K berdimuratova

Ha’reket etiwshi materiyanin' formalari haqqinda. Uliwma ha’reket abstraktsiya bolip tabiladi. Ha’reket real konkret formalarda jasaydi. Ha'rckct etiwshi materiyanin’ tiykarg’i u’sh formasin bo’lip ko’rsetiwge boladi: birinshisi, jansiz ta’biyattag’i ha’reket; ekinshisi, janh ta’biyattag’i ha’reket; u’shinshisi, ha’reket etiwshi materiyanin’ sotsialliq formasi. Jansiz ta’biyatta ha'reket etiwshi materiyanin’ mexanikahq, fizikahq, ximiyahq formalarin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
ilimnin’ rawajlamwinm’ ha’zirgi basqishinda klassifikatsiyanm’ jan’a variantlan da bar. Ko’pshilik filosollar ha’reket etiwshi materiyanin’ mexanikahq formasin jansiz ta’biyattag’i ha’rekettin’ baslang’ish formasi retinde alip qaramay, om ha’rekettin’ fizikahq formasmin’ ken’cytilgen toparma kirgizedi. Bug’an qosimsha ha’rekettin’ jan’a—geologiyahq, geografiyaliq formalarin— jcr qabig’imn’ o’/.geriw protseslerin, okean ha’m kontinentlerdin’, tavvlar ha’m da’ryalardin’ qa’liplesiwin—moyinlaytug’in da o'zgeshe ko’zqaras bar. Bul ko’zqaras B.Kedrovqa tiyisli. Ol ha’rekettin’ ximiyaliq formasin eki shaqapshag’a divergentsiyalaw printsipin alg’a su’rdi: organikahq emesximiya ha’reket etiwshi materiyamn’ geologiyahq formasin, al organikahq ximiya biologiyahq ha’m sotsialhq formalann payda etedi. Bul jerde ha’rekettin’ geologiyahq formasi jerde organikahq o’mirdin’ ha’m adamzat ja’miyetinin’ payda bohwinin’ tiykan ha’m za’ru’rli jag’dayi bolip tabiladi. Bul keltirilgen klassifikatsiyadan basqa da klassifikatsiyanin’ tu’rleri bar. Bizler ha’reket etiwshi materiyamn’ da’stu’riy qabil etilgen formalarina toqtap o’temiz.
Ha’reket etiwshi materiyamn’ ha’r qiyli formalan arasindag’i qatnas eki to’mendegi jag’daylar menen ko’rsetiledi:
Birinshisi. Ha’reket etiwshi materiyamn’ qa’legen formasi belgili jag’daylarda ha’reket etiwshi materiyamn’ basqa formasina o’tiwi mu’mkin. Bul jag’day materialliq du’nyanm’ birligin sa’wlelendiredi.
Janli jansizg’a aylaniwi ayqin, bul protses o’lim dep ataladi. Ha’reket etiwshi materiyamn’ sotsialliq formasi biologiyahq formag’a o’tiwi mu’mkin,— puqarahq unslar ha’m ja’miyetlik o’mirdin’ tiykarlannm’ idirawi da’wirlerinde adamlar turpayilasadi, o’mir su’riwdin’ haywanhq formalarina qaytadi (B. Pasternaktin’ “Doktor Jivago” romamnda bul jag’day jaqsi sa’wlelengen). Adamlar planetamn’ bir pu’tin rayonlannda o’mirdi joq etiwge bag’darlang’an uqipliliqqa iye. Haqiyqatinda bunday is-ha’reketler olardin’ abiroyin ko’termeydi.
Biraq, o’mirdin’ jansizdan payda boliw protsesleri ha’m biologiyahq formadan sotsialhqqa o'tiwi, yag’niy adamnin’ qa’liplesiwi ha’zirgi ku’nge shekem belgisiz.
Akademik V.Vcrnadskiydin’ janli jansizdan payda boliwi mu’mkin cmes, janli tek g’ana janhdan payda bohwi mu’mkin degen ko’zqarasi bar. Du’nyada ha’mme waqit o’mir jasaydi, onm’ da’nesheleri a’lemnin’ bir ormnan basqa ornina o’tiwi mu’mkin. O’mirdi de ha’reket ha’m energiya siyaqli joq etiwge bolmaydi.
Usig’an qaramastan, bizler jansizdan janhg’a o’tiw mu’mkinshiligin ha’m ha’reket etiwshi materiyamn’ biologiyahq formasman sotsialhqqa o’tiw mu’mkinshiligin moyinlawimiz tiyis, sebebi bul mazmun materialliq du’nyanm’ birliginen kelip shig’adi.
Ekinshisi. Ha’reket etiwshi materiyamn’ qa’legen formasi spetsifikahq o’zgeshiliklerge ha’m mzamlarg’a iye. Olar basqa formanm’ o’zgeshcliklerine ha’m nizamlarina alip kelinbeydi.
Yag’niy ha’rekettin’ bir formasin basqa ha’rekettin’ qa’siyetleri arqali tu’sindiriwge bolmaydi, ha’reket formalan sapali jaqtan birbirinen panqlanadi. Janli ha’mjansiz ta’biyattin’ bir birinen ayirmashilig’i nede ekenligin ko’rip o’teyik.
Jansiz ta’biyat—mexanikaliq, fizikaliq ha’m ximiyaliq protsesler—scbepli- na’tiyjeli qatnasiqlarg’a boysinadi. Burinda bolg’an waqiya ha’zirgi jag’daydi amqlaydi. A’piwayi misal. Bilyard shan stol u’stinde qozg’aladi, sebebi omn’ qozg’aliwinan aldin kiy menen om uradi. Quyash sistemasmin’ buring’i hah— Quyash ha’m planetalar ken’isliginde belgili bo’listiriw—Quyash sistemasmin’ ha’zirgi ha’m keleshektegi hallann amqlaydi.
Solay etip, bul jerde ha’zirginin’ burmg’i menen amqlamwi a’hmiyetke iye, bul jag’daydi to’mendegi formula menen ko’rsetiwge boladi’
Buring’i => Ha’zirgi
Janli ta’biyatta sebepli-na’tiyjeli qatnaslar ha’reket etiwin dawam ettiredi, biraq olar amqlawshi bolmaydi. Onday qa’siyetke maqsetli qatnas iye boladi. Janli maqluqattin’ ha’zirgi minez-qulqi keleshekte nenin’ju’z beriw kerekligi menen amqlanadi. Bul jerde basqasha formula ha’reket etedi’
Ha’zirgi *= Keleshek
Arislan suwinnm’ izinen quwadi, biraq ol suwinnm’ ha’zirgi turg’an jerine qaray juwirmaydi (sebebi suwin bir orinda turip anslandi ku’tpeytug’inhg’i aniq), al omn’ baratug’in jerine qaray juwiradi. Ol joq jerge, biraq omn’ keleshekte bolatug’in, baratug’in jerine ju’giredi.
Sarg’aldaq daryanin’ u’stindegi shaqag’a sonday qashiqhqta uya saladi, qandayda waqit o’tkennen keyin ba’ha’rgi suw tasqini bolg’anda da, uya suwdin’ maksimal da’rejesinen belgili bir santimetrge joqanda jaylasqan boladi. Sarg’al­daq sol jili suwdin’ maksimal da’rejesinin’ qanday bolatug’inhg’m aldinnan bilgendey bolip tu’yiledi. Hesh kim om aldinnan esaplap shig’a almaydi, sebebi tasqinmn’ da’rejesi aldinnan ko’rip bolmaytug’in ko’p jag’daylardan g’a’rezli boladi, al sarg’aldaq bolsa qalay bolsa da bul jag’daydi biledi.
Bul qubilis aldindag’im sa’wlelendiriw dep ataladi. Janli maqluqtin’ minezi ele bolmag’an, biraq keleshekte boliwi kerek waqiyam esapqa alg’an halda iske asinladi.
Ha’rekettin’ sotsialhq formasi o'zgeshe qubilis—ma’deniyat penen xarak- terlencdi. Ma’deniyat ekinshi ta’biyatti o’ndiriwge bolg’an sanah iskerlik, olar ta’biyiy jol menen o’zliginen payda bohw mu’mkinshiligine iye emes: ko’rkem o’ner, a’dep-ikramliliq, texnikaliq oylap tabihwlar h.b.
Ha’rekettin’ formalarinan basqa ha’rekettin’ tipleri de bar.Olardin’ eki— sanli ha’m sapah tu’rlerin bo’lip ko'rsetiwge boladi. Sanli tu’ri mexanikaliq dep atalip, sapamn’ o’zgeriwisiz iske asinladi. Ekinshisi ha’reket etiwshi mate- riyamn’ basqa formalanndag’i sapamn’ o’zgeriwin an’latadi. Sapamn’ o’zgeriwi- nin’ u’sh tu’ri bar. Birinshisi funktsional sistemalarda, ekinsliisi aylams (krugovo-
rot) protseslerinde, u’shinshisi rawajlamw protscsinde. Rawajlamw sistemamn’ qaytalanbaytug’in sapali ha’m bag'darh o’zgerisi retinde amqlanadi. Bag’dar- lamw u’sh tu’rli: progressiv, regressiv ha’m neytral (gorizontalhq) boladi.