K berdimuratova

Rawajlamw ha’m regress tu’sinikleri. Rawajlamw ha’reket etiwshi mate­riyanin’ to’mcngi formasi nan onin’ quramah ha’m joqarg’i formasina qaray o’tiwi bolip tabiladi. Misali, jansiz materiyadan janli materiyag’a o’tiw yaki ha’rekettin’ biologiyaliq formasinan sotsialhqqa o’tiw. Rawajlamw quramalasiw protsesi, sho’lkemlesiwdin’ o’siwi ha’m bir teksizligi menen iske asinladi. Qa’legen a’piwayi tiri maqluq, qanday da bir amyoba jansiz ta’biyattin’ qa’lcgen qubilisina sahstirg’anda quramahraq ha’m sho’lkemlesiwi joqan bolip keledi.
Rawajlamwg’a regress, yaki entropiya—ha’r tu’rlilikti ahp taslawg’a qaratil- g’an protses—qarsi turadi. Entropiyag’a a’piwayi misal keltirip o’teyik. Bo’lme- nin’ mu’yeshinde hawam qizdiriwshi u’skene tur. 01 jaydin’ ishindegi hawam birtekli emes bo’listiriwge alip keledi. Mu’yeshte hawanin’ ha’reketshen’lirek molekulalan bolsa, al bo’lmenin’ basqa mu’yeshlerinde pa’sirek molekulalan ha’rekct etedi. Qizdinwshim o’shirip taslayiq. Da’rha’l temperaturamn’ ten’lesiw protsesi baslanadi ha’m belgili waqittan keyin bo’lmcnin’ barliq jerinde bir temperatura qa’li plesedi. Bul temperaturamn’ ten’lesiwi entropiya protsesi dcp ataladi.
Entropiya sho’lkemlesiwdin’ da’rejesinin’ pa’seyiwine, ten’lesiwge ahp keledi. Eger bizler du’nyani bir pu’tinlik sipatinda alip qarasaq, onda onin’ ha’r tu’rli ha’m strukturalasqan ekenligin ko’remiz. Energiyamn’ kontsentratsiya- lamwimn’ oraylan bar (juldizlar ha’m galaktika oraylan). Biraq, bul energiya du’nyahq ken’islikte a’ste shashihp, juldizlar a’ste suwip ha’m waqittin’ o’tiwi menen qaran’g’i massalarg’a aylamwi tiyis. A’lemnin’ keleshegi—o’li jansiz sho’listanhq boliwi mu’mkin.
Biraq, du’nyada qarsi protsestin’ iske asinlip atirg’anlig’i aniqlang’an. Jas juldizlar payda bolip, planetalarda o’mir ha’m aqil payda bolmaqta. Egerde qarsi rawajlamw protsesi bolmag’anda, onda a’lem suwip, o’mirsizlikke aylang’an bolar edi. Adamzattin’ a’lemde o’mir su’riwinin’ o’zi entropiya mzaminm’ absolyutligin biykarg’a shig’aradi. Ne ushin entropiya nizarm buziladi ha’m materiyanin’ rawajlaniwi ha’m strukturasinin’ quramalasiwi iske asatug’inhg’ina qatan’ ilimiy tu’sindirme joq.
Bul joqanda ko’rsetilgen ha’rekettin’ ilimiy mazmumnan basqa filosofiya tariyxinda ha’reketti metafizikaliq usilda tu’sindiriwlerdin’ eki kontseptsiyasi bar. Birinshi ha’rekettin’ metafizikaliq kontseptsiyasi mexanikahq substantsia- lizm degen at penen belgili bolip, XVI1-XV1H a’sirlerdegi ilimnin’ rawajlamw da’rejesinde, yag’niy mexanikahq ha’reket universalhq dep ahp qaralg’an waqitlan u’stem su’rdi, keyin ala, yag’niy XIX a’sirdin’ ekinshi yariminda bunday tu’sindirme ta’biyiy ilimlerdin’ berilgenlerine qarsi kele basladi. Bul kontseptsiya materialliq obekttin’ o’z betinshe, ha’reketten tisqarida o’mir su’riwin moymladi.
Ekinshi kontseptsiya ha’reketti absolyutlcstiredi, ha'reketlin’ hesh qanday materialliq obektler menen baylamssiz o’z betinshe o’mir su'riwin moyinlaydi. 01 filosofiya tariyxinda idealistlik relyativizm degen at penen belgili bolg’an. Substantsiyamn’ ha’reketsiz o'mir su’riwin moyinlap, relyativizm substantsiyani uliwma biykarlaydi, al ha’reketti bolsa taza tu’rinde, dercksiz mazmun sipatinda ahp qaraydi. Bul ekinshi kontseptsiyanin’ iri wa’kili retinde P.Dirakti ahp qarawimizg’a boladi. 1956-jih Moskva qalasinda “Elektron ha’m vakuum” ath oqig’an lektsiyasinda ol elektron degennin’ ne ekenligin bizlerdin’ biliwimizdin’ sha’rt emesligin aytadi. Onin’ qalay ha’rekctke keletug’inhg’in, o’z ara ta’sir etisiwin biliwdin’ a’hmiyetli ekenligin ko'rsetcdi¹.
Solay etip, metafizikaliq substantsializm ha’m relyativizm uliwma tiykarg’a iye bolip, na’rselerdi substantsiya sipatinda tu’sindirip, olardin’ ha’reketten g’a’rezsiz mazmun ekenligin moyinlaydi.
§3. Kcn’islik ha’m waqit filosofiyaliq kategoriyalar sipatinda
Bizler ha’reketti materiyamn’ ken’islikte ha’m waqittag’i o’zgerisi dep amqladiq. Biraq ken’islik ha’m waqit degenimiz neni an’latadi? Bul jerde filosof Avreliy Avgustinnin’ so’zin keltirip o’tsek boladi: “Mennen waqit degen ne dep soramag’anshelli, men onin’ ne ekenligin jaqsi bilemen. Biraq, mennen sorasa, men ne aytiw kerekligin bilmeymen”.
Sebebi ken’islik ha’m waqit—en’ da’slepki, baslang’ish ha’m a’piwayi tu’sinikler bolip, o’z gezeginde en’ a’piwayim aniqlaw quramah protses bolip tabiladi. Misal ushin, qa’legen adam mazah ha’m ashshmi ko’rsetiwshi a’piwayi sezimlerdi bir birinen ajirata aladi, biraq so’zler menen olardin’ parqin tu’sindiriw mu'mkin emes. Ken’islik ha’m waqit ta sonday.
Eger ha’reket universal ha’m ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgcris bolsa, onda ken’islik ha’m waqittin’ o’zleri universalhq bolip, materiyamn’ basqasha tu’rde o’mir su’re almaytug’inhg’in (ken’islik ha’m waqitsiz) ko’rsetedi. Solay etip, ken’islik ha’m waqittin’ birinshi aniqlamasin alamiz.
Ken’islik ha’m waqit materiyamn’ o’mir su'riwinin’ universalhq formalan bolip tabiladi. Olar ushin uliwma sipatlamalar retinde obektivlilik, absolyutlilik (en’ uhwmahq ha’m za’ru’rlik ma’nisinde), salistirmahhq (materiyanin’ konkret qa’siyetlerinen, tu’rlerinen, o’zgesheliklerinen ha’m hallannan g’a’rezliligi), u’zliksizliktin’ (bos ken’isliktin’ bolmawi) ha'm u’zilistin’ (materialliq denelerdin’ bo’lek jasawi, olardin’ ha’r birinin’ kcn'islik ha’m waqithq shega- ralarg’a iye boliwi) birligi, sheksizlik ahp qaraladi.
Eki kategoriya ushin uhwmahq usinda ko'rinedi. Endi olardin’ bir birinen parqin ко’rip o’teyik.
Ken’islik qubilislardin’ birge o'mir su’riw formasin an’latadi. Kcn’islikte jaylasiw degenimiz bir na’rsenin’ ekinshi na’rseden sirtta jaylasiwi bolip tabiladi.
Qa’legen qubilis basqa qubilistan sirtta jaylasadi Stol otirg’ishtan tisqanda, hawanin’ bir atomi hawanin’ ekinshi atominan tisqanda jaylasadi. Na’rseler olardin’ bir ken’islikte bilg’asiwina qarsilasadi Ken’islikte jaylasiw basqa na’rseden tisqanda boliw degendi an’latadi.
Ken’islik araliqqa iye ha’m ol u’sh o’lshemli. Sol sebepli qa’legen real na’rse u’sh o’lshemge - uzinhq, biyiklik ha’m enge iye boladi.
Ken’isliktin’ u’sh o’lshemli boliwi du’nyada turaqliliq ha’m ten’ salmaqhliq bohwdin’, uliwma na’rselerdin’ o’mir su’riwinin’ sha’rti bolip tabiladi. Qanday da bir materialliq denenin’ yaki ken’isliktegi qanday da bir noqattin’ jag’dayin amqlaw ushin u’sh o’lshemge sa’ykes u’sh sandi ahwimiz tiyis. Ko’lemnin’ o’lshemleri materialliq dene jaylasqan ken’islikti o’lshew ushin xizmet etedi, al ken’isliktegi noqattin’ jag’dayi koordinatalar sistemasi — u’sh o’z ara perpendekulyar siziqlar ja’rdeminde amqlanadi. U’sh o’lshemli ken’islikte omn’ ha’r bir noqati arqali u’sh o’z ara perpendekulyar tuwn siziqlar ju’rgiziwge boladi, ha’m sol sebepli, qa’legen materialliq obekt u’sh o’lshemli ken’islikte jasaydi, ha’m sog’an tiykarlang’an halda qozg’alista boladi.
Solay etip, tekg’ana u’sh o’lshemli ken’islikte planetahq sistemalardin’, o’mirdin’, sanah adamnin’ payda boliwi mu’mkin.
Ken’islik qaytalanadi. Bul degen so’z, aldin’g’i oring’a qaytiwg’a bolatug’indi an’latadi. Misal ushin, men lektsiya oqip atinp, auditoriyada stoldan taxtag’a shekem ha’m qaytadan stolg’a qaray ha’reket ete alaman.
Biraq, anig’iraq aytsaq, ken’isliktin’ da’slepki noqatina qayta almaymiz. Men stoldan taxtag’a shekem qozg’alg'animda, planeta o’zinin’ ko’sheri do’gereginde qandayda bir mu’yeshke aylandi, sekundina otiz km tezlik penen Quyash do’gereginde orbita arqali qanday da bir araliqqa qozg’aldi, ol o’z gezeginde o’zinin’ ko’sheri do’gereginde galaktikamn’ orayi do’gereginde sekundina eki ju’z on jeti km tezlik penen ha’reketke keldi. Sol ushinda du’nyahq ken’isliktin’ aldin’g’i noqatina qaytip banw mu’mkinshiligine iye emespiz. Bul oydi to’mendegishe beriwimizge boladi: ken’islik salistirmali tu’rde qaytalanadi, biraq absolyut ma’nide qaytalanbaydi.
Waqit bir qubilislardin’ ekinshi qubilislardin’ janinda o’zgeriw formasi bolip tabiladi. Waqitta o’mir su’riw bir na’rsenin’ basqa na’rsenin’ qasinda qaytalanbaytug’in izbe-izlik formasinda jaylasiwin an’latadi,
Ken’islik, joqanda aytqammizdiy, salistirmali ma’nide qaytalamwshihqqa iye. Waqit salistirmali da, absolyut ma’nilerde de qaytalanbaydi. Waqittin’ qaytalanbawi du’nyada xaos emes, al nizamliqlardin’ ha’m ta’rtiptin’jasawimn’ sha’rti bolip tabiladi.
Haqiyqatinda da, ko’z aldinnzg’a keltireyik, o’tmishke baratug’in ha’m ol jerde qanday da bir is-ha’reketlerdi islewge, bul ha’reketlerdin’ keleshekti o’zgertetug’inhg’ina iye bolayiq. Ol fcaotikahq bolip ha’m sog’an baylamsli mu’mkinshilikke iye bolmaydi. Bilay aytiwimizg’a boladi: o’tmishke ta’sir etiw mu’mkinshiligi waqittin' qaytalanatug’inhg’in an’latadi, bul kcleshektin’ mu’mkin emesligin ko'rsetedi. Waqit ta qubilislardin’ izbe-izliginin’ mu’mkin emesligin beredi.
Rey Bredberidin’ «i gryanul groin» atli gu’rrin’inde sayaxatshilardin’ birewi o’tmishke barip qalip tosinnan tariyxtan bunng’i gu’belekti basip aladi. Na’tiyjede olardin’ qaytip kelgennen keyingi ja’miyeti o’zgerip ketedi.Olar sayaxatqa ketken waqitta Prezident saylawlarinda jen’iske demokratiyaliq partiya isenimli tu’rde baratirg’an cdi, al o’tmishten kelgennen keyin fashistler saylawlarda utadi, tildin’, ja’miyettin’ grammatikasi o’zgeredi.
Waqit ken’islikke salistirg'anda bir o'Ishemli. Ol tek bir o’lshcmge iye bolip, om o’tmishten bu’gingi ku’n arqali kelcshekke bag’darlang’an oq jay tu’rindc ko’rsetiwge boladi.
Bizler ha’rekettin’ qarama-qarsiliqli ekenligin amqladiq. Bul na’rse ken’islik ha’m waqittin’ qarama-qarsiliqli bolatug'inhg’in an’latadi. Bul qarama-qarsihq ken’islik ha’m waqittin’ birdey waqitta sheklengen ha’m sheklenbegenliginde ko’rinedi. Qa’legen na’rse ha’m qa'legen qubilis o’tkinshi, shegarag’a iye. Biraq barliq qubihslar ha’m na’rseler, bir birine o’tiw arqali na’rselerdin’ ha’in qubilislardin’ ken’islikte ha’m waqitta sheksiz shinjirm payda etedi.
Ha’zirgi zaman fizikasi ushm qiziq soraw bar. Ol bir pu’tin du’nya, yag’niy a’lem, shekli me yaki sheksiz be degendi an’latadi.
Bizler ken’isliktin’ birdey waqitta sheklengenligi ha’m sheklenbegenligi haqqinda aytqan edik. Biraq a’lemnin’ sheksiz ken’isligi ko’lemine qaray sheklengen de boliwi mu’mkin. Misalda tu’sindirip o’teyik. Shardin’ sferasi sheksiz, sfera arqali qozg’ahs ushin hesh jerde shegara joq. Biraq sferamn’ maydam sheklengen ha’m shardin’ radiusimn’ ko’leniinen g’a’rezli boladi.
Du’nya da bir pu’tinlik sipatinda sheksiz. Du’nyahq ken’islik ha’m waqit barip tiyetug’in shegara joq. Biraq du’nya sheklengen radiusqa iye bolip qalatug’in jag’dayda boladi.
Bul eger bizler tuwn arqali jaqtihqtin’ tezligi menen qozg’alsaq ta, onda bizler belgili radiustin’ jabiq iymekligin su’wretlcgcn bolamiz. Bul a’lemnin’ sheklengenligi degen so’z.
Radius ko’lemi materiyanin’ bo’listiriliwinin' ortasha tig’izhg’inan g’a’rezli. Bul ortasha tig’izliqti amqlaw—eksperimentalhq tekseriwdin’ ma’selesi, ol ha’zirshc sheshilmegen.
Ken’islikha’m waqittin’ materialistlikha’m idealistliktu’sindirmelerin bo’lip ko’rsetiwge boladi. Materialistlik ko’zqarasqa tiykarlamp ken’islik ha’m waqit materiyanin’ jasaw formalarin beredi, olar real jasaydi ha’m adam sanasinan g’a’rezsiz boladi.
TKen’islik ha’m waqittin’ idealistlik tu’sindirmesinin’ misali retinde nemets filosofi i.Kanttin' pikirin keltiriwge boladi. Onin’ pikirinshe, ken’islik ha’m waqit zatlardin’ qa’siyetleri emes, olar bizlerdin’ zatlardi seziwimizdin’ formalan bolip tabiladi. Ol na’rselerdi qalay qabil etiwimizdin’ usili^
Filosofiyada ha’m ilimde ken’islik ha’m waqittin’ idealistlik ha’m materialistlik tu’sindirmelerinen basqa da kontseptsiyalar bar, olardin’ ishindegi en’ a’hmiyetlilerincn substantsialhq ha’m relyatsion kontseptsiyalardi bo’lip ko’rsetiwimizge boladi. Olardin’ bir birinen ayirmashihg’i ken’islik ha’m waqit materiya menen bir qatar o’z betinshe jasaytug’in substantsiyalar ma, yaki olar substantsiyanin’ tuwindisi ma degen sorawlarg’a beriletug’in juwaplar menen belgilenedi. Antikaliq filosofiyada substantsialhq kontseptsiyanin’ tiykan Demokrit ta’repinen salindi, al relyatsion kontseptsiyanin’ tiykarm Aristoteldin’ miynetlerinde ko’riwimizge boladi. Bul kontseptsiyalar o’zlerinin’ klassikaliq sa’wlesin i.Nyuton ha’m Lcybnits miynetlerinde tapti. i.Nyuton substantsialhq kontseptsiyanin’ wa’kili bolip, onin’ pikirinshe, ken’islik ha’m waqit materiyamn’ bolmismin’ obektiv formalan bolip, biraq olar materialliq obektler menen baylamssiz o’z betinshe jasawshi (absolyut) bolmistin’ formalan bolip tabiladi.
Ken’isliktin’ absolyutliligi degende i.Nyuton o’zgeshe tiykardi, deneler orin almastiratug’m na’rselersiz sheksiz boshqti tu’sindi. Bul bosliq hesh na’rsege ta’sir etpeydi ha’m og’an da hesh na’rse ta’sir ete almaydi. Ken’islik bir tekli (yag’niy onin’ qa’siyetleri barliq jerde, barliq noqatlarda birdey), izotropli (onm’ qa’siyetleri barliq bag’darlarda birdey), u’sh o’lshemli ha’m Evklid geometriyasinin’ mzamlanna sa’ykes boladi.

1. 
   Nyuton sahstirmah ken’isliktin’ o’mir su’riwin de moyinladi. Sahstirmali ken’islik dep ol jeke deneler qozg’alista bolatug’in belgili maydanlardi tu’sindi. Biraq bul tu’sinik, onin’ pikirinshe, mexanikada belgili o’lshewlerdi iske asiriw ushin xizmet etedi ha’m real absolyut ken’islikti sa’wlelendiriwi mu’mkin emes.Sebebi absolyut ken’isliktin’ noqatlan bo’lip ko’rsetiliwi ha’m bir birinen panqlamwi da mu’mkin emes. Usig’an baylanisii i.Nyutonnin’ pikirinshe, ilimpazlar salistirmali ken’islik degen tu’sinik penen islesip esaplaw noqatindag’i denelerdi kirgiziwi tiyis.
   

Absolyut waqit bolsa “taza uzinhqti”, materiyadan yaki a’lemde bolip atirg’an qanday da bir protseslerden g’a’rezsiz bir tegis ag’isqa iye tiykardi an’latadi. Waqit bir bag’darli, yag’niy ol o’tmishten ha’zir arqali keleshekke qaray o’zgerip otiradi.Biraq absolyut waqittin’ momentleri bir birinen panq- lanbawina baylanisii, o’lshemlerdi iske asinw ushin ta’biyattin’ belgili qubihslan menen baylanisii bolg’an sahstirmah waqitti qollamwg’a boladi. Bul jerde sahstirmah waqit retinde sutkalar (Jerdin’ o’z ko’sheri do’gereginde aylaniwi), jil (Jerdin’ Quyash do’gereginde orbita boymsha aylaniwi) alip qaraladi.

1. 
   Nyuton ken’islik ha’m waqit absolyut, o’z betinshe o’mir su’riwshi, o’z ara baylamsqa iye emes ha’m materialliq obektlerdin’ qa’siyetleri menen amqlamwi mu’mkin emes tiykarlar dep esapladi. A’lbettc, bunday ko’zqaras- lardi rawajlamp atirg’an ilim bir shetke lsmp qoydi.
   

Biraq i.Nyuton ha’m omn’ ta’repdarlan ken’islik ha'm waqittin’ a’hmiyetli qa’siyetlerin belgili da’rejede duns ko’rsetip bcre alg’anhg’m moymlawimiz tiyis.

8. 
   Nyutonnin’ opponenti bolg’an relyatsion kontseptsiyanm’ wa’kili filosof Leybnits, kerisinshe, ken’islik ha’m waqittin’ na’rseler arasindag’i qatnastan g’a’rezli ekenligin moyinladij Egerde i.Nyuton ushin qanday da bir na’rse belgili bir ken’islikte jaylasqan bolsa, onda ol na’rseni alg’annan keyin ken’islik qaladi, al Leybnits ushin ken’islik sol bir na’rsenin’ qorshag’an ortaliqtag’i na’rseler menen qatnasin an’latadi, bul qatnassiz ken’islik te joq. i.Nyuton ushin ken’islik substantsiya bolsa, Leybnits ushin ol o’zgeshe qatnasti an’latti.
   

Keyin ala relyatsion kontseptsiyanm’ rawajlamwi A.Eynshteyn, V.Foktin’ atlan menen baylanisli boldi. A.Eynshteyn ken’islik ha’m waqittin’ organikaliq o’z ara baylamsinin’ aniq formalarin ha’m olardin’ materiya ha’reketinen g’a’rezli ekenligin aship berdi. Usi arqali ken’islik ha’m waqittin’ klassikahq fizika ma’nisinde absolyut bolmaytug’mhg’in ko’rsetti. Salistirmaliliq teoriya dara ha’m uliwma salistirmaliliq teoriyalardi o’z ishine qamtiydi. Dara salistirmaliliq teoriya boyinsha a’lemde bolip atirg’an qubilislar barhq omn’ bo’leklerinde birdey waqitta boliwi mu’mkin emes, sebebi waqittin’ birdey ten’ o’lshemli ag’isi joq. Dara salistirmaliliq teoriyada esaplaw noqatinda ha’r qiyli materialliq sistemalardag’i ken’islik ha’m waqit ko’lemleri ha’r qiyli bolatug’inlig’i da’lillengen. Misali, eger esaplaw noqatinda timshhqta turg’an sistemag’a sahstirg’anda ten’ o’lshemli ha’m tuwn siziqh qozg’ahstag’i materialliq sistemani alsaq, onda omn’ arahg’i qozg’alis do’gereginde qisqa boladi ha’m waqit timshhqta turg’an sistemag’a salistirg’anda a’stelik penen ketedi. Uzinhqtin’ ha’m waqittin’ o’zgeriwi bul jag’dayda denelerdin’ salistirmali qozg’alisman g’a’rezli boladi. Egerde tezlik artsa, onda qozg’alistag’i dcnenin’ uzinlig’i qozg’alis bag’dannda qisqaradi, al waqittin’ ag’imi pa’seyedi.
Dara salistirmaliliq teoriya ken’islik ha’m waqitliq sipatlamalardin’ bir birine sahstirg’anda qozg’ahsta bolatug’in materialliq sistemalardan g’a’rezliligin da’lilleydi. Bug’an qosimsha dara salistirmaliliq teoriya ken’islik ha’m waqittin’ organikaliq baylamsin ko’rsetedi ha’m klassikahq fizikag’a sahstirg’anda birdey ken’islik-waqittin’ qa’siyetlerinin’ ko’p tu’rliligin tu’sindiredi. Birdey ken’islik-waqit haqqindag’i ko’zqaraslardin’ amqlig’i German-Minkovskiy ta’repinen ilimgc kirgizilgen ko’p tu’rliliktin’ “to’rt o’lshemliligi” haqqindag’i tu’sinigi bolip tabiladi. Bul tu’sinik birdey kcn’islik- waqitti quraytug’in ti'sh o’lshemli ken’islik ha’m bir o’lshemli waqittin’ obektiv ajiralmas o’z ara baylamsin an’latadi. To’rt o’lshemli ken’islik barliq materialliq protseslcrdin’ ken’islik ha’m waqitta iske asatug’imn ko’rsetedi ha’m bul protseslerdi izcrtlew bansinda ken’islik ha’m waqitti bir birinen ayirip ko’rsetiwge bolmaytug’inhg’m amqlaydi.
Ken’islikha’m waqittin’ qa’siyetlerinin' bir tekli boliw printsi pine tiykarlana otinp dara sahstirmaliliq teoriya bul qa’siyetlcrdin’ materialliq obektlerdin’ ha’rekcti ha’m bo’listiriliwi menen obektiv baylanislann aship ko'rsetkeni joq. A.Eynsliteynnin’ uliwma salistirmah teoriyasinda bul shekleniwshilik saplastiriladi ha’m ken’islik-waqittin’ qa’siyetlerinin' materialliq massalardm’ ha’reketinen ha’m kontsentratsiyasinan tikkeley g’a’rezliligi moyinlanadi.
Ha’zirgi zaman ilimi ken’isliktin’ evklidlik qa’siyetlerinen shetlewi (bul ken’isliktin’ “iyniekliginde” ko’rinedi), waqittin’ ritminin’ o’zgeriwi materialliq massalar ha’m tartihw maydanlan menen aniqlanadi. U’lken materialliq massalar ha’m ku’shli tartihw maydanlari bolg’an jerlerde ken’isliktin’ iymeklikke iye boliwi ku’sheyedi, al waqit ag’isi pa’scyedi. Bunin’ ayqin da’lili retinde Quyashqa jaqin jerdegi jaqtihq nuri tartihw maydanlannm’ ha’reketi menen iymeklikke iye bolatug’inlig’in alip qarawimizg’a boladi. Budan ken’islik-waqittin’ geometriyaliq qa’siyetleri bir tekli emes ha’m olardin’ bir tekiiligi haqqindag’i bunng’i ko’zqaraslardin’ salistirmah ekenligi haqqinda juwmaq shig’anwg’a boladi.
Solay etip,sahstirmaliliq teoriyadan to’mendegi na’tiyjelerdi aliwg’a boladi. Birinshiden, sahstirmaliliq teoriya materiyanin’ o’mir su’riw formasi sipatindag’i ha’rekettin’ absolyutlilikke iye ekenligin tolig’i menen tastiyiqlaydi ha’m ayqinlastiradi, yag’niy materiya ha’reketsiz bolmaydi, al ha’reket materialliq emes bolmaydi. Ekinshiden, sahstirmaliliq teoriya materialliq obektlerdin’ ha’reketinin’, olardin’ o’z ara ta’sirinin’ jaqtihq tezliginen artiq bolg’an tezlik penen tarqalmaytug’inhg’in da’lilleydi. U’shinshiden, sahstirmaliliq teoriyanin’ juwmaqlari ilimiy bilimlerdin’ ha’r qiyli tarawlanna qatnasqa iye ekenligin ko’rsetti. Bug’an qosimsha N.I.Lobashevskiy ha’m B.Riman geometriyasinda ken’isliktin’ denelerdin’ massasina baylamsli iymeklikke iye boliw mu’mkin- shiligi ko’rsetildi. Basqasha aytqanda, ken'islik ha’m waqit materialliq sistema- lardan g’a’rezsiz emes, al olardin’ o’zgermeli qa’siyetleri bolip tabiladi.
Bu’gingi ku’nge keli p, bul eki kontseptsiyalar arasindabir birine jaqinlasiw iske aspaqta. Biraq waqit tcoriyasmin’ tiykan retinde relyatsion kontseptsiyamn’ qaliwin moyinlaydi.
Tag’ida bir a’hmiyetli aspekt. Ken’islik ha’m waqitti a’dette tek g’ana fizikahq ken’islik ha’m waqit menen baylanistiradi. Biraq ha’reket etiwshi materiyanin’ ha’r bir formasina ken’islik ha’m waqittin’ o’zgeshc tu’rleri sa’ykes keledi. Sol sebepli biologiyaliq waqit ha’m ken’islik, psixikahq, sotsialliq waqit ha’m ken’islik haqqinda aytiwimizg’a boladi.
Ken’islik ha’m waqit kategoriyalari universalliq xarakterge iye bolip, olar jansiz, janh, ha’mde ja’miyetti o’z ishine qamtiydi. Olar ha’reket etiwshi materiyanin’ formalanmn’ spetsifikasin ha’m nizamhqlarin an’latadi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Bolmis ha’m materiya tu’siniklerinin’ o’/ ara qatnasi qanday? Olardi ne birlestiredi ha’m olardin’ bir birinen parqi nede, olardin’ o’z ara baylanisi qanday?
   
2. 
   Materialliq ha’m idealhq degenimiz ne?
   
3. 
   «Materiyamn’ sho’lkemlesiwinin’ strukturahq da’rejesi» degenimiz ne?
   
4. 
   Ken’islik ha’m waqittin’ birbiri menen ha’m materiya ha’reketi menen o’z ara baylanisi nede ko’rinedi?
   
5. 
   Du’nyanin’ materialliq birligi degenimiz neni an’latadi?
   

Shimg’iwlar ha’m diskussiya ushin ma’seleler:

1. 
   «Antimateriya», «antina’rse», «antidu’nya» terminleri filosofiyaliq jaqtan korrektlilikke (tuwrihqqa) iye me?
   
2. 
   Du’nyanm’ bolmisi ha’m du’nyadag’i bolmis tu’siniklerin ten’dey tu’sinikler dep alip qarawg’a boladi ma? Du’nyamn’ birligi ma’selesin qalay tu’sinesiz?
   
3. 
   Barliq obektler materialliq. Barliq obektler materiyadan quralg’an. Berilgen pikirler ekvivalent pikirler bola ala ma?
   
4. 
   Materiya adamlardan g’a’rezsiz jasaytug’in, olardin’ sezimlerinde kopiyalanatug’in, sa’wlelenetug’in, adamg’a sezimlerde berilgen obektivlik realhqti belgilew ushin qollamlatug’m filosofiyaliq kategoriyam an’latadi. Biraq qa’legen filosofiyaliq kategoriya tu’sinikti an’latadi, al tu’sinikler bolsa idealhq, sebebi olar oylawdin’ formalan bolip tabiladi. Usig’an baylanisii materiya idealhq. Berilgen pikirlew duns pa?
   
5. 
   Ha’reket, rawajlaniw, o’zgeris tu’sinikleri bir bin menen qanday qatnasta? Qa’lcgen ha’reketti rawajlaniw, al qa’legen rawajlamwdi o’zgeris dep ahp qarawg’a bola ma?
   
6. 
   «Ha’reket absolyutlik shama, al tmishhq sahstirmah shama» degen pikirdi qalay tu’sinesiz?
   
7. 
   Eley mektebinin’ filosoflan ha’rekettin’ ta’biyatm analizley otinp, to’men- degishe paradokske keledi. Dene ha’reketke keliwi uslun og’an bosliq kerek boladi. Bosliq degenimiz neni an’latadi? 01 o’mir su’redi, biraq hesh qanday qa’siyetlerge ha’m ko’riniske iye emes. Eger bosliq o’mir su’rse de, om biliwge bolmaydi, sebebi ol o’zinde hesh qanday bolmisqa iye emes, hesh na’rseni an’lat- paydi. Sol sebepli bosliq birdey waqitta o’mir su’retug’in ha’m o’mir su’rmey- tug’in bir na’rseni an’latadi. Usig’an baylanisii, ha’rekettin’ o’mir su’riwin moyinlaw logikahq qarsiliqqa ahp keledi. Berilgen pikirlewdegi qa’teni tabin’.
   
8. 
   «Materiya bizlerge sezimlerde berilgen obektivlik realhqti an’latadi. Biraq waqit materiyaday bizge sezimlerde berilmegen. Sol sebepli waqit materiyaday materialliq emes». Berilgen pikirlew duris pa? Eger qa’te bolsa, qa’tesin ko’rsetin’.
   
9. 
   To’mendegi berilgen waqit ha’m ken’islik haqqindag’i pikirler qaysi filosofiyaliq bag’darlarg’a tiyisli ekenligin aniqlan’.
   

• 
  Ken’islik ha’m waqit—du’nyahq aqildin’ formalan.
  
• 
  Ken’islik ha’m waqit materiyamn’ jasawinm’ obektiv formalan.
  
• 
  Ken’isiik ha’m waqit—bizin’ qabil etiwimizdin’ formalan.
  
• 
  Ken’islik ha’m waqit materiyadan g’a’rezsiz jasaytug’in substantsiyalar.
  

10. 
    To'mendegi berilgen aniqlamalardin’ qaysilan filosofiyaliq maz- mung’a iye.
    

• 
  Materiya massag’a yamasa energiyag’a iye barliq na’rseler.
  
• 
  Materiya atomlardan quralg’an barliq na’rseler.
  
• 
  Materiya—bul zat (veshestvo), maydan (pole) ha’m vakuum.
  
• 
  Materiya bizlerge sezimlerde berilgen obektivlik realliq.
  
• 
  Materiya—absolyutlik ideyanin’ bolmisinm’ basqasha ko’rinisi.
  
• 
  Materiya—bul en’ keyingi substantsiya, barhq o’mir su’riwshinin’ birinshi tiykan.
  
• 
  Materiya bul sezimlerdin’ u’zliksiz mu’mkinshiligi.
  

11. 
    Jigirmalanshi a’sirdin’ basinda materiya jog’alip ketti degen ilimpazlar materiyamn’ qanday tu’sindirmesine tiykarlamp pikir ju’rgizdi?
    
12. 
    To’mendegi berilgen qubihslardi quramalasiwina qaray ta’rtiplestirin’. Quramalasiw o’lshemi retinde olardin’ ha’reket etiwshi materiyamn’ sa’ykes formasina tiyisli boliwin alip qaran’.
    

• 
  Suwdin’ qatiwi.
  
• 
  Jerdin’ Quyash do’gereginde aylaniwi.
  
• 
  Junnsshi ha’reketi.
  
• 
  Balanin’ tuwiliwi.
  
• 
  Jerdin’ sho’giwi (opolzen).
  

13. 
    Materiya ha’m ha’reket arasindag’t baylanisti ko’rsetkenimizde, ha’reketti materiyamn’ atributi dep alip qaraymiz. Ne ushin ha’reket materiyamn’ en’ uhwmaliq atributi retinde alip qaraladi? Atribut ha’m qa’siyet arasindag’i pariqti ko’rsetin’.
    
14. 
    «Ha’reketti mexanikaliq tu’siniw» ha’m «ha’reketti metafizikaliq tu’siniw» tu’sinikleri bir biri menen qanday qatnasta?
    
15. 
    Waqittin’ qaytalanbawshiliq faktinen qanday a’hmiyelli sotsialhq ha’m siyasiy na’tiyjeler kelip shig’adi? Eger waqit qaytalanbaytug’in bolsa,onda qa’legen qa’teshilik, qa’legcn naduris is-ha’reket du’zetilmeydi ha’m keshirilmeydi dep tastiyiqlawg’a bola ma?
    

FiLOSOFIYADA SANA PROBLEMASI §1. Sanamn’ payda boliwi ha’m tiykarg’i inazinuni
Bolmis problemasm izertlegenimizde, bizler sanam bolmisqa iye qubilis, realliq sipatinda alip qaradiq, bolmistin’ o’zgesheligin ha’m onin’ ha’r qiyli formalarin bo’lip ko’rsettik.Endi bizler bul paragrafta sanamn’ ta’biyatina, onin’ mazmumna ha’m tiykarg’i belgilerine toqtap o’temiz.
Ilimde sana problemasi ko’plegen diskussiyalardi payda etip turg’an ko’p qirli problemalardin’ biri. Bunin’ sebebi tikkeleysanaproblemasimn’ ta’biya- timn’ seziwler ja’rdeminde qabil etiletug’in obektivlik realliqtin’ mazmumna sa’ykes kelmewi menen baylamsli. Sanag’a ken’islik xarakteristikalann qollamwg’a bolmaydi, om o’lshep, qanday da bir sanliq ko’rsetkishte belgilep, sezip yamasa baqlap tu’sindire almaymiz, ol fizikahq obektlerge qollamlatug’in massa, energiya, formag’a iye emes.
Sanamn’ barlig’i bizde hesh qanday gu’man sezimin payda etpeydi, biraq onm’ o’mir su’riwi amq (tikkeley) tu’rde emes, al qiya tu’rinde - til ha’m adamlardin’ a’meliy iskerliginde o’z ko’rinisin tabadi. Sol sebepli bul ko’rse- tilgen adam bolmisimn’ tiykarlann u’yrenbey turip, biz sanamn’ mazmumn asha almaymiz. Bunday analizge sanamn’ biologiyaliq aspekti de boysinadi, sebebi onin’ o’mir su’riwi tikkeley adamnin’ bas miyinin’ iskerligi menen baylamsli. Usig’an tiykarlang’an halda sanamn’ ta’biyatin filosofiyadan basqa ko’plegen ilimler, misali fiziologiya, psixologiya, sotsiologiya, kibernetika ha’m t.b.izertleydi. Biraq bul ko’terilip atmlg’an problemanin’ quramali boliwina baylamsli sanam filosofiyaliq jaqtan analizlew basqa ilimler ushm teren’ metodologiyaliq a’hmiyetke iye (o’z gezeginde filosofiya amq ilimlerdin’ bergen na’tiyjclerine de tiykarlanadi).Solay etip,sanamn’ ta’biyati haqqmdag’i pikirler filosofiyamn’ payda boliw tariyxi menen baylamsli. Erteden baslap-aq, adamlar tu’sinilgen ha'm tu'sinilmegennin’, materialliq ha’m idealliqtin’ parqin bilmey- aq qorshag’an ortaliqta bolip atirg’an o’zgerisler ha’m o’zlerinin’ ishki du’nyasi menen baylamsli jumbaqlar haqqinda oylamp baslaydi. Bunday oylar olardi jan, ruwx haqqmdag’i pikirleige alip keldi. Misali, a’yyemgi da’wirde-aq, animizm, yag’niy jannin’, ruwxtm’, adamlardin’, haywanlardin’, prcdmctlerdin’, qubilislardin’ o’mirine ta’siretiwi haqqindag’i isenim payda boldi ha’m usinday ko’zqarasta sa’wlelengen du’nya haqqindag’i pikirler keyin ala ha’r qiyli dinlerdin’ tiykarm quradi.
En’ birinshi jan haqqindag’i ko’zqaraslar du’nyanin’ tiykarinda turg’an qanday da bir en’ birinshi baslamalarg’a (hawa, ot, atoinlardin’ qozg’alisi h.t.b.) sa’ykes keldi ha’m olar insang’a tiyisli emes edi. Yag’niy ol adamnin’
ta'biyati menen, olardin' individuallig’i menen barabar alip qaralmadi. Bunday pikirlew Sokratqa shekemgi filosofiyag’a ta’n boldi, sebebi og’an shekem idealhq tu’sinigi o’z betinshe izertlenilmedi dep aytsaq ta boladi. Bul ko’rsetpe pifagorslularg’a da, Geraklit, Empedokl ha’m Demokritlerge de tiyisli boldi. Misah, Geraklit otti en’ dana, joqarg’i tiykar retinde ahp qaradi, al suwdi bolsa en’ to'mengi baslama retinde qaray otirip, jannin’ ot yamasa ig’alhhq penen tolatug’inhg’in aytti. Egerde janda ot ko’p bolsa, onda ol «qurg’aq» bolg’anhg’i sebepli en’ jaqsi ha’m danaliq qa’siyetke iye boladi. Jan lg’allamw tiykarmda ha’lsirey baslaydi, sol sebepli ol suwlamp o’mir su’riwin toqtatadi. Usig’an baylanisii, Geraklittin’ pikirinshe, jannm’ lawlap ku’shli jamwi ushin adamlar ha’mme waqitta intensiv tu’rindegi ruwxiy ha’m aktiv aqilh o’mirge umtilip jasawi tiyis. O’z na’wbetinde jekke adamlardin’ janlari du’nyanm’ en’ birinshi tiykari bolg’an ha’m olardi basqaratug’in logos penen, yag’niy du’nyahq aqil oti menen baylanisii boladi.
Sokrat ha’m onnan keyin Platon materialliq qubilislar ha’m idealhq arasindag’i pariqti ko’rsetedi. Platondi evropahq filosofiyada en’ birinshi ret idealhq baslamam (negizdi) materialhqtin’ tiykanna qoyg’an filosof dep ahp qarawg’a boladi. Keyin ala filosofiyada idealhqti tu’sindiriwshi ha’r qiyli usillar payda boladi, biraq olardin’ ha’mmesine ta’n uhwmahq retinde idealliqtm’ zathqqa qarsi qoyiliwi ahp qaraladi. Platonnm’ pikirinshe, jekke adamnin’ sanasi og’an sa’ykes keletug’in jannm’ tipi menen belgilenedi.O’z gezeginde jan o’lmeytug’in, ma’n’gijasaytug’m xarakterge iye bolip, birdcneden ekinshi denege ko’ship-qomp otiradi (dene «zindan» xizmetin atqaradi).Jan denelerdin’ tuwihwina shekem ha’m olaro’lgennen keyin ma’n’gijasaytug’m ideyalardin’ arasinda bolip, olardi baqlaydi ha’m biliwge bag’dar aladi. Platon psixikahq qubihslardi seziwler du’nyasina (sezim ha’m qabil etiw) ha’m intellektke bo’ledi. intellekt o’z gezeginde «aqil» (um) ha’m «oyg’a» (rassudok) bo’linedi. Bui jerde aqil taza ideyalar menen isles bolg’anhg’i sebepli oyg’a sahstirg’anda joqan da’rejedegi qubihsti beredi. Sebebi oy (rassudok) oylawdin’ formal usillan menen baylanisii.
A’yyemgi grek filosoflannin’ sana haqqmdag’i filosofiyaliq pikirlerinin’ belgili bir juwmag’i retinde Aristoteldin’ «Jan haqqmda» degen traktatin ahp qarasaq boladi. Bul jerde jan denenin’ tiykan, onm’ sho’lkemlestiriwshi printsipi bolg’ani menen aqildin' ishki aktivliginin’ ko’rinisin bermeydi.ol tek kosmosliq o’mirdin’ uliwma mzamlanna bag’inadi.
Oita a’sirlerdegi evropahq filosofiya dinnin’ xizmetkerine aylamp sana haqqmdag’i problemani basqasha da’rejege ko’terip,oni tu’siniwdi tikkeley du’nyanm u’stinlik baslamasi bolg’an quday menen baylamsta alip qaraydi. Bul qudayliq baslama ma’n’gi jasaydi, du’nyani jaratqan tiykar bolip, somn’ menen birge adamdi da jam menen birgejoqtan jaratqan. Sol sebepli adamnin’ aqili belgili bir da’rejede aktivlikke iye boliwma qaramastan qudayliq aqildin’ tek g’ana bir «jiltirag’an» ko’rinisi, omn’ bir bo'lekshesi retinde alip qaraladi. O’z gezeginde adamnin’ aqilimn’ aktivliligi de, yag’niy omn’ o’zin biliwi, o’zin analizlewi menen baylanisli xizmeti de qudaydi biliwge ha’m omn’ menen qatnasta boliwg’a bag’darlang’an. Orta a’sirlerde sanam bunday obektivlik tiykarda tu’siniw menen bir qatarda om «oylaytug’in materiyadan» keltirip slng’anwshi ko’zqaraslar da boldi.Bunday ko’zqaraslardi arab tilindegi tilosofiyadag’i oyshillardin’ — ibn Sinanin’, Averroestin’ ha’m arab filosofiya- simn’ ta’sirin o’zlerinde sa’wlelendirgen ayirim evropaliq filosoflardin’ (Duns Skot, S.Brabanskiy) pikirlerinde ko’riwge boladi.
Sana haqqindag’i pikirler Jan’a zaman da’wirinde de o’zinin’ ha’r ta’repleme rawajlaniwin dawam etti. Misali, R.Dekart sanam oylaw menen barabar alip qarap, om «psixikaliq» degen uliwmahq tu’sinikten bo’lip ko’rsetedi. 01 g’a’rezsiz, o’z betinshe jasaytug’in, oylaytug’in substantsiya retinde alip qarahp,o’zi menen bir ta’rtipte jaylasqan oylawg’a iye emes,dawamlihqqa iye materialliq substantsiyag’a qarsi qoyiladi. Bunday dualizm dep atalatug’in filosofiyaliq ko’zqaras keyin ala sanamn’ ta’biyatin tu’sindiriwshi bir birine qarsi bolg’an eki usildin’ qa’li plesiw tiykanna aylanadi.Bul usildin’ birinshisi Gobbstan baslamp, ha’r qiyli materialistlik ko’rinislerge iye bolip, tiykannan psixikaliqti fizikaliqqa, idealhqti, ruwxiyhqti materialliqqa uyistinw (svedenie) menen xarakterlenedi. Ekinshi usil idealistlik ko’zqaras (subektivlik - Berkli, Yum, Fixte, Max h.t.b., obektivlik—Platon, Foma Akvinskiy, Gegel) menen baylanisli bolip, materialliq ha’m fizikaliqti ekinshi da’rejeli retinde alip qaraydi, yag’niy olardi idealliqtm’, ruwxiyhqtm’, psixikaliqtm’ tuwindisi tu’rinde tu’sindiredi. Bul eki usil nemets klassikahq filosofiyasinda intensiv tu’rde izertleniledi. Misali ushin, Gegel individualliq sanam ha’mme na’rsenin’ rawajlamw tiykan retinde alip qaralatug’in absolyutlik ideyanm’ tamamlang’an formalanmn’ biri retinde tu’sindiredi. Sana aktiv, tariyxiy jaqtan belgilengen baslama bolip, omn’ sho’lkemlesiwinin’ ha’r qiyli da’rejeleri’ seziwlik ha’m logikaliq,individualliq ha’m ja’miyetlikh.t.b.bo’lip ko’rsetiledi.
Byuxner, Foxt, Moleshott siyaqli filosoflar sanam «turpayi materializm» ta’repinen analizlep, om tikkeley materialliq protses sipatinda tu’sindirdi. Al sanamn' mazmunin bolsa adamnin’ aziq-awqathq o’nimlerinin’ ximiyaliq qurami (sostavi) menen baylamstirdi.Olardin' pikirinshe,bawir o’tti bo’lip slug’arg’anday,adamnin’ miyi de oydi bo’lip shig’aradi. Keyingi waqitlan ta’biyat ilimlerinin’ rawajlamwi, neyrofiziologiya, biologiya, eksperimentalliq psixologiya tarawlanndag’i jetiskenlikler sanamn’ ta’biyati haqqindag’i bizlerdin’ ko’zqaraslanmizdin’ ken’eyiwine alip keldi. Jasalma intellektti jaratiw boyinsha alip banlip atirg’an izertlew jumislan, «informatsiyaliq janhwdin’» ha’m kompyuterlik revolyutsiyamn’ basqa da na’tiyjeleri adam sanasmin’ printsipial mu’mkinshilikleri ha’m tiykan haqqindag’i sorawdi qayta ko’terip shig’ardi. Bulardin’ ha’mmesi sana problemasin sheshiwge bag’darlang’an biri birin biykarlaytug’in ko’zqaraslardin’ ha’m filosofiyaliq izertlew usillannin" saninin’ artiwina ahp keldi. Bulardin’ sebebin berilgen qubilistin’ quramali boliwi menen baylamstinwg'a boladi, o’ytkeni quramahhq a'meliy jaqtan ta’biyiy ilimlerdin’jetiskenliklerin o’zine iykemlestirip qollamwshi ha’r qiyli ko’zqaraslar ushm aziqlandinwshi tiykarbola aladi. Usig’an baylamsli ha’zirgi zaman filosofiyasinda sanamn’ ta'biyatin tu’sindiriwshi u’lken a’hmiyetke iye bolg’an ha’r qiyli kontseptsiyalar payda boldi. Misali, bul kontseptsiyalarda sana «adamnin’ o’zinin’ oylan ha’m is-ha’reketi ushin toliq juwap bere alatug’in jag’dayi» retinde de, adamnin’ qorshag’an sirtqi ortaliq penen baylanis funktsiyasi retinde de tu’sindiriledi, al ayinmlannda sanag’a uhwma qatan’ tu’rdegi aniqlamam beriwge bolmaytug’inlig’i yamasa om tu’siniwge bolmaytug’in a’jayibat retinde de ahp qaraw da’lillenedi. Bunday ko’zqaraslar ha’zirgi zaman filosofiyasinda irratsionalhq bag’darlardin’ payda bohwina ahp keldi. Neofreydizmnin’ ko’rnekli wa’killerinin’ biri bolg’an K.Yungtin’ pikirinshe,sanam ilimiy usillar ja’rdeminde uliwma bilip bolmaydi,sol sebepli og’an amqlama beriwden bas tartip, om tek g’ana su’wretler, metaforalar ja’rdeminde tu’sindiriw menen shekleniw kerek. Ekzistentsializm, o’mir filosofiyasi, neopozitivizm siyaqli filosofiyaliq ag’imlarda sanani tu’sindiriwi boymsha irratsionalistlik xarakterge iye.
irratsionalizmge qarsi sanani tu’sindiriwshi bag’dar retinde materialistlik ko’zqarasti alip qarawg’a boladi.Bul usil sanamn’ materiyanin’ o’zinen kelip shig’iwin tu’sindirip, onin’ ta’biyattan, waqittan, materiailiqtan tisqanda payda boliwin biykarlaydi. Berilgen pikirlerdi tu’sindiriw ushm bul usilda ken’ tu’rde ilimiy ha’m a’meliy jetiskenlikler qollaniladi. Biraq ha’mme waqitta bul bag’darg’a «qalay qatip qalg’an (kosnaya) materiyadan sezetug’in, oylaytug’in materiya payda boladi?» ha’m «Onin’ xarakterli o’zgeshelikleri qanday?» degen quramali ma’seleni sheshiwge tuwra keldi.
Solay etip, ha’zirgi zaman ilimi sanani adam miyinin’ iskerliginin’ protsesi, onin’ funktsiyasi retinde ahp qaraydi ha’m o’zinin’ miyden biyg’a’rez o’mir su’re almaytug’inlig’in ko’rsetedi. Adam miyinde 100 mlrd. tan aslam nerv kletkalan u’zliksiz jumis isleydi, olardin’ ha’r biri o’z gezeginde informatsiya ha'm signallar menen tag’i da 10 000 basqa kletkalar menen almasadi. Adam miyi denenin’ massastnm’ 2-3% qurawina qaramastan organizm ta’repinen awqattan ahnatug’in barliq energiyanin’ 20% qollanadi. Miydin’ bul ko’rsetilgen iskerliginin’ o’zgesheliklerin arnawli ilimler izertleydi, al filosofiya bolsa bul ilimlerdin’ bergen mag’hwmatlarin diqqatqa ahp, sanamn’ genezislik ha’m kelip shig’iwjag’daylanna tiykarlang’an halda onin’ ta’biyati menen baylamsli sorawlarg’a juwap beriwdi basshiliqqa aladi. Sanamn’janli zattin’ evolyutsiyahq rawajlamwinm’ na'tiyjesi ekenligin ko’plegen faktler ko’rsetedi. Misali, bas miyine iye joqan da’rejeli sho’lkemlesken organizmJerde «sur zattin’» (seroe veshestvo) parametrlerinin’ joqanraq boliwin alip qarasaq boladi. Adam miyi o’zinin’ ko’lemi jag’inan eki ese, al awirlig’i jag’man to'rt esc maymildin’ miyincn u'lken.Ko'pshilikilimpazlar usi ko’rsetilgen’ printsipial ayirmashiliq adamnin’ ha’m maymildin’ real ha’m potentsial mu’mkinshiliklcrinin’ parqin tu’sindiredi dep alip qaraydi. Bul ko’zqaraslardin’ da’lilleniwi Sh. Darvinnin’ evolyutsiyahq teoriyasmin’ tiykarg’i printsi plerine negizlenedi ha’m bul teoriya ilimiy ja’ma’a’ttc ko’pshilik ta’repinen basqa kontseptsiyalarg’a salistirilg’anda jetkilikJirek da’rejede islep shig’ihwi ha’m tastiyiqlaniwi menen moymlanadi.
Ta’biyiy-iiimiy jaqtan jan’a mag’hwmatlardm’ aliniwi obektivlik tu’rde sananin’ ta’biyatm tu’sindiriwshi materialistlik izertlew usilinm’ ku’sheyiwine ahp kelmekte. Biraqta bul usilg’a bag’darlang’an filosoflardin’ arasinda da ko’rsetilgen quramah protses haqqmdag’i pikirler birlikke iye emes. Misali, 1950-jillardin' aqirmda AQSh-ta ha’m Avstraliyada «ilimiy materializm» dep atalg’an bag’dar payda bolip, olar «turpayi materializm» bag’darimn’ da’stu’rlerin dawam etip,tiykarman ruwxiy qubihslardi miydin’ fizikahq hallari menen barabar ahp qaraydi (R.Rorti, G.Feygl, D.Armstrong h.b.). 1970- jillan AQShta ha’m Kanadada «emerdjentlik materializm» (anglishan so’zi — emerge—payda boliw,kelip shig’iw degendi an’latadi) dep atalg’an tag’1 da bir filosofiyaliq bag’dar payda bolip, onin’ tiykarg’i wa’killcri—M. Bunge, Dj.Margolis h.b. individualhq psixikanm’ ha’m sananin’ evolyutsiyahq jaqtan kelip shig’iw ideyasina tiykarlang’an halda psixikahq qubihslardi fizikahq qubihslar menen barabar tu’sindiriwge qarsi shig’adi. Bul teoriyalardin’ ishinde sana problemasi haqqindag’i ha’zirgi zaman ta’biyattamw ilimlerinin’ jetiskenliklerin jeterli da’rejede sa’wlelendiretug’in, en’ joqan da’rejede izertlenilgcn filosofiya tarawindag’i kontseptsiya materialistlik mektep penen baylamstinladi. Sananin’ ta’biyiy jol menen jansiz materiyadan payda bolg’an janli materiyamn’ evolyutsiyahq rawajlaniwinm’ tek g’ana na’tiyjesi ekenligin tu’sindiriw ushin, sananin’ ta’biyatm izertlewshi en’ baslang’ish ha’m negizgi tiykar retinde sa’wleleniw teoriyasi ahp qaraladi.
§2. Sana sa’wleleniwdin’ en’ joqarg’i (ipi retinde