ana salistirmah ten’ salmaqhhq retindegi timshhq jag’dayinda qanday da bir unamli ha’reket, misal ushin, rawajlamw yaki progress, jan’amn’ payda boliwi mu’mkin.